Елемент 2.2: Конкурентни пазари

Конкуренцијата придонесува за континуирано подобрување на ефикасноста на индустријата. Таа ги тера производителите да го елиминираат отпадот и да ги намалат трошоците за да можат да продаваат по пониски цени од другите. Таа ги отстранува оние кои работат со високи трошоци и со тоа придонесува за концентрација на производството кај оние кои работат со ниски трошоци.⁽³³⁾

Конкуренцијата е крвотокот на пазарната економија. Конкуренцијата е присутна кога пазарот е отворен и има слободен влез на пазарот за алтернативните продавачи. Ривалските фирми можат да работат на локалните, регионалните, националните, па дури и на глобалните пазари. Конкурентниот процес врши притисок сите да работат ефикасно, а воедно да се води грижа за преференциите на потрошувачите. Конкуренцијата ги отстранува неефикасните производители. Фирмите коишто на потрошувачите нема да им обезбедат квалитетни стоки по атрактивни цени, ќе претрпат загуби и на крајот ќе бидат истиснати од бизнисот.

Успешните конкуренти остваруваат подобри резултати од ривалските фирми. Тоа може да го сторат со примена на различни методи, вклучувајќи ги квалитетот на производот, стилот, услугата што ја обезбедуваат, локацијата, рекламирањето и цената. Но, мора постојано да им нудат на потрошувачите најмалку толку вредност во однос на трошоците за создавање на таа вредност, колку што нудат и ривалите.

Што ги спречува Мекдоналдс, Карфур, Амазон, Џенерал моторс или која било друга компанија да ги зголемат цените, да продаваат неквалитетни производи и да обезбедуваат лоши услуги? Конкуренцијата. Ако Мекдоналдс не успее да обезбеди вкусен сендвич по атрактивна цена со добра услуга, луѓето ќе одат во КФЦ, Бургер кинг, Вендис, Сабвеј, Тако бел и/или во други конкурентни синџири за брза храна. Дури и најголемите фирми ќе го загубат бизнисот поради малите новоотворени компании кои наоѓаат начини да понудат подобри производи по пониски цени. Во производството на автомобили доминираат големи фирми, но конкуренцијата сепак е интензивна. Големите фирми како Тојота (Јапонија) и Џенерал моторс (САД) ќе ги загубат клиентите од Чанган (Кина) или Марути (Индија) и од другите производители на автомобили, за некои сè уште не сме ни слушнале дека постојат, ако заостанат макар и еден чекор во обезбедувањето на видовите возила што луѓето ги сакаат по конкурентни цени.

Конкуренцијата им дава силен поттик на компаниите да развијат подобри производи и да откријат методи на производство со пониски трошоци. Никој не знае точно какви производи ќе сакаат потрошувачите во иднина или кои производствени техники ќе ги минимизираат трошоците по единица производ. Одговорот лежи во процесот на откривање на пазарите. Дали онлајн-пазарот е најдобрата идеја што е смислена за малопродажба по идејата за трговски центар? Или тоа е само уште една идеја која наскоро ќе биде заменета со нешто уште подобро? Профитот и загубата остварени на отворените, конкурентни пазари постојано ќе даваат одговор на овие прашања, а одговорот ќе се менува со текот на времето така како што ќе се менуваат преференциите на потрошувачите и така како што ќе се откриваат нови технологии и подобри методи за вршење на производството по пониски цени.

Во пазарната економија, претприемачите се слободни да иновираат. Ним им е потребна само поддршка од инвеститори (честопати и тие се јавуваат во таа улога) кои се подготвени да ги вложат потребните средства. Не им е потребно одобрение од централните планери, законодавното мнозинство или од конкурентите. Сепак, конкуренцијата ги тера претприемачите и инвеститорите коишто ги поддржуваат да бидат одговорни бидејќи нивните идеи мора да се соочат со „проверка на реалноста“ наметната од потрошувачите. Ако потрошувачите доволно го ценат новиот иновативен производ за да може да се покријат трошоците за неговото производство, новиот бизнис ќе остварува профит и ќе напредува. Но, ако потрошувачите сметаат дека новиот производ вреди помалку од трошоците за производство по единица производ, бизнисот ќе претрпи загуби и ќе пропадне. Потрошувачите ја имаат улогата на краен судија и жири во однос на иновациите и резултатите од истите.

