Елемент 3.6: Избегнување прекумерно трошење и дефицити

Очигледно е дека финансирањето на расходите преку задолжување е атрактивно за избраните политичари. Задолжувањето овозможува потрошувачка која ќе резултира со моментални политички исплати без да се создадат било какви непосредни политички трошоци.⁽⁹⁴⁾

When government’s spending exceeds revenues, a budget deficit results. Governments generally issue interest-earning bonds to finance their budget deficits. These bonds comprise the national debt. An annual budget deficit increases the size of the national debt by the amount of the deficit. In contrast, when government revenues exceed spending, a budget surplus is present. This allows the government to pay off bondholders and thereby reduce the size of its outstanding debt. Basically, the national debt represents the cumulative effect of all the prior budget deficits and surpluses.

Кога расходите на владата ги надминуваат приходите, се јавува буџетски дефицит. Владите генерално издаваат обврзници на кои плаќаат камати за да ги финансираат своите буџетски дефицити. Овие обврзници го сочинуваат националниот долг. Годишниот буџетски дефицит го зголемува националниот долг за износот на дефицитот. Спротивно на тоа, кога државните приходи ги надминуваат расходите, постои буџетски суфицит. Ова ѝ овозможува на владата да ги исплати сопствениците на обврзници и со тоа да го намали својот неподмирен долг. Во основа, националниот долг е кумулативниот ефект на сите претходни буџетски дефицити и суфицити. Пред 1960 година, консензусот меѓу економистите беше дека, иако долговите вообичаено се зголемувале за време на војните, одговорност на владите била да остварат буџетски суфицити за да ги платат овие долгови во најкус можен рок. Имаше големи намалувања на долгот во Обединетото Кралство во векот по Наполеоновите војни, во Франција по Француско-пруската војна и во САД по Американската граѓанска војна.⁽⁹⁵⁾ Државниот долг на Обединетото Кралство изнесувал 20 % од БДП на почетокот на 20. век, но се искачил на над 200 % од БДП до крајот на 1940-тите како последица на двете светски војни и Големата депресија. По Втората светска војна, земјата ја следеше конвенционалната економска мудрост и до 1990 година го намали својот долг на 25 % од БДП. Англискиот економист Џон Мејнард Кејнс напишал пророчки есеј во 1936 година во кој тврдел:

Лудаците на власт, кои слушаат гласови во воздухот, го црпат своето лудило од некој неодамнешен академски писар. Сигурен сум дека моќта на вложените интереси е во голема мера преувеличена во споредба со постепеното навлегување на идеите. Навистина, не веднаш, туку по одреден период; бидејќи на полето на економската и на политичката филозофија нема многумина коишто ги прифаќаат новите теории откако ќе наполнат дваесет и пет или триесет години, така што идеите коишто државните службеници и политичарите, па дури и агитаторите ги применуваат врз актуелните настани веројатно не се најнови. Но, порано или подоцна, идеите, а не личните интереси се опасни за добро или зло.⁽⁹⁶⁾

Почнувајќи од втората половина на 20. век, и самиот Лорд Кејнс стана „академскиот писар“. Во 1936 година тој објави теорија која дава објаснување за траењето и за сериозноста на Големата депресија и начин како да се спречат такви настани во иднина. Во текот на 1940-тите и 1950-тите години, кејнзијанскиот поглед ја освои економската професија, а наскоро доминираше во размислувањата на интелектуалните и на политичките лидери. Според кејнзијанската анализа, државните расходи и буџетските дефицити би можеле да се искористат за промовирање постабилна економија. Кејнзијанците тврдеа дека наместо да го балансира буџетот, владата треба да има буџетски дефицити во периоди на рецесија и да се насочи кон буџетски суфицит кога постои загриженост за инфлација.

