Елемент 1.12: Има повеќе извори на напредок.

Законот за несакани последици е единствениот вистински закон на историјата.

На првиот ден на воведниот час по економија, авторите на оваа книга честопати ги информираат студентите дека Американците произведуваат и заработуваат приближно триесетпати повеќе по глава на жител денес отколку во 1750 година. Потоа бараме мислење од студентите за следново прашање: „Зошто работниците толку се попродуктивни денес отколку пред два и пол века?“ Размислете за момент како би одговориле на ова прашање. Всушност, можете да се вратите уште поназад. Економистите го имаат пресметано животниот стандард наназад сѐ до моментот кога започнало да се води евиденција. Неверојатно, описот на Томас Хобс на животот на просечниот човек како „сиромашен, гаден, брутален и краток“ во неговото ремек-дело Левијатан од 1651 година, неверојатно е точен.

Иако во светот сè уште постои нееднаквост, случувањата во последниве години целосно ја сменија сликата. Очекуваниот животен век при раѓањето во Африка (најсиромашниот континент на светот) се зголеми од 37,6 години во 1950 година на над 68 години денес, земајќи ја предвид и чумата предизвикана од ХИВ којашто го погоди континентот. Според Светска банка, мнозинството сиромашни жители на глобално ниво поседуваат и телевизор и мобилен телефон. Според Организацијата за храна и земјоделство на Обединетите нации, помеѓу 2000 и 2022 година, процентот на „неухранети“ луѓе во Централна Азија паднал од над 14 % на 3 %. Ова извонредно и одржливо зголемување на материјалните животни стандарди значи дека долготрајната дебата за тоа како треба да се дефинира „сиромаштијата“ станува сè поважна. Дали луѓето се сиромашни ако не можат да си дозволат прифатлив животен стандард (кој може да се зголеми како што општеството станува побогато како целина)? Или, дали се сиромашни ако имаат приходи под одреден процент од просечниот приход на една земја, без разлика на тоа колкав е износот на приходите? Нема точен одговор на оваа дебата. Тоа претставува она што економистите (и филозофите) го нарекуваат нормативно прашање. Што мислите вие?

Што се случило во 18. и 19. век за да ја предизвика оваа неверојатна промена, не само во САД туку и ширум светот? Нашите студенти секогаш спомнуваат три работи: Прво, денешното научно знаење и технолошките способности се многу поголеми од сѐ што замислувале во 1750 година. Второ, сложените машини и фабрики, далеку подобрите патишта и обемните системи на комуникации ја прават работата полесна и попродуктивна. На крај, студентите спомнуваат дека во 1750 година поединците и семејствата директно ги произведувале повеќето артикли коишто ги консумирале, додека денес обично ги купуваме од други преку пазарите.

Во основа, студентите даваат точно објаснување за човековиот напредок, иако имаат мали или никакви предзнаења од економијата. Тие ја препознаваат важноста на технологијата, капиталот (продуктивните средства), трговијата и сигурните економски институции. Нивните одговори го зајакнуваат нашиот став дека економијата е „наука на здравиот разум“.

Веќе ги истакнавме придобивките од трговската размена и од намалувањето на трансакциските трошоци како извори на економски напредок. Економската анализа посочува три други извори на повисоки приходи и на повисок животен стандард: инвестиции во луѓе и во средства за производство, технолошкиот напредок и подобрувањата на економската организација. Ајде да го разгледаме секој од овие извори на економски напредок.

Прво, инвестициите во физички капитал (како што се алати, машини и објекти) и во човечки капитал (образование, вештини, обука и искуство на работниците) ја подобруваат нашата способност да произведуваме стоки и услуги. Работниците можат да произведат повеќе ако користат подобри машини и технологија. Еден дрвосечач може да произведе повеќе кога работи со моторна, наместо со рачна пила. Слично на тоа, еден работник којшто врши превоз може да пренесе повеќе со камион отколку со коњ и запрежна кола. Исто така, еден искусен, високо обучен механичар може да го поправи вашиот автомобил многу побрзо и по пониска цена отколку неквалификуван човек.

