James D. Gwartney, Richard L. Stroup, Dwight R. Lee, Tawni H. Ferrarini, Joseph P. Calhoun, Randall K. Filer

Ekonomiksi i Mendimit Praktik

Çfarë duhet të dijë secili për të arritur prosperitet personal dhe kombëtar

Kopertina

Informacionet e botuesit

Parathënie

Pjesa 1: Dymbëdhjetë elementet kryesore të ekonomiksit

Elementi 1.1: Stimujt janë të rëndësishëm

Elementi 1.2: Asgjë nuk është falas

Elementi 1.3: Vendimet merren në bazë të marzhit

Elementi 1.4: Përfitimet e tregtisë

Elementi 1.5: Kostot e transaksionit janë të rëndësishme

Elementi 1.6: Çmimet krijojnë balancë

Elementi 1.7: Fitimi është udhëzuesi për te produktiviteti

Elementi 1.8: Të ardhurat burojnë nga dobishmëria

Elementi 1.9: Vlera krijon të ardhura dhe pasuri

Elementi 1.10: Progresi ka shumë burime

Elementi 1.11: Dobishmëria e “Dorës së Padukshme”

Elementi 1.12: Pasoja të paqëllimshme krijojnë probleme

Pjesa 2: Shtatë burimet kryesore të progresit ekonomik

Elementi 2.1: Sistemi ligjor

Elementi 2.2: Tregjet konkurruese

Elementi 2.3: Ndërhyrjet e arsyeshme dhe të kufizuara ligjore

Elementi 2.4: Tregjet kapitale efiçente

Elementi 2.5: Stabiliteti monetar

Elementi 2.6: Politika e kujdesshme fiskale

Elementi 2.7: Tregtia e lirë

Pjesa 2 Mendimet finale

Pjesa 3: Dhjetë elementet kryesore të mendimit ekonomik rreth rolit të qeverisë

Elementi 3.1: Mbroni të drejtat dhe prodhoni të mira dhe shërbime të kufizuara

Elementi 3.2: Rregulloni monopolet

Elementi 3.3: Minimizoni dështimet e tregut

Elementi 3.4: Kuptoni presionin politik

Elementi 3.5: Miratoni rregulla për të kufizuar ndikimin e interesave të ngushta

Elementi 3.6: Shmangni shpenzimet e tepërta dhe deficitet

Elementi 3.7: Kufizoni subvencionet që nuk bazohen në logjikën ekonomike

Elementi 3.8: Bëni kujdes nga joefiçenca, madje edhe nga subvencionet e dobishme

Elementi 3.9: Planifikimi qendror nuk ka funksionuar kurrë

Elementi 3.10: Konkurrenca dhe ankorimet e jashtme janë thelbësore

Pjesa 3 Mendimet e fundit

Pjesa 4: Dymbëdhjetë elementet kryesore të administrimit praktik të financave personale

Elementi 4.1: Zbuloni përparësinë tuaj krahasuese

Elementi 4.2: Rrisni vlerën e shërbimeve tuaja për të tjerët

Elementi 4.3: Buxhetoni shpenzimet dhe kursimet tuaja

Elementi 4.4: Financoni me mençuri

Elementi 4.5: Dy mënyra për të përfituar më shumë nga paratë tuaja

Elementi 4.6: Planifikoni për të papriturat

Elementi 4.7: Fuqia e normës së përbërë të interesit

Elementi 4.8: Diversifikoni asetet tuaja

Elementi 4.9: Kuptoni se askush nuk mund ta sfidojë vazhdimisht tregun

Elementi 4.10: Përputhni kohëzgjatjen e investimeve tuaja me kohën që ju nevojitet

Elementi 4.11: Zvogëloni risqet tuaja

Elementi 4.12: Përdorni sigurimin për të mbrojtur veten

Pjesa 4 Mendimet finale

Mendimet përfundimtare dhe falënderimet

Shënimet në fund të faqes

Leximet e theksuara te Elementet

Fuqia e stimujve

Udha e pashkelur

Mundësitë dhe kostot

Tregjet dhe margjinalizmi

Specializimi dhe pasuria

Të sakrifikosh jetën për fitimin

Unë, lapsi, pema e familjes sime

Krijimi i vendeve të punës kundrejt krijimit të pasurisë

Ajo që duket dhe ajo që nuk duket

Prodhimi i brendshëm bruto, çfarë është dhe si matet?

