Елемент 1.1: Стимулациите се битни
Речете што ќе речете, но стимулациите ги поттикнуваат луѓето да работат.
Целокупната економија се заснова на еден едноставен принцип: Промените во стимулациите делуваат на однесувањето на луѓето на предвидлив начин. Врз стимулациите влијаат како монетарните така и немонетарните фактори. Ако некој производ поскапе, помала е веројатноста луѓето да го купат. Соодветно, кога ќе се зголемат придобивките од некоја опција, поголема е веројатноста луѓето да ја изберат таа опција. Оваа едноставна идеја, понекогаш нарекувана основен постулат на економијата, е моќна алатка затоа што се однесува на речиси сè што правиме.
Ако одредена опција стане поскапа, помала е веројатноста луѓето да ја изберат. Размислете за импликациите од ова тврдење. Доколку некој доцни на состанок, помала е веројатноста дека ќе одвои време да застане и да посети некој пријател. Помалку луѓе ќе одат на пикник на студен и дождлив ден. Повисоките цени на бензинот ќе го намалат бројот на продадени галони. Присуството на часовите на факултет ќе биде помало од вообичаеното еден ден пред пролетниот распуст. Во секој случај, објаснувањето е исто: кога опцијата станува поскапа, таа помалку се избира.
Слично на тоа, кога придобивките од изборот се зголемуваат, поголема е веројатноста луѓето да го направат тој избор. Поголема е веројатноста некој да се наведне и да земе едно евро или еден долар отколку еден цент. Студентите ќе присуствуваат и ќе посветат поголемо внимание на предавањето кога ќе знаат дека материјалот ќе биде дел од испитот. Купувачите ќе купуваат повеќе од продавници кои нудат ниски цени, висококвалитетна услуга и се наоѓаат на погодна локација. Вработените ќе работат повеќе и поефикасно кога ќе бидат наградени за тоа. Сите овие резултати многу се предвидливи и тие само го одразуваат постулатот на економијата дека „стимулациите се битни“.
Овој основен постулат објаснува како промените на пазарните цени ги менуваат стимулациите на начини коишто придонесуваат за координирање на однесувањето на купувачите и на продавачите. Ако купувачите сакаат да купат повеќе производи отколку што производителите сакаат (или можат) да продадат, цената на тој производ наскоро ќе се зголеми. Како што се зголемува цената, продавачите ќе бидат подготвени да обезбедат поголема количина од производот, а купувачите ќе сакаат да купат помалку, сѐ додека повисоката цена не ги доведе во рамнотежа побарувачката и понудата за односниот производ. Во тој момент цената се стабилизира.
Што се случува во обратна ситуација: кога продавачите сакаат да понудат повеќе отколку што купувачите се подготвени да купат? Ако продавачите не можат да ги продадат понудените производи по тековната цена, тие ќе ја мора да ја намалат цената. Од друга страна, пониската цена ќе ги охрабри луѓето да купуваат повеќе – но истовремено ќе ги натера производителите да го намалат нивото на производство, бидејќи ќе им биде помалку привлечно, односно исплатливо да го нудат производот по новата, пониска цена. Повторно, промената на цената придонесува за постигнување рамнотежа помеѓу количината која ја побаруваат потрошувачите и количините произведени од добавувачите.(1)
Размислете што се случува кога големата побарувачка ја турка цената нагоре. Да го земеме бензинот за пример. Повисоката цена ќе го направи купувањето бензин поскапо. Потрошувачите ќе реагираат со помалку возење, комбинирање на патувањата и почесто заедничко возење со автомобил. Со текот на времето, потрошувачите ќе преминат на користење електрични и помали возила со поекономична потрошувачка на гориво за да ги намалат трошоците за бензин. Во исто време, повисоката цена ќе ги натера продавачите да произведуваат повеќе бензин. Доколку нема ограничувања, производителите на бензин ќе го зголемат дупчењето, ќе развијат нови техники како што е експлоатацијата на нафтени шкрилци („фракинг“(2)) за да извадат повеќе нафта од постоечките наоѓалишта и ќе ја интензивираат потрагата по нови нафтени полиња. Оваа комбинација на сили ќе ја доведе во рамнотежа количината што ја бараат потрошувачите со количината што ја нудат производителите. Со текот на времето, поголемата понуда ќе го неутрализира зголемувањето на цените. Ценовните сигнали, значи, ги стимулираат купувачите и продавачите да ги прилагодат и да ги усогласат, односно, да ги хармонизираат своите одлуки.
На пример, во текот на летото во 2014 година во Грузија, цените на праските забележаа драматичен пораст од 180% во споредба со претходното лето. Ова нагло зголемување на цената поттикна многумина место праски да изберат друго овошје, избегнувајќи ги високите трошоци. Како реакција на повисоките цени на праските, и продавачите го прилагодија своето однесување. Имено, производителите на праски ги проширија своите овоштарници со засадување повеќе дрвја, а некои земјоделци дури и направија пренамена на своите овоштарници со јаболка и круши во овоштарници со праски. Овие промени постепено ја зголемија понудата на праски. До моментот кога овие новозасадени дрвја почнаа да даваат плодови две години подоцна, зголемената понуда доведе до намалување на цените на праските.