Кога се воведуваат нови производи, тие генерално следат еден предвидлив модел цена-квалитет. Вообичаено, новите производи првично многу се скапи и ги купуваат релативно малку потрошувачи, главно оние со високи приходи. Овие потрошувачи ќе платат поскапо за раната достапност, бидејќи во текот на оваа почетна фаза квалитетот на производот има тенденција да биде понизок со оглед на фактот дека компаниите решаваат неочекувани проблеми со започнувањето со работа, но цената е висока поради ограничените нивоа на производство. Овие првични купувачи играат витална улога: тие обезбедуваат приходи за покривање на почетните трошоци за производство на производот и им овозможуваат на компаниите да стекнат искуство, да го подобрат квалитетот и да ги намалат трошоците по единица производ во иднина. Со текот на времето, претприемачите ќе сфатат како да го направат производот подостапен и да ја зголемат неговата расположливост за што повеќе потрошувачи.

Бројни стоки, вклучувајќи автомобили, телевизори, клима-уреди, машини за миење садови, микробранови печки и персонални компјутери поминале низ наведениот процес.⁽³⁴⁾ Сите беа многу скапи кога првично беа воведени на пазарот, но претприемачите научија како да ги произведуваат по пониски трошоци и да го подобрат нивниот квалитет, правејќи ги подостапни за огромен дел од потрошувачите. Како што размислуваме за улогата и на претприемачите и на конкурентниот процес, важно е да се препознае овој модел на цена и квалитет во текот на времето.

Паметните телефони се пример за овој модел цена - квалитет. Кога мобилните телефони првично беа воведени во 1980-тите, тие се продаваа за околу 4.000 американски долари (приспособени за инфлацијата, тоа изнесува речиси 10.000 американски долари во денешна вредност), беа големи колку тула и немаа многу други функции освен остварување повици. Со текот на времето, нивната големина се намали, нивната моќ за обработка на информации и вршењето на разновидни функции драстично се зголемија, а нивните цени се намалија. Денес, тие се достапни за далеку пониска од почетната цена и се сметаат за неопходна потреба на многумина потрошувачи во сите доходни групи, во секоја земја каде што владата обезбедила соодветна мрежа, овозможувајќи им на пријателите, семејствата и на деловните соработници да комуницираат меѓусебно за многу малку пари. Во 1920 година, на пример, 10-минутен телефонски повик од Њујорк до Лос Анџелес чинел над 400 американски долари според цените во 2024 година. Меѓутоа, во 2024 година, тој повик може да се оствари бесплатно користејќи онлајн платформи или апликации, како што се Zoom или WhatsApp.

Производителите кои сакаат да преживеат во една конкурентна средина не можат да бидат самозадоволни и безгрижни. Денешниот успешен производ можеби нема да го помине утрешниот тест на конкуренцијата. За да успеат на еден конкурентен пазар, претприемачите мора да бидат ефикасни во предвидувањето, идентификувањето и во брзото усвојување и имплементирање на подобрените идеи.