Prona private dhe kostot oportune

Shterimi i tokës bujqësore

Censurimi i thirrjeve për ndihmë

Tregjet dhe liria

Konkurrenca e pandershme me diellin

Nuk është jotja që ta dhurosh

Politika dhe tregtia me jashtë

Prodhimi kundrejt ruajtjes së energjisë

Bashkëpunimi social dhe tregu

Çështja e reformës kushtetuese në Ukrainë

Lexime të sugjeruara shtesë

Fjalorth

Rreth autorëve

Komiteti Këshillues Akademik

Ekspertët e subjekteve

Ekipet e përkthyesve

Informacionet e botuesit

EKO­NO­MI­K­SI I ME­N­DI­MIT PRA­K­TIK
Çfa­rë du­het të dijë se­ci­li për të arri­tur pro­s­pe­ri­tet pe­r­so­nal dhe ko­m­bë­tar
Re­da­k­tu­ar për Ev­ro­pën Qe­n­d­ro­re dhe Li­n­do­re dhe ve­n­det e ish-Ba­sh­ki­mit So­v­je­tik
JA­MES D. GWA­R­T­NEY
Flo­ri­da Sta­te Uni­ve­r­sity
RICHARD L. STRO­UP
North Ca­ro­li­na Sta­te Uni­ve­r­sity
DWIGHT R. LEE
So­uthern Me­tho­dist Uni­ve­r­sity
TAWNI H. FE­RRA­RI­NI
No­r­thern Michi­gan Uni­ve­r­sity
JO­SEPH P. CALHO­UN
Flo­ri­da Sta­te Uni­ve­r­sity
RA­N­DALL K. FI­LER
Hu­n­ter Co­lle­ge & the CUNY Gra­du­ate Ce­n­ter
“Eko­no­mi­k­si i me­n­di­mit pra­k­tik: Çfa­rë du­het të dijë se­ci­li për të arri­tur pro­s­pe­ri­tet pe­r­so­nal dhe ko­m­bë­tar” nga Ja­mes D. Gwa­r­t­ney, Richard L. Stro­up, Dwight R. Lee, Tawni H. Fe­rra­ri­ni, Jo­seph P. Calho­un dhe Ra­n­dall K. Fi­ler.
Bo­ti­mi i parë 2021.
Eco­no­mic Fu­n­da­me­n­tals Ini­ti­ati­ve, 110 Ja­bez Stre­et 1060, Newark, New Je­r­sey NJ 07105, SHBA.
Re­da­k­tu­ar për Ev­ro­pën Li­n­do­re dhe Qe­n­d­ro­re dhe Ish-Ba­sh­ki­min So­v­je­tik nga edi­ci­oni i tre­të i li­b­rit “Eko­no­mi­k­si i me­n­di­mit pra­k­tik: Çfa­rë du­het të dimë rreth pa­su­ri­së dhe be­ga­ti­së” nga Ja­mes D. Gwa­r­t­ney, Richard L. Stro­up, Dwight R. Lee, Tawni H. Fe­rra­ri­ni dhe Jo­seph P. Calho­un.
Të drej­tat e auto­rit © Eco­no­mic Fu­n­da­me­n­tals Ini­ti­ati­ve
Ky pu­nim ë­sh­të i li­ce­n­cu­ar si­pas Cre­ati­ve Co­m­mons Attri­bu­ti­on-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 In­te­r­na­ti­onal Li­ce­n­se (CC BY-NC-ND 4.0). Te­k­s­ti i li­ce­n­cës ë­sh­të i di­s­po­nu­e­shëm në https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/
Attri­bu­ti­on Non Co­m­me­r­ci­al No De­ri­va­ti­ves
ISBN 978-1-952729-01-0