Политичарите ширум светот лесно можеа да го следат првиот дел од тој совет, но некако втората половина никогаш не ја прифатија. Гласачите сега немаат проблем да ги видат расходите, а плаќањето подоцна не е толку очигледно. До 2023 година, кумулативните буџетски дефицити во Обединетото Кралство го зголемија соодносот на националниот долг и БДП на преку 100 %. Ослободени од ограничувањето наречено балансиран буџет, политичарите постојано трошеа повеќе отколку што беа подготвени да соберат со оданочување. На сликата 21 е прикажан трендот во изминативе 19 години, од 2005 до 2023 година, каде што владите на напредните економии постојано имаа буџетски дефицити секоја година. Новите пазари и економиите во развој почнаа да доживуваат буџетски дефицити од 2009 година, па наваму. За новите пазари и за економиите во развој, буџетскиот дефицит во просек изнесуваше 2,8 проценти од БДП, додека за напредните економии, во истиот период 2005-2023 година тој изнесуваше 4,3 проценти од БДП. Очигледно, дефицитите беа поизразени за време на рецесиите, особено за време на финансиската криза 2008-2009 година. Вреди да се напомене дека напредните економии повеќе беа погодени од финансиската криза, што ги влоши нивните дефицити. И на сликата 21 е прикажано дека некои економии во развој го пресликале овој тренд на динамика на буџетскиот дефицит. Меѓутоа, Украина се издвојува како исклучок, со драматично зголемување на својот буџетски дефицит по 2022 година поради инвазијата од Русија. Оваа континуирана војна доведе до тоа дефицитот да достигне речиси 20 проценти од БДП до 2023 година.

Дефицитите неизбежно го зголемуваат националниот долг. Во напредните економии, бруто-долгот на општата влада, мерено како процент од БДП, се зголеми од 76 проценти во 2005 година на 112 проценти во 2023 година. Слично на тоа, на новите пазари и кај економиите во развој, тој се зголеми од 41,5 проценти на 67 проценти во истиот период.⁽⁹⁷⁾

Во Албанија државниот долг изнесуваше 62,9 проценти од БДП, додека во Северна Македонија тој изнесуваше 51,6 проценти. Во Ерменија оваа бројка изнесуваше 48,7 проценти, по што следат Грузија со 39,3 проценти и Украина со највисока бројка од 98,6 проценти од БДП.

Извор: ММФ, www.imf.org.

Предвидлива е политичката привлечност на потрошувачката финансирана со задолжување наместо со оданочување. Тоа го одразува она што економистите го нарекуваат ефект на кратковидост: тенденцијата на избраните политички функционери да фаворизираат проекти коишто генерираат непосредни, видливи придобивки на сметка на идните трошоци коишто помалку се видливи. Законодавците имаат поттик да трошат пари на програми коишто им користат на гласачите од нивната област и на групите од посебен интерес коишто ќе им помогнат повторно да победат на изборите. Не сакаат да оданочуваат, бидејќи даноците наметнуваат видлив трошок за гласачите. Буџетскиот дефицит и задолжувањето им овозможуваат на политичарите веднаш да им обезбедат на гласачите придобивки без да наметнуваат повисоки даноци. Следствено, дефицитите претставуваат природна последица на демократската политика што не е ограничена со обврската за урамнотежен буџет.

Неограничениот политички процес им оди во прилог на доброорганизираните интересни групи и ги охрабрува политичарите да го зголемат трошењето за да обезбедат придобивки за малкумина на сметка на многумина. На пример, секој член на законодавно тело има силен поттик да се залага за трошење на државните пари во корист на своите гласачи. Од друга страна, законодавецот не е многу мотивиран да биде „надгледувач“ на трошењето, од две причини. Прво, таков надгледувач би го навлекол гневот на колегите бидејќи ограничувањето на трошењето ќе им го отежне испорачувањето специјални програми во нивните области. Тие би возвратиле со давање мала поддршка за трошење во областа од интерес на надгледувачот. Второ, и уште поважно, придобивките од кратењата на трошењето и од намалувањето на дефицитот што се обидува да ги постигне надгледувачот (на пример, пониски даноци) би се одразиле подеднакво на гласачите и во другите области. Така, дури и да бидат успешни, гласачите во областа на надгледувачот ќе добијат само мал дел од придобивките.

Можеби следниот пример ќе помогне да се објасни зошто толку е тешко за парламентите на сите земји да го стават под контрола владиното трошење и буџетскиот дефицит. Украинската Врховна рада (парламентот) има 450 членови. Замислете овие 450 луѓе да вечераат заедно, а секој да знае дека ќе плати само дел од вкупната сметка. Со толку мал дел, никој не се чувствува принуден да нарачува скромно. Зошто да не се нарачаат предјадења од ракчиња, шницли и јастози и богат десерт? Дури и ако екстравагантниот избор на едно лице ја зголеми сметката за 45 евра, нивниот поединечен дел од трошоците би бил 10 центи (1/450 од 45 евра). Звучи како супер зделка! Се разбира, тоа лице ќе треба да плати дополнително за екстравагантните нарачки и на другите 449 гости. Но, тоа е така без оглед на тоа што тој или таа нарачале. Како резултат на тоа сите нарачуваат екстравагантно, зголемувајќи ги, притоа, вкупните трошоци за сите, со мала додадена вредност во однос на трошокот.⁽⁹⁸⁾