Второ, технолошкиот напредок (користење на мозокот за откривање нови производи и за поевтини методи на производство) го поттикнува економскиот напредок. Од 1750 година наваму, парната машина, моторот со внатрешно согорување, електричната енергија и нуклеарната енергија ги заменија човечката и животинската енергија како главни извори на енергија. Автомобилите, автобусите, возовите и авионите ги заменија коњите и запрежните коли (и пешачењето) како популарни средства за транспорт. Технолошките подобрувања продолжуваат да го менуваат нашиот начин на живот. Размислете за влијанието на персоналните компјутери, микробрановите печки, паметните уреди, услугите за стриминг што се достапни насекаде и во секое време, операцијата за бајпас на срцето, замената на колк, клима-уредите, па дури и личните асистенти со гласовна контрола. Воведувањето и развојот на овие производи во последниве шеесет години во голема мера го променија начинот на кој работиме, играме и се забавуваме. Тие значително ја подобрија нашата благосостојба.

Понекогаш неинформираните луѓе тврдат дека техничкиот напредок е лош бидејќи „ги уништува работните места“. Фактите велат поинаку. Да, ќе дојде до промена во побарувачката за одредени работни места и инвестирањето во образованието ќе стане поважно, но главната цел на техничкиот напредок е да им се овозможи на граѓаните да уживаат во многу поголема материјална удобност со помалку работа. Во последниве 150 години просечниот број работни часови годишно меѓу работниците во развиените земји паднал од над 3.000 на помеѓу 1.400 (Германија) и 1.700 (САД). Просечните индустриски работници во напредните региони коишто работеле 12 часа на ден 6 дена во неделата во 1900 година, сега работат 8 часа на ден 4 дена во неделата. Просечниот број години на школување на младите лица се зголемил од околу 5 во 1900 година во Обединетото Кралство на речиси 13 денес. А голем број работници добиваат и слободни денови за одмор. На почетокот на 19. век, групи текстилни работници познати како „лудити“ палеле фабрики и кршеле автоматски разбои за да „ги спасат работните места“. Кој денес воопшто би ги сакал тие работни места, особено затоа што тогаш произведувале ткаенина којашто денес се продава за 1 долар по јард по еквивалентна цена од 25 долари по јард?

Инвестициите и технолошките подобрувања не се случуваат сами од себе. Тие генерално се условени од инвестициите во човечки капитал. Исто така, тие ги одразуваат и постапките на претприемачите, луѓе кои се соочуваат со ризици со надеж за остварување профит. Никој не знае кое ќе биде следното иновативно епохално откритие или кои производствени техники ќе ги намалат трошоците. Понатаму, претприемачите честопати се наоѓаат на неочекувани места. Следствено, економскиот напредок зависи од систем којшто им овозможува на многу разновидна група луѓе од сите сфери на животот да ги тестираат своите идеи за да видат дали се профитабилни. Ова истовремено го спречува трошењето на ресурсите и спроведувањето контрапродуктивни проекти.

За да се случи овој напредок, пазарите мора да бидат отворени за да можат поединците слободно да ги тестираат своите иновативни идеи. Претприемач со нов производ, процес или технологија треба да привлече и да добие поддршка од доволно инвеститори за финансирање и за одржување на проектот. Но, новите иновативни производи мора да се соочат и со „проверка на реалноста“ од страна на потрошувачите. Дали потрошувачите доволно го вреднуваат она што еден претприемач го нуди на пазарот за да платат цена којашто е доволна за покривање на трошоците за производство? Во услови на конкурентен пазар, потрошувачите на крајот се и судии и порота. Ако тие не го вреднуваат доволно иновативниот производ за да ги покријат неговите трошоци, можеби е најдобро претприемачот-производител да го прекине производството и да се префрли на други активности. Доколку не го стори тоа, ќе се соочи со постојани загуби и со евентуален банкрот.

Трето, подобрувањата на економската организација поттикнуваат раст. Под „економска организација“ се мисли на системите коишто ги организираат човечките активности и правилата според кои луѓето работат – фактори коишто честопати се земаат здраво за готово или се занемарени. Колку лесно луѓето можат да се впуштат во трговска размена или да организираат бизниси? Правните институции на една земја во голема мера го одредуваат нивото на трговска размена, инвестиции и на економска соработка на нејзините жители. Еден праведен и објективен правен систем ги штити поединците и нивниот имот, правично ги спроведува договорите и ефикасно ги решава споровите. Тој е суштински дел од економскиот напредок. Во земјите и заедниците без таков правен систем, недостасуваат инвестиции, трговијата е задушена, а ширењето иновативни идеи најверојатно не постои. Во вториот дел од оваа книга, подетално ќе ги испитаме важноста на правната структура, економските институции, мирот и примарните извори на човековиот напредок и животниот стандард.