Parathënie

Auto­rët e kë­tij li­b­ri dë­shi­roj­në që ju të bëni një jetë të su­k­se­s­sh­me dhe të pë­r­m­bu­shur. Ne duam gji­tha­sh­tu që ju dhe çdo in­di­vid tje­tër të je­to­ni në një mje­dis që i le­jon dhe i in­ku­ra­jon të gji­thë të arrij­në ma­k­si­mu­min e po­te­n­ci­alit të tyre. Ne be­soj­më se arri­t­ja e kë­ty­re ob­je­k­ti­va­ve kë­r­kon që si li­de­rët ash­tu edhe qy­te­ta­rët të ku­p­toj­në pa­ri­met bazë të eko­no­mi­k­sit. Ve­n­di­met dhe po­li­ti­kat eko­no­mi­ke ndi­koj­në te se­ci­li prej nesh në po­thu­aj­se çdo as­pekt të je­tës sonë të pë­r­di­t­sh­me, shpesh në më­ny­ra që ne nuk i ku­p­toj­më plo­të­sisht. Ne ma­h­ni­te­mi va­zh­di­misht me ni­ve­lin e ana­l­fa­be­ti­z­mit eko­no­mik mes po­li­ti­ka­në­ve dhe vo­tu­es­ve. Eko­no­mi­k­si i keq ë­sh­të i rre­zi­k­shëm kudo, por ë­sh­të veça­në­risht i za­ko­n­shëm dhe i dë­m­shëm në eko­no­mi­të në tra­n­zi­ci­on, në ve­n­det në zhvi­llim dhe ato ish-ko­mu­ni­s­te. Që­lli­mi kry­esor i pro­je­k­tit të “Eko­no­mi­k­sit të me­n­di­mit pra­k­tik” ë­sh­të që të gji­thë të mund të kenë qa­s­je të lirë në ku­p­ti­met kry­eso­re të pro­fe­si­onit tonë.
Duke qenë se koha juaj ë­sh­të e çmu­ar, ne e kemi ha­r­tu­ar këtë bo­tim duke i ku­sh­tu­ar sa më pak ha­pë­si­rë më­si­mit të te­r­ma­ve të reja, fo­r­mu­la­ve të ndë­r­li­ku­ara, apo me­mo­ri­zi­mit të de­ta­je­ve që janë me rë­n­dë­si ve­tëm për eko­no­mi­s­tët ek­s­pe­r­të. Në këtë li­bër ne pre­fe­roj­më të fo­ku­so­he­mi në ato njo­hu­ri the­me­lo­re të eko­no­mi­së që janë me të vë­r­te­të të rë­n­dë­si­sh­me - ato që do t’ju ndi­h­moj­në të bëni zgje­dh­je më të mira, të nji­h­ni më mirë bo­tën ku je­toj­më që ë­sh­të gji­th­një e më ko­m­p­le­k­se dhe të bëni një jetë sa më të kë­na­q­sh­me.
Pa­va­rë­sisht njo­hu­ri­ve tu­aja ak­tu­ale të eko­no­mi­k­sit, ky li­bër do t’ju japë in­fo­r­ma­ci­one të rë­n­dë­si­sh­me. Ne jemi pë­r­p­je­kur ta bëj­më atë ko­n­ciz, të or­ga­ni­zu­ar mirë dhe të le­h­të për t’u le­xu­ar. Siç su­gje­ron ti­tu­lli i li­b­rit, ne be­soj­më se pa­ri­met bazë të eko­no­mi­k­sit re­f­le­k­toj­në kry­esisht se­n­sin pra­k­tik. Li­b­ri i vë në punë këto pa­ri­me, duke tre­gu­ar fu­qi­në e tyre për të shpje­gu­ar ngja­r­je të bo­tës re­ale.
Ne sy­noj­më t’ju ndi­h­moj­më të ku­p­to­ni pse disa ko­m­be kanë pro­s­pe­ri­tet dhe të tje­ra jo. Ë­sh­të ek­za­mi­nu­ar pro­ce­si po­li­tik dhe janë he­tu­ar ndry­shi­met mes alo­ki­mit nga qe­ve­ria dhe nga tre­gu. Edhe stu­de­n­tët e ava­n­cu­ar të eko­no­mi­k­sit dhe bi­z­ne­sit do të pë­r­fi­toj­në nga pë­r­p­je­k­jet tona për të sje­llë një pa­no­ra­më të plo­të. Ju mund t’i lini pë­r­ko­hë­sisht më­nja­në fo­r­mu­lat ko­m­p­le­k­se, mo­de­let e so­fi­s­ti­ku­ara dhe ma­te­ma­ti­kën te­k­ni­ke të pro­fe­si­onit dhe të pë­r­qe­n­d­ro­he­ni në pa­ri­met eko­no­mi­ke që ju të­r­ho­qën fi­lli­misht drejt eko­no­mi­k­sit.
Ma­te­ri­alet janë ha­r­tu­ar për të dhë­në një bazë të fo­r­të, veça­në­risht për stu­de­n­tët që mund të mos bëj­në një kurs tje­tër eko­no­mi­k­si, si edhe për pu­b­li­kun e pë­r­gji­th­shëm që kë­r­kon in­fo­r­ma­ci­one se si fu­n­k­si­onon bota rreth tij. Ai ë­sh­të shkru­ar që të jetë i pë­r­sh­ta­t­shëm për nxë­në­sit e shko­lla­ve të me­s­me, stu­de­n­tët e uni­ve­r­si­te­te­ve në fu­sha të tje­ra pë­r­veç eko­no­mi­k­sit (si p.sh. ju­ri­dik ose ga­ze­ta­ri) dhe veça­në­risht, për të gji­thë qy­te­ta­rët.
Duke qenë se eki­pi i Eko­no­mi­k­sit të me­n­di­mit pra­k­tik pret me pa­du­rim që t’i nda­jë këto ma­te­ri­ale me in­s­t­ru­k­to­rët, ne mund të of­roj­më se­mi­na­re të pë­r­ga­ti­tu­ra po­sa­çë­risht për t’i rri­tur af­të­si­të e in­s­t­ru­k­to­rë­ve që t’i pë­r­do­rin ma­te­ri­alet tona sa më mirë të jetë e mu­n­dur. Nëse doni më shu­më in­fo­r­ma­ci­on rreth kë­ty­re ak­ti­vi­te­te­ve, ju lu­te­mi shi­ko­ni uebsaj­tin tonë http://www.econfun.org.
Tri­dh­je­të vjet pas rë­ni­es së Mu­rit të Be­r­li­nit, të shu­m­të janë ata që vënë në dy­shim ri­t­min dhe drej­ti­min e tra­n­zi­ci­onit. Ë­sh­të veça­në­risht e rë­n­dë­si­sh­me që qy­te­ta­rët e ra­jo­nit të mos pë­r­f­shi­hen në pre­m­ti­met e rre­me të “de­mo­k­ra­ci­së li­be­ra­le” ose “ka­pi­ta­li­z­mit shte­të­ror”. Shu­më in­di­vi­dë kanë sa­k­ri­fi­ku­ar ko­hën e tyre, ka­rri­erën dhe ma­d­je edhe je­tën për të ga­ra­n­tu­ar be­ki­met e li­ri­së po­li­ti­ke dhe eko­no­mi­ke në këtë ra­jon. Këtë li­bër ua de­di­koj­më kë­ty­re he­ro­nj­ve të li­ri­së.