Конкуренцијата открива која деловна структура и која големина на фирма најдобро може да ги задржи ниски трошоците по единица производ. За разлика од другите економски системи, пазарната економија не наложува какви видови фирми можат да се натпреваруваат на пазарот. Секоја форма на деловно организирање е дозволена. Фирма управувана од сопственик, партнерство, акционерско друштво, фирма во сопственост на вработените, потрошувачка задруга, комуна или која било друга форма на бизнис, односно компанија може слободно да учествува на пазарот. За да успее, мора да помине само еден тест: тестот на економска исплатливост. Мора да произведува квалитетни производи по конкурентни цени ако сака да профитира и да успее. Но, ако деловната структура резултира со повисоки трошоци од оние на другите форми на деловно организирање, конкуренцијата ќе ја истисне од пазарот. Се разбира, конкуренцијата, осигурува и дека производите со различен квалитет можат да коегзистираат сè додека некои потрошувачи не одлучат да направат поинаков компромис во однос на квалитетот и на цената. Мерцедес може да продава по висока цена на пазарот заедно со Фолксваген којшто продава по пониска цена. Од друга страна, источногерманската марка на автомобили Вартбург и руската марка Жигули не можеа да опстанат без некаква форма на влијание врз пазарните сили, – што беше вообичаена практика во комунистичките земји кои забрануваа или воведуваа високи царини за увоз од пазарните економии.

Конкурентниот процес ќе ја одреди и големината на фирмите во различните сектори на економијата. Во некои сектори, како на пример, производството на авиони и на автомобили, – фирмите ќе треба да бидат соодветно големи за да ги искористат целосно предностите од економија на обем. Фирма којашто произведува неколку десетици автомобили би имала исклучително висока цена по единица производ; за разлика од тоа, кога фиксните трошоци се распределени на повеќе илјадници единици, трошоците за производство на секој автомобил се намалуваат. Секако, потрошувачите ќе имаат тенденција да купуваат од фирми кои се ефикасни во процесот на производство и следствено ги и продаваат производите по пониски цени. Во таквите индустрии, малите фирми нема да можат ефективно да се натпреваруваат, па само големите фирми ќе преживеат. Друг пример е телекомуникацискиот пазар. Со оглед на значителните инфраструктурни трошоци, на телекомуникацискиот пазар во Европа доминираат големи фирми, вклучувајќи ги Водафон, Дојче телеком, Телефоника и Оранж.

Меѓутоа, во другите сектори, малите фирми, честопати организирани како трговски поединци или партнерства, ќе бидат поефикасни во работењето. Кога потрошувачите високо ги ценат персонализираните услуги и индивидуализираните производи, малите фирми имаат тенденција да доминираат додека големите фирми се соочуваат со тешкотии. Ова е генерално случај на пазарите за правни и за здравствени услуги, гурманските ресторани, личните услуги и специјализираното печатење. Затоа, на овие пазари обично доминираат мали фирми. Секторот за занаетчиско пиво (англ.: craft beer) и микропиварниците во Европа забележа значителен пораст, при што малите пиварници играат голема улога особено во диверзификацијата на пазарот на пиво. Во земјите како Белгија, Обединетото Кралство, Германија и Чешка најчесто малите фирми се иноватори во областа на производството на пиво, нудејќи широк спектар на стилови и вкусови кои обично не се достапни од поголемите производители.

Колку и да изгледа парадоксално, личниот интерес насочен од конкуренцијата е моќна сила што го движи економскиот напредок. Динамичната конкуренција меѓу производите, технологиите, организациските методи и компаниите ќе ги отстрани неефикасните бизниси и доследно ќе доведе до откривање и до воведување претпочитани производи и супериорни технологии. Кога новите методи ќе го подобрат квалитетот и/или ќе ги намалат трошоците, тие брзо ќе растат, честопати заменувајќи ги старите методи на вршење на дејноста.

