Dio 2: Sedam glavnih izvora ekonomskog napretka

Izvori:

Pravni sistem.
Konkurentna tržišta.
Razumna i ograničena regulacija.
Efikasna tržišta kapitala.
Monetarna stabilnost.
Odgovorna fiskalna politika.
Slobodna trgovina.

Ekonomski rast i razvoj: Istorijski prikaz

Video:

Robert Lukas, dobitnik Nobelove nagrade 1995. godine, izjavio je: „Kada jednom počnete razmišljati o ekonomskom rastu, teško je razmišljati o bilo čemu drugom.“⁽¹⁸⁾ Zašto Lukas i mnogi drugi ekonomisti pridaju toliku važnost ekonomskom rastu? Zato što je rast realnog BDP-a po glavi stanovnika jedini način da neka nacija postigne viši nivo prihoda i životnog standarda.

Tokom većeg dijela ljudske istorije, ekonomski rast bio je izuzetno slab. Preminuli Angus Medison, ekonomista iz Organizacije za ekonomsku saradnju i razvoj (OECD), široko je priznat kao vodeći autoritet za istorijske podatke o prihodima. Grafik 5 prikazuje njegove procjene prihoda po glavi stanovnika tokom posljednjih hiljadu godina. (Prihodi su izraženi u dolarima iz 2011. godine.) Podaci se odnose na Zapad—dvadeset i jednu visoko razvijenu zemlju Zapadne Evrope, Sjeverne Amerike, Okeanije i Japana—kao i na paralelne podatke za zemlje u razvoju.⁽¹⁹⁾

A line chart shows GDP per capita trend for high-income and developing countries from the year 1000 to 2018, expressed in 2011 US dollars PPP. There was virtually no change in income per person in either the West or the rest of the world during the eight hundred years preceding 1800. However, starting from 1800, GDP per capita lines diverged for developing and high-income countries. The former exhibited moderate growth, while the latter experienced rapid exponential growth. In high-income countries, GDP per capita increased from about $1,500 in 1820 to approximately $8,500 in 1950 and soared to around $46,000 in 2018. Notably, within the last twenty years, the GDP per capita line for developing countries diverged further, separating developing countries excluding sub-Saharan Africa and sub-Saharan Africa. GDP per capita in developing countries excluding sub-Saharan Africa surged from about $1,700 in 1960 to $11,800 in 2018, while in sub-Saharan Africa, it only reached approximately $3,000 by 2018. — Grafik 5: BDP po glavi stanovnika (u PPP dolarima iz 2011) za visoko
razvijene zemlje i zemlje u razvoju (1000-2018)

Pogledajte podatke o prihodima iz Grafika 5 prije 1800. godine. Praktično nije bilo promjena u prihodima po glavi stanovnika ni na Zapadu niti u ostatku svijeta tokom osamsto godina prije 1800. U tom periodu, ljudi širom svijeta su naporno radili po pedeset, šezdeset, pa čak i sedamdeset sati nedjeljno kako bi osigurali dovoljno hrane i skloništa za preživljavanje. Vodili su stalnu borbu za opstanak, a mnogi su je gubili. Čak i 1800. godine, životni standard nije bio mnogo drugačiji od onog prije hiljadu godina, ili čak prije dvije hiljade godina, tokom vremena antičkog Rima. Svaki put kada bi prihodi malo porasli, na scenu bi stupio ono što je Tomas Maltus nazvao „gvozdeni zakon populacije“, i prihodi većine čovječanstva bi se vratili na nivo egzistencije.⁽²⁰⁾

Na Zapadu, ova sumorna ekonomska priča počela je da se mijenja oko 1800. godine. Na časovima istorije i građanskog obrazovanja vjerovatno ste čuli kako je industrijska revolucija promijenila svijet. Razvoj novih mašina, tehnološka unapređenja i investicije u kapital rezultirali su višim prihodima i boljim životnim standardom.