Pjesa 1: Dymbëdhjetë elementet kryesore të ekonomiksit

SHKE­N­CA E EKO­NO­MI­K­SIT
STU­DI­MI SE SI IN­DI­VI­DËT, QE­VE­RI­TË, BI­Z­NE­SET DHE OR­GA­NI­ZA­TAT E TJE­RA MA­RRIN VE­N­DI­ME QË NDI­KOJ­NË NË CA­K­TI­MIN DHE SHPË­R­N­DA­R­JEN E BU­RI­ME­VE TË PA­M­JA­F­TU­E­SH­ME.

Dymbëdhjetë elementet kryesore

  1. Stimujt janë të rë­n­dë­si­shëm: Ndry­shi­met në pë­r­fi­ti­me dhe ko­s­to do të kenë ndi­kim të pa­ra­shi­ku­e­shëm mbi zgje­dh­jet.
  2. As­gjë nuk ë­sh­të fa­las: Të mi­rat ma­te­ri­ale janë të pa­k­ta dhe për këtë ne du­het të bëj­më zgje­dh­je.
  3. Ve­n­di­met me­rren në bazë të ndry­shi­mit ma­r­xhi­nal (duke kra­ha­su­ar pë­r­fi­ti­min dhe ko­s­ton ma­r­xhi­na­le): Nëse duam të pë­r­fi­toj­më ma­k­si­mu­min nga bu­ri­met tona, du­het të pë­r­z­gje­dhim atë al­te­r­na­ti­vë për të ci­lën pë­r­fi­ti­met ma­r­xhi­na­le tej­ka­loj­në ko­s­ton ma­r­xhi­na­le.
  4. Tre­g­tia nxit pro­g­re­sin eko­no­mik.
  5. Ko­s­tot e tra­n­sa­k­si­onit janë pe­n­ge­së për tre­g­ti­në.
  6. Çmi­met çoj­në në eku­ili­bër zgje­dh­jet e ble­rë­s­ve dhe shi­të­s­ve.
  7. Fi­ti­met i drej­toj­në bi­z­ne­set drejt ak­ti­vi­te­te­ve pro­dhu­ese që rri­sin vle­rën e bu­ri­me­ve, ndë­r­sa hu­m­b­jet i la­r­goj­në ato nga ak­ti­vi­te­tet e dë­m­sh­me që zvo­gë­loj­në vle­rën e bu­ri­mit.
  8. Nje­rë­zit fi­toj­në të ar­dhu­ra duke u si­gu­ru­ar të tje­rë­ve të mira ose shë­r­bi­me që ata çmoj­në më shu­më.
  9. Sta­n­da­r­det e la­r­ta të je­te­sës si­gu­ro­hen me anë të pro­dhi­mit të pro­du­k­te­ve dhe shë­r­bi­me­ve të ci­lat nje­rë­zit çmoj­në, jo ve­tëm nga “të pa­su­rit e një pune”.
  10. Pro­g­re­si eko­no­mik ndodh kry­esisht pë­r­mes tre­g­ti­së, investimeve, me­to­da­ve më të pë­r­pa­ru­ara të pro­dhi­mit dhe si­gu­ri­mit të shë­r­bi­me­ve dhe in­s­ti­tu­ci­one­ve të shë­n­do­sha eko­no­mi­ke.
  11. “Dora e pa­du­k­sh­me” e tre­gut i drej­ton ble­rë­sit dhe shi­të­sit drejt ak­ti­vi­te­te­ve që rri­sin mi­rë­qe­ni­en e pë­r­gji­th­sh­me so­ci­ale.
  12. Shpe­sh­he­rë pa­so­jat afa­t­gja­ta ose efektet dytësore të një ve­p­ri­mi shpë­r­fi­llen.

Hyrje

Jeta ka të bëjë me zgje­dh­jet dhe ekonomiksi na tre­gon se si sti­mujt ndi­koj­në te këto zgje­dh­je dhe i ja­pin fo­r­më je­tës tonë. Zgje­dh­jet rreth shko­lli­mit tonë, si i shpe­n­zoj­më dhe i in­ve­s­toj­më pa­ra­të, çfa­rë bëj­më në am­bi­en­tet e pu­nës dhe shu­më ve­n­di­me të tje­ra pe­r­so­na­le ndi­koj­në në mi­rë­qe­ni­en dhe ci­lë­si­në e je­tës sonë. Për më te­për, zgje­dh­jet që bëj­më si vo­tu­es dhe qy­te­ta­rë ndi­koj­në te li­gjet ose “rre­gu­llat e lo­jës” dhe këto rre­gu­lla ush­t­roj­në një ndi­kim shu­më të madh në li­ri­në dhe pro­s­pe­ri­te­tin tonë. Për të zgje­dhur në më­ny­rë in­te­li­gje­n­te, për ve­ten ash­tu edhe për sho­që­ri­në në pë­r­gji­thë­si, ne du­het të ku­p­toj­më disa pa­ri­me bazë rreth më­ny­rës se si nje­rë­zit zgje­dhin, nga çfa­rë nxi­ten ve­p­ri­met e tyre dhe si këto zgje­dh­je ndi­koj­në në mi­rë­qe­ni­en e tyre pe­r­so­na­le dhe atë të të tje­rë­ve. Pra, eko­no­mi­k­si me­rret me stu­di­min e ve­n­di­m­ma­rr­jes nje­rë­zo­re, ana­li­zon me­ka­ni­z­mat që ndi­koj­në te zgje­dh­jet e in­di­vi­dë­ve dhe ndi­ki­met e tyre në fu­n­k­si­oni­min e sho­që­ri­së.
Ju keni ne­vo­jë për disa ko­n­ce­p­te kyçe, që të zhvi­llo­ni një me­n­dë­si eko­no­mi­ke. Pje­sa në vi­jim pa­ra­qet dy­m­bë­dh­je­të ko­n­ce­p­te që janë the­l­bë­so­re për të ku­p­tu­ar eko­no­mi­të dhe ar­sy­et pë­r­se disa ve­n­de zhvi­llo­hen dhe arrij­në ni­ve­le të la­r­ta të ar­dhu­rash, ndë­r­ko­hë që disa ve­n­de të tje­ra nge­cin në va­r­fë­ri. Do të nji­he­ni me çë­sh­t­je si ku­p­ti­mi i vë­r­te­të i ko­s­to­ve, pë­r­se ë­sh­të i rë­n­dë­si­shëm çmi­mi, si e nxit tre­g­tia pro­s­pe­ri­te­tin dhe pse pro­dhi­mi i të mi­ra­ve që nje­rë­zit çmoj­në më te­për e rrit më tej sta­n­da­r­din tonë të je­te­sës. Në pje­sët vi­ju­ese të li­b­rit, këto ko­n­ce­p­te do të pë­r­do­ren për të traj­tu­ar tema të tje­ra të rë­n­dë­si­sh­me.