Можеме да го разгледаме принципот дека луѓето реагираат на стимулации, преку примерот на системот за колективно земјоделство (колхози(3)) во земјите од поранешниот Советски Сојуз. Според овој систем, од земјоделците се бараше да исполнат утврдени квоти со испорака на одредена фиксна количина на производи на државата. Од друга страна, производите над таа квота можеа да ги продаваат на локалниот пазар. Првично беа поставени многу високи квоти, па на земјоделците им остануваше мал или никаков вишок за продавање за остварување сопствен профит. Како резултат на тоа земјоделците не беа стимулирани да произведуваат повеќе од минимумот што го бараше државата, бидејќи дополнителните напори не носеа никаква лична финансиска корист. Препознавајќи ги недостататоците, како немотивираноста и неефикасноста во производството, системот колхоз, како последица на континуираната неефективна интеракција помеѓу државните политики и реакциите на земјоделците на нудените стимулации, во својата историја, претрпе повеќе реформи и на крајот доживеа колапс.
Како што стимулациите влијаат врз изборите на пазарот, тие исто така влијаат и врз политичките избори. Поверојатно е дека гласачите ќе ги поддржат оние кандидати и политики за кои мислат дека ќе им обезбедат најмногу лични придобивки, по одбивање на трошоците. Гласачите ќе имаат тенденција да се спротивставуваат на политиките кога нивните лични трошоци се повисоки во однос на очекуваните придобивки. На пример, постарите граѓани постојано гласаат против кандидатите и предлозите што би ги намалиле нивните придобивки од социјалното или здравственото осигурување Слично на тоа, анкетите покажуваат дека студентите несразмерно поддржуваат кандидати кои ветуваат простување на студентските заеми и „бесплатно“ образование. Производителите во дејностите од одгледување шеќерна трска и репка, па сѐ до челик и граѓа, имаат тенденција да ги поддржуваат кандидатите кои се залагаат за трговски ограничувања, бидејќи со нив се намалува конкуренцијата од странство и се зголемуваат цените на стоките што тие ги продаваат на пазарот. Како што ќе видиме подоцна, социјалните програми и трговските политики честопати може да бидат контрапродуктивни кога трошоците ќе се споредат со придобивките.
Важноста на стимулациите не може да се заобиколи скоро на никаков начин. Тие се дел од човековата природа. Стимулациите подеднакво се важни како во социјализмот така и во капитализмот. Во поранешниот Советски Сојуз, едно време, управителите и работниците во фабриките за стакло едно време беа плаќани според произведените тони стаклени плочи. Бидејќи нивните приходи зависеа од тежината на произведеното стакло, стаклените плочи во некои фабрики беа толку густи што тешко можеше да се гледа низ нив. Како одговор на тоа, правилата беа променети, така што производителите беа плаќани според бројот на квадратни метри произведено стакло. Според новите правила, советските фирми произведуваа стакло коешто беше толку тенко што лесно се кршеше.(4) Слично на тоа, кога беа поставени квоти за бројот на чевли за полските фабрики кои, пак, беа снабдени со премали количини кожа, дали е чудно што настана презаситеност на пазарот со детски чевли?
Некои луѓе мислат дека стимулациите се важни само кога луѓето се алчни и себични. Тоа не е вистина. Луѓето дејствуваат од различни причини, некои се себични, а некои се благородни. Но, изборот и на егоцентриците и на алтруистите ќе зависи од промените во нивните лични трошоци и придобивки. На пример, поголема е веројатноста дека и еден себичен човек и еден алтруист ќе се обидат да спасат дете во плиток базен отколку во брзите струи коишто се доближуваат до водопадот Детифос на Исланд, најмоќниот водопад во Европа. Поголема е веројатноста дека и двете лица ќе ја донираат на сиромашните својата малку користена облека, а не својата најдобра облека.
И покрај тоа што никој не би ја обвинил покојната Мајка Тереза за алчност, и неа нејзиниот личен интерес ја натера да реагира на стимулациите. Да го разгледаме примерот со организацијата на Мајка Тереза, Мисионерите на милосрдието. Таа се обиде да отвори засолниште за бездомниците во Њујорк, но градските власти бараа скапи и, според мислењето на Мајка Тереза, непотребни измени на објектот. Организацијата се откажа од проектот. Оваа одлука не беше одраз на некаква промена во посветеноста на Мајка Тереза кон сиромашните. Напротив, таа беше одраз на промената на стимулациите. Кога трошоците за помагање на сиромашните во Њујорк се зголемија, Мајка Тереза побара алтернативни локации каде што нејзините ресурси можеа подобро да се искористат за некои добри цели со пониски трошоци.(5) Промените во стимулациите влијаат врз изборот и ги насочуваат одлуките на сите, без оглед на тоа дали се водени од алчни и материјалистички цели или од сочувствителни и алтруистички цели.