Industrijska revolucija je svakako napravila razliku na Zapadu. Kako Grafik 5 pokazuje, prihod po osobi u Zapadnoj Evropi, Sjevernoj Americi i drugim dijelovima Zapada dramatično je porastao, sa 1.460 dolara u 1820. na 2.506 dolara u 1870. i 5.413 dolara u 1913. Do 1950. godine, prihod po glavi stanovnika u ovim regijama popeo se na 8.464 dolara. Dakle, na Zapadu su prihodi porasli sa 4 dolara dnevno u 1820. na 23 dolara dnevno u 1950, što predstavlja povećanje od skoro 500% u 130 godina. Ove brojke su prilagođene cijenama iz 2011. godine, što znači da su potrošači na Zapadu u 1950. mogli kupiti preko pet puta više hrane, odjeće i drugih dobara nego u 1800.⁽²¹⁾

Međutim, samo oko 15 procenata svjetske populacije živi u razvijenim zemljama, a promjena je bila mnogo manje transformativna u drugim regionima. Od 1820. do 1950. godine, bruto domaći proizvod (BDP) po glavi stanovnika u zemljama u razvoju u Aziji, Latinskoj Americi, Bliskom Istoku i Sjevernoj Africi porastao je sa 816 dolara (nešto više od 2 dolara dnevno) na 1.426 dolara (približno 4 dolara dnevno). To je prosječna stopa rasta od samo pola procenta godišnje. Nivo prihoda od 4 dolara dnevno u zemljama u razvoju 1950. godine bio je i dalje blizu nivoa egzistencije i približno isti kao onaj u visoko razvijenim zemljama 1820. godine. Podsaharska Afrika bila je još siromašnija, sa prosječnim BDP-om po glavi stanovnika od oko 1 dolara dnevno, što se nije mijenjalo stotinama godina.

Pročitaj:

Bruto domaći proizvod (BDP)—Šta je i kako ga mjerimo

Drugim riječima, dok je industrijska revolucija generisala rast u Zapadnoj Evropi, Sjevernoj Americi, Okeaniji i Japanu, njen uticaj na 85% stanovništva u drugim djelovima svijeta bio je minimalan. Ljudi u nekim od tih zemalja su se tokom tog perioda snalazili nešto bolje nego prije 1800, ali ne mnogo. Sada pogledajte šta se dogodilo tokom posljednjih pola vijeka. Od 1950. godine, dogodila se neka vrsta druge ekonomske revolucije koja se ovaj put proširila cijelim svijetom. Po prvi put u istoriji, ostatak svijeta takođe je ostvario održiv ekonomski rast i nivoe prihoda znatno iznad nivoa egzistencije.

Najnoviji talas porasta realnog dohotka po osobi desio se prvo u zemljama u razvoju van podsaharske Afrike, ali je u posljednje vrijeme održiv rast zabilježen i u toj regiji. Kao što pokazuje Grafik 5, realni BDP po glavi stanovnika (usklađen sa inflacijom) zemalja u razvoju van podsaharske Afrike porastao je sa 1.698 dolara u 1960. na 11.820 dolara u 2018. godini, što je nevjerovatno povećanje od 596%. Ovo povećanje tokom samo 58 godina bilo je čak veće od rasta BDP-a po glavi stanovnika na Zapadu tokom 130 godina nakon 1820. godine. Štaviše, u periodu od 2000. do 2018. godine, BDP po glavi stanovnika u podsaharskim afričkim zemljama porastao je za 67% tokom samo 18 godina.⁽²²⁾

Nakon sumornog perioda na početku tranzicije, postkomunističke zemlje takođe su zabilježile brzi rast. Između 2002. i 2022. godine, Azerbejdžan, Jermenija i Gruzija ostvarili su izuzetan ekonomski rast, pri čemu je njihov realni BDP po glavi stanovnika više nego utrostručen. Zaista, samo u 2022. godini, svaka od ovih zemalja zabilježila je stope rasta veće od 10%. U istom periodu, Kazahstan, Mongolija, Tadžikistan i Uzbekistan takođe su ostvarili značajan napredak, sa realnim BDP-om po glavi stanovnika koji se više nego udvostručio.⁽²³⁾

Kao što istorija pokazuje, ekonomski rast se ne dešava automatski. Koji su ključni izvori ekonomskog rasta i ljudskog napretka? Zašto neke zemlje rastu i ostvaruju visoke nivoe prihoda, dok druge stagniraju? Kako se može objasniti obrazac ekonomskog rasta prikazan u Tabeli 5?

Savremeni pogled na razvoj prepoznaje da institucije i politike imaju veliki uticaj na rast. Pod institucijama podrazumijevamo pravila, zakone i običaje koji usmjeravaju ponašanje. U ovom dijelu knjige ćemo analizirati ključne institucionalne i političke faktore koji leže u osnovi procesa rasta i način na koji oni dovode do razlika među nacijama. Iako ne postoji jedan jedini recept za ekonomski rast, sada imamo prilično dobro razumijevanje onoga što pomaže i onoga šta treba izbjegavati.