Elementi 1.1: Stimujt janë të rëndësishëm

Ndryshimet në përfitime dhe kosto do të kenë një ndikim të parashikueshëm te zgjedhjet.

I gji­thë eko­no­mi­k­si mbë­sh­te­tet mbi një pa­rim të thje­sh­të: Ndry­shi­met e sti­muj­ve kanë ndi­kim të pa­ra­shi­ku­e­shëm në sje­ll­jen nje­rë­zo­re. Sti­mujt ndi­ko­hen nga fa­k­to­rë mo­ne­ta­rë dhe fa­k­to­rë jo­mo­ne­ta­rë. Nëse një e mirë bë­het më e ku­sh­tu­e­sh­me, nje­rë­zit kanë më pak gja­sa që ta zgje­dhin atë. Nga ana tje­tër, kur pë­r­fi­ti­met që rrje­dhin nga pë­r­z­gje­dh­ja e një al­te­r­na­ti­ve rri­ten, do të ketë më shu­më gja­sa që nje­rë­zit ta zgje­dhin atë. Kjo ide e thje­sh­të, ndo­një­he­rë e njo­hur si po­s­tu­lat the­me­lor i eko­no­mi­k­sit, pa­ra­qet një ve­gël të fu­qi­sh­me, se­p­se ap­li­ko­het po­thu­aj­se në gji­th­ç­ka që bëj­më.
Ka më pak gja­sa që nje­rë­zit të pë­r­z­gje­dhin një al­te­r­na­ti­vë, kur çmi­mi i saj rri­tet. Me­n­do­ni pak për rrje­dho­jat e kë­tij po­hi­mi. Kur një pe­r­son nxi­ton për të mbë­rri­tur në kohë në një ta­kim, ka pak gja­sa që ai të nda­lo­jë dhe të ta­ko­het me ndo­një mik. Pak janë ata që do të zgje­dhin të shkoj­në në një pi­k­nik në një ditë të fto­h­të dhe me shi. Çmi­met e la­r­ta çoj­në në rë­ni­en e sa­si­së së një­si­ve të shi­tu­ra. Pë­r­qi­n­d­ja e pje­së­ma­rr­jes në sa­llat e uni­ve­r­si­te­tit do të jetë nën ni­ve­lin me­sa­tar në di­tën para pu­shi­me­ve të shko­llës. Në se­ci­lin rast, shpje­gi­mi ë­sh­të i njëj­të: Sa më e ku­sh­tu­e­sh­me të bë­het al­te­r­na­ti­va që me­n­doj­më të pë­r­z­gje­dhim, aq më të pa­k­ta janë gja­sat që ta zgje­dhim atë.
Si­pas të njëj­tës lo­gji­kë, kur pë­r­fi­ti­mi nga një zgje­dh­je rri­tet, nje­rë­zit do të jenë më të pri­rur ta zgje­dhin atë. Ka më shu­më gja­sa që një pe­r­son i cili ë­sh­të duke ecur rru­gës të pë­r­ku­let për të ka­pur një euro ose do­llar, sesa një qi­n­da­r­kë. Stu­de­n­tët do të jenë më të vë­me­n­d­shëm në më­sim nëse ma­te­ri­ali që po shpje­go­het do të jetë pje­së e pro­vi­mit. Ko­n­su­ma­to­rët do të blej­në më shu­më nga dy­qa­net që of­roj­në pro­du­k­te me çmi­me të lira, shë­r­bim më të mirë dhe që kanë ve­n­d­n­do­dh­je më të le­ve­r­di­sh­me. Pu­no­një­sit do të pu­noj­në më shu­më dhe me më shu­më efi­çe­n­cë nëse ata do shpë­r­b­le­hen për pu­nën që bëj­në. Të gji­tha këto si­tu­ata janë shu­më të pa­ra­shi­ku­e­sh­me dhe re­f­le­k­toj­në fare mirë po­s­tu­la­tin e “rë­n­dë­si­së së sti­muj­ve” në eko­no­mi.
Ky po­s­tu­lat the­me­lor shpje­gon se si ndry­shi­met në çmi­met e tre­gut ndi­koj­në në sti­mujt që pë­r­sh­ta­tin ve­p­ri­met mi­dis ble­rë­s­ve dhe shi­të­s­ve. Nëse ble­rë­sit duan të blej­në prej një pro­du­k­ti më shu­më sesa pro­dhu­e­sit janë të ga­t­shëm (ose në gje­n­d­je) të of­roj­në, atë­he­rë shu­më shpejt çmi­mi i tij do të rri­tet. Te­k­sa çmi­mi rri­tet, shi­të­sit do të jenë të ga­t­shëm të of­roj­në më shu­më prej kë­tij pro­du­k­ti, ndë­r­sa ble­rë­sit do të pri­ren të blej­në më pak. Kjo si­tu­atë do të çojë në rë­ni­en e çmi­mit dhe do të va­zh­do­jë de­ri­sa të arri­het ai çmim që ba­ra­zon sa­si­në e of­ru­ar me atë të kë­r­ku­ar, pra kë­r­ke­sa dhe ofe­r­ta të jenë në eku­ili­bër. Në këtë mo­ment çmi­mi sta­bi­li­zo­het.