Структурата на стимулации наведена тука објаснува зошто финансирањето со дефицит е толку привлечно за политичарите. Во текот на периодот 2007-2023 година, дефицитите на земјите на ЕУ го зголемија својот долг за околу 22 процентни поени, достигнувајќи 84 проценти од БДП⁽⁹⁹⁾ Покрај тоа, придобивките коишто им беа ветени на постарите граѓани во рамките на програмите за социјална заштита беа многу поголеми од приходите од даноците на плати и придонесите,коишто го обезбедуваат нивното финансирање. Овие непокриени обврски претставуваат уште една форма на долг. Социјалната заштита беше најголемата област на расходи на општата влада во 2022 година во сите земји членки на ЕУ. Таа изнесуваше 19,5 % од БДП, при што, најголема беше во Франција и во Финска – околу 24 проценти од БДП.⁽¹⁰⁰⁾ Како што процентот на работоспособното население се намалува, а бројот на пензионери се зголемува,⁽¹⁰¹⁾ трошењето на социјалната заштита ќе ги надмине приходите за нејзино финансирање, дополнително комплицирајќи ја должничката обврска на федералната влада.

Што ќе се случи ако владите на земјите членки на ЕУ (или која било друга земја) не ги стават своите финансии под контрола? Запомнете дека, исто како и луѓето, владите мора да плаќаат камата за парите коишто ги позајмуваат. Како што расте долгот на една нација во однос на големината на нејзината економија, ќе има реперкусии врз кредитните пазари. Давањето заеми на влада на земја со голем сооднос на долг и БДП е ризично. Како резултат на тоа, високо задолжената влада ќе мора да плаќа повисоки каматни стапки. Од друга страна, повисоките камати ќе ѝ отежнат на владата да го одржи својот буџет или да ги одржи даноците, што претставува помалку популарен начин за собирање пари за финансирање на владиното трошење, на разумно ниво.

Ако долгот и понатаму расте во однос на приходите, инвеститорите сè повеќе ќе се колебаат дали да ги купат државните обврзници на една земја. На крајот ќе дојде до финансиска криза – или до целосно неисполнување на обврските од владата или до финансирање на долгот со печатење пари и со креирање инфлација. Во секој случај, влијанието врз економијата ќе биде деструктивно. Вакви случаи имаше во многу земји, како што се Грција, Венецуела, Шри Ланка и Зимбабве, коишто не успеаја да ги контролираат владините финансии. Ниту една земја не е имуна на законите на економијата.

Пристрасноста на политичкиот процес кон финансирање долгови и кон нефинансирани идни обврски претставува темпирана бомба. Доколку не се коригира, тоа ќе резултира со економска криза: должнички обврски коишто не можат да се исполнат. Напорите да се исполнат овие обврски со повисоки даноци или со печатење пари ќе доведат до инфлација, сериозно намалување на доходот или и до двете. Контролата на државниот долг, и на неподмирениот национален долг и на нефинансираните ветени придобивки, веројатно нема да се случи без промена на политичките правила коишто ќе оневозможат политичарите да трошат и да ветуваат повеќе отколку што се подготвени да оданочат. Постојат неколку начини тоа да се направи. Уставот на земјата може да се измени за да се бара од владата да го урамнотежи својот буџет. Или, пак, со уставни измени може да се наложи за предлозите за трошење и за зголемување на овластувањето за задолжување на владата да биде потребно одобрение со двотретинско или со тричетвртинско мнозинство од законодавниот дом. Или трошењето за тековната година може да биде ограничено на нивото на приходи од претходната година. Предложените измени на уставните правила од овој вид ќе ја подобрат ефикасноста на владата и ќе се избегне идна катастрофална должничка криза.

Не сакаме да имплицираме дека целиот државен долг е штетен. Како што бизнисите можат одговорно да позајмуваат пари за да инвестираат во продуктивни средства, така може и владата. На пример, изградба на пат или на мост каде што долгот може да се отплати преку патарини, или поапстрактно, преку поддршка за научни истражувања коишто имаат широки позитивни екстерналии. За жал, голем дел од задолжувањата во светот денес се вршат за да се плати тековната потрошувачка на сметка на идните генерации. Без солидно разбирање на економските последици од прекумерниот долг, премногу им е лесно на политичарите да ги „залажуваат“ постојните гласачи со добра и со услуги денес, знаејќи дека сметката нема да стигне за плаќање долго откако тие (политичарите) нема да се повеќе на функција.