Историјата изобилува со такви примери. Автомобилот ги замени коњот и запрежната кола. Супермаркетот ја замени локалната самопослуга. Синџирите за брза храна како Мекдоналдс и Венди во голема мера ги заменија локалните мали ресторани. Керфур и Метро кеш енд кери остварија брз раст додека другите трговци на мало забележаа пад, па дури и згаснаа. Личните компјутери ги заменија машините за пишување, паметните телефони станаа мобилни компјутерски уреди и го зазедоа местото на телефоните со ротирачко бирање, кои беа фиксирани на една локација. ЛЕД-светилките ефикасно ги заменија сијалиците со волфрамово влакно, а компјутерите (па дури и паметните телефони) ги заменија абакусите, логаритмите или шиберите, па дури и прстите при изведување математички операции, поради подобрувањата во практичноста, економичноста и во квалитетот во комбинација со намалувањето на цената. Компаниите кои бавно се прилагодуваа на дигиталната револуција, како Кодак, се соочија со значителни деловни предизвици. Наспроти тоа, оние што ја прифатија дигиталната технологија, како Канон и Никон, продолжија да напредуваат и да бидат лидери на пазарот. Можеме да продолжиме со слични примери. Големиот економист Јозеф Шумпетер ја нарече оваа динамична конкуренција „креативно уништување“ и тврдеше дека таа ја креира сржта на економскиот прогрес. Конкуренцијата го „зауздува“ личниот интерес и го става во функција на подигање на животниот стандард на нашето општество. Како што забележа Адам Смит во „Богатството на народите“ (The Wealth of Nations):

Нашата вечера не е резултат на добродушноста на месарот, пиварот или на пекарот, туку е резултат на нивниот личен интерес. Ние се обраќаме, не на нивната хуманост, туку на нивното самољубие и никогаш не разговараме со нив за нашите потреби, туку за нивните предности.⁽³⁵⁾

Земени заедно, приватната сопственост и конкурентните пазари обезбедуваат основа за кооперативно однесување и за ефикасно користење на ресурсите. Кога правата на приватна сопственост се јасно се дефинирани и доследно се спроведуваат, производителите се соочуваат со опортунитетните трошоци за користењето на нивните ресурси. Односно, како што дискутиравме во дел 1, тие мора да обезбедат поголема вредност од искористените ресурси или во спротивно ефикасните производители ќе ги истиснат. Цените на отворените и конкурентните пазари им даваат силен поттик да ги одржуваат трошоците на ниско ниво, да ги задоволат желбите на потрошувачите и да откријат супериорни производи и подобри методи на извршување на работите.

Конкуренцијата е во интерес на потрошувачите, тука потрошувачите се најголеми победници. Конкурентните пазари не се толку во интерес на бизнисите. Всушност, бизнисите не сакаат да се соочуваат со конкуренција, и наместо тоа, тие најчесто лобираат за креирање владини политики што ќе ги заштитат од конкуренција. Тие честопати ќе се обидуваат да постават бариери што го ограничуваат влезот на потенцијалните конкуренти на пазарот. Како што ќе преминеме на анализата на регулацијата во следниот елемент и на политичкиот процес во дел 3, повторно ќе наидуваме на примери за напорите на бизнисите да ја намалат конкуренцијата на пазарите. Европската Унија, преку Европската комисија, има сеопфатен сет на политики за конкуренција насочени кон спречување на антиконкурентските практики. Ова вклучува овластувања да се врши истрага во компаниите, да се изрекуваат казни и да се бара продажба на делови од компанијата, или промени во деловните практики за да се одржи конкурентноста на пазарот. Целта е да се осигури дека потрошувачите имаат корист од широк избор на услуги и производи по конкурентни цени. Од друга страна, важно е да се внимава на заробувањето на регулаторите каде што една голема фирма што веќе работи во индустријата се обидува да ги натера регулаторите да утврдат правила кои толку се скапи за да се исполнат, што малите, нови фирми кои би можеле да имаат подобар производ сметаат дека е невозможно да влезат во индустријата. На пример, „Општите барања за заштита на податоците“ (ОБЗП) на ЕУ вклучуваат толку многу барања за водење евиденција и административни трошоци што на потенцијалните нови деловни онлајн-страници може да им биде прескапо да ја испробаат својата можеби иновативна идеја.