Çfa­rë ndodh nëse re­zu­l­ton e ku­n­dë­r­ta: nëse shi­të­sit of­roj­në më shu­më sesa ble­rë­sit janë të ga­t­shëm të blej­në? Nëse shi­të­sit nuk janë në gje­n­d­je të she­sin pro­du­k­tet e tyre me çmi­min ek­zi­s­tu­es, aty­re do t’u du­het të ulin çmi­min e pro­du­k­tit. Nga ana tje­tër, çmi­mi i ulët do t’i nxi­së nje­rë­zit që të blej­në më shu­më - gji­tha­sh­tu do të de­ty­ro­jë pro­dhu­e­sit që të pro­dhoj­në kra­ha­si­misht më pak, duke qenë se aty­re nuk u le­ve­r­dis që të of­roj­në pro­du­k­tin me çmi­min e ri më të ulët. Pë­r­së­ri, ndry­shi­met në çmim ndi­koj­në në ba­ra­s­pe­shi­min e sa­si­së së kë­r­ku­ar nga ko­n­su­ma­to­rët me sa­si­në e of­ru­ar nga pro­dhu­e­sit. Në këtë pikë mund të the­mi se nuk ka më try­s­ni për të ndry­shu­ar çmi­met.(1)
Për she­m­bull, për shkak të mo­tit të keq, çmi­mi i pje­sh­kë­ve në shte­tin ame­ri­kan të Xho­r­xhi­as në ve­rën e vi­tit 2014 u rrit me 180% kra­ha­su­ar me një vit më parë. Pa­va­rë­sisht kë­saj rri­t­je­je të la­r­të të çmi­mit, ko­n­su­ma­to­rët nuk u an­ku­an. Pse? Se­p­se prej çmi­mit më të la­r­të, pje­sh­kët u bënë më të ku­sh­tu­e­sh­me për t’u ble­rë dhe shu­më ko­n­su­ma­to­rë i zë­ve­n­dë­su­an ato le­h­të­sisht me fru­ta të tje­ra, plo­të­sisht ose pje­së­risht, dhe e bënë reçe­lin për di­mër me da­r­dha ose ftonj.
Nga ana tje­tër, ndaj rri­t­jes se çmi­mit re­agu­an edhe shi­të­sit. Të sti­mu­lu­ar nga çmi­met e la­r­ta dhe pë­r­fi­ti­met e la­r­ta që ky çmim gje­ne­ro­n­te, fe­r­me­rët që fu­r­ni­zo­nin tre­gun me pje­sh­kë ni­sën të mbje­llin pemë të tje­ra. Ndë­r­sa disa të tje­rë i pre­në bllo­qet e mo­llë­ve dhe da­r­dha­ve duke i ri­m­b­je­llë ato me pje­sh­kë. Rrje­dhi­misht, pas dy vi­tesh (kur pe­mët e reja hynë në pro­dhim) me rri­t­jen e sa­si­së së of­ru­ar të pje­sh­kë­ve në treg, çmi­mi i pje­sh­kë­ve u ul.
Sti­mujt ndi­koj­në edhe mbi zgje­dh­jet po­li­ti­ke. Një­rë­zit si­llen një­lloj kur bëj­në zgje­dh­je në një qe­n­dër tre­g­ta­re dhe në një qe­n­dër vo­ti­mi. Në shu­mi­cën e ra­s­te­ve vo­tu­e­sit do të mbë­sh­te­sin atë ka­n­di­dat po­li­tik apo ato po­li­ti­ka që ata be­soj­në se do t’u si­gu­ro­jë aty­re më shu­më të mira pe­r­so­na­le, me sa më pak ko­s­to. Ata do të pri­ren të ku­n­dë­r­sh­toj­në ato al­te­r­na­ti­va po­li­ti­ke që kanë ko­s­to më të la­r­ta pe­r­so­na­le kra­ha­su­ar me të mi­rat që ata pre­sin të ma­rrin. Për she­m­bull, të mo­shu­arit kanë vo­tu­ar shu­më herë ku­n­dër ka­n­di­da­të­ve dhe pro­po­zi­me­ve që do të si­ll­nin ul­jen e pe­n­si­one­ve të tyre. Që­n­d­ri­mi ku­n­dër pro­po­zi­mit për ul­jen e pe­n­si­one­ve ish­te shka­ku kry­esor i re­zu­l­ta­te­ve të do­bë­ta të pa­r­ti­së Ru­sia e Ba­sh­ku­ar në zgje­dh­jet e shta­to­rit 2018 për gu­ve­r­na­tor të Ru­si­së. Si­pas të njëj­tës lo­gji­kë, so­n­da­zhet tre­goj­në se stu­de­n­tët mbë­sh­te­sin më shu­më bu­r­sat ar­si­mo­re për stu­de­n­tët e uni­ve­r­si­te­te­ve.
Nuk ka as­një më­ny­rë për të shma­n­gur rë­n­dë­si­në që kanë sti­mujt. Ato janë pje­së e na­ty­rës nje­rë­zo­re. Sti­mujt kanë rë­n­dë­si në socializëm po aq sa edhe në kapitalizëm. Në ish-Ba­sh­ki­min So­v­je­tik, drej­tu­e­sit dhe pu­no­një­sit e fa­b­ri­ka­ve të qe­l­qit, fi­lli­misht, shpë­r­b­le­he­shin në va­rë­si të to­na­zhit të fle­të­ve të xha­mit që pro­dho­nin. Për shkak se të ar­dhu­rat e tyre va­re­shin nga pe­sha e xha­mit, shu­mi­ca e fa­b­ri­ka­ve fi­llu­an të pro­dho­nin xha­ma aq të tra­shë sa nuk mund të shi­ko­je pë­r­mes tyre. Si re­zu­l­tat, u pa e ar­sy­e­sh­me të ndry­sho­nin rre­gu­llat e shpë­r­b­li­mit pra pa­ge­sat u vle­rë­su­an si­pas si­pë­r­fa­qes së xha­ma­ve të pro­dhu­ar. Në zba­tim të rre­gu­lla­ve të reja, fa­b­ri­kat so­v­je­ti­ke për të rri­tur si­pë­r­fa­qen e xha­mit, fi­llu­an të pro­dho­nin xha­ma aq të ho­llë sa thy­he­shin shu­më le­h­të. Në më­ny­rë të ngja­sh­me, kur u ca­k­tu­an ku­otat për nu­m­rin e kë­pu­cë­ve për fa­b­ri­kat po­la­ke, të ci­lat fu­r­ni­zo­he­shin me shu­më pak lë­ku­rë, a ë­sh­të për t’u ha­bi­tur që tre­gu u mbush me kë­pu­cë për fë­mi­jë?
Disa nje­rëz me­n­doj­në se sti­mujt kanë rë­n­dë­si ve­tëm kur nje­rë­zit janë la­k­mi­ta­rë dhe ego­is­të. Kjo nuk ë­sh­të e vë­r­te­të. Nje­rë­zit ve­p­roj­në për ar­sye të ndry­sh­me, disa të pri­rur nga ego­iz­mi dhe disa të pri­rur nga da­sha­mi­rë­sia. Zgje­dh­jet e të dy gru­pe­ve edhe të ego­is­të­ve edhe të al­t­ru­is­të­ve, ndi­ko­hen nga ndry­shi­met e ko­s­to­ve dhe pë­r­fi­ti­me­ve pe­r­so­na­le. Për she­m­bull, si ego­is­ti ash­tu edhe al­t­ru­is­ti, kanë më shu­më gja­sa që të ndi­h­moj­në një fë­mi­jë që ë­sh­të duke u mby­tur në një pi­shi­në me pak ujë, sesa në rry­mat e vru­ll­sh­me në zgrip të ujë­va­rës Detti­foss(2). Gji­tha­sh­tu të dy këta tipa janë më të ga­t­shëm t’i ja­pin një ne­voj­ta­ri rro­bat e tyre të pë­r­do­ru­ra sesa ato të reja.
Edhe pse as­një nuk mund ta aku­zo­jë Nënë Te­re­zën, fi­la­n­t­ro­pen e ndje­rë shqi­p­ta­re, për la­k­mi, in­te­re­si i saj pe­r­so­nal ka bërë që edhe ajo të ndi­ko­hej nga sti­mujt. Kur or­ga­ni­za­ta e Nënë Te­re­zës, “Mi­si­ona­ret e Ba­mi­rë­si­së”, te­n­toi të ha­p­te një qe­n­dër për të pa­s­t­re­hët në qy­te­tin e Nju Jo­r­kut, ba­sh­kia u kë­r­koi që të bë­nin mo­di­fi­ki­me të ku­sh­tu­e­sh­me në ndë­r­te­së. Or­ga­ni­za­ta e bra­k­ti­si pro­je­k­tin. Ky ve­n­dim nuk e ndi­koi pë­r­ku­sh­ti­min që ki­sh­te Nënë Te­re­za për nje­rë­zit në ne­vo­jë. Ai thjesht re­f­le­k­toi ndi­ki­min e sti­muj­ve. Kur ko­s­to e ndi­h­mës së të va­r­fë­r­ve në Nju Jork u rrit, Nënë Te­re­za ve­n­do­si që bu­ri­met e saj do të ishin më të do­bi­sh­me në një qy­tet tje­tër.(3) Ndry­shi­met e sti­muj­ve ndi­koj­në zgje­dh­jen e gji­th­se­ci­lit, pa­va­rë­sisht që­lli­me­ve, që mund të jenë la­k­mi­ta­re dhe ma­te­ri­ali­s­te nga një­ra anë apo të më­shi­r­sh­me dhe al­t­ru­is­te nga ana tje­tër.

Elementi 1.2: Asgjë nuk është falas

Burimet janë të pamjaftueshme prandaj ne duhet të bëjmë zgjedhje.

Ka­ri­ka­tu­ra e një bu­rri dhe qe­nit të tij me zi­n­xhir. Bu­rri i tho­të qe­nit: “Uroj që të vle­rë­sosh se çdo “shë­ti­t­je” ku­sh­ton 175 $ të ko­hës sime të fa­tu­ru­ar”. Qeni me­n­don me vete: “Shpre­soj që ta vle­rë­sosh fa­k­tin që jam miku yt i ve­tëm”.
Uroj që të vle­rë­so­ni se çdo "shë­ti­t­je" ku­sh­ton 175 Usd të ko­hës sime të fa­tu­ru­ar.
Uroj të që vle­rë­so­ni fa­k­tin se unë jam miku juaj i ve­tëm.
Pi­kë­pa­m­jet e Stu Të gji­tha të drej­tat e re­ze­r­vu­ara Stu © 2004 www.STUS.com
Re­ali­te­ti ë­sh­të se burimet pro­dhu­ese në pla­ne­tin tonë janë të ku­fi­zu­ara, ndë­r­sa dë­shi­ra nje­rë­zo­re për ma­ll­ra dhe shë­r­bi­me ë­sh­të e pa­ku­fi­zu­ar. A do të dë­shi­ro­nit të ki­shit rro­ba të reja, një va­r­kë lu­k­so­ze ose të shko­nit me pu­shi­me në Al­pet zvi­ce­ra­ne? Po si­kur të ki­shit më shu­më kohë të lirë, ar­gë­tim dhe udhë­ti­me? A nuk do dë­shi­ro­nit të ngi­s­nit Porche-n tuaj të ri në rru­gën pra­në shtë­pi­së suaj me pa­m­je nga oqe­ani? Shu­më prej nesh do të do­nin t’i ki­shin të gji­tha këto edhe shu­më më te­për! Me­gji­tha­të, ne jemi të ku­fi­zu­ar nga pamjaftueshmëria e bu­ri­me­ve dhe e ko­hës.
Me­qe­në­se nuk mund të kemi të gji­tha gjë­rat që dë­shi­roj­më, jemi të de­ty­ru­ar të zgje­dhim mi­dis al­te­r­na­ti­va­ve. Nuk ka as­gjë fa­las. Kur bëj­më diç­ka që dë­shi­roj­më, sa­k­ri­fi­koj­më mu­n­dë­si­në për të bërë diç­ka tje­tër. Kjo ë­sh­të ar­sy­eja pse eko­no­mi­s­tët u re­fe­ro­hen të gji­tha ko­s­to­ve si kosto oportune.
Shu­më ko­s­to ma­ten me para, të ci­lat janë gji­tha­sh­tu ko­s­to opo­r­tu­ne. Pa­ra­të që shpe­n­zo­ni për të ble­rë një mall janë para që nuk janë më në di­s­po­zi­ci­on për t’u shpe­n­zu­ar për ma­ll­ra të tje­ra. Ko­s­to opo­r­tu­ne e një ar­ti­ku­lli ë­sh­të vle­ra që ju i ca­k­to­ni një ar­ti­ku­lli tje­tër nga i cili du­het të hi­q­ni dorë se­p­se po shpe­n­zo­ni pa­ra­të për të ble­rë ar­ti­ku­llin e parë. Por edhe nëse nuk shpe­n­zo­ni para për të bërë diç­ka, kjo nuk do të tho­të se ky ve­p­rim nuk ka një ko­s­to. Me­gji­thë­se ju nuk shpe­n­zo­ni para për të bërë një shë­ti­t­je për të shi­ju­ar një pe­rë­n­dim të bu­kur të di­ellit, vetë shë­ti­t­ja e ka një ko­s­to opo­r­tu­ne. Koha që ju shpe­n­zu­at në shë­ti­t­je mund të ish­te shfry­të­zu­ar për të bërë diç­ka tje­tër me vle­rë për ju, për she­m­bull të vi­zi­to­nit një mik apo të le­xo­nit një li­bër.
Shpesh thu­het se disa gjë­ra janë aq të rë­n­dë­si­sh­me, saqë du­hen bërë pa ma­rrë pa­ra­sysh ko­s­ton. Një de­k­la­ra­të e ti­llë, që mund të du­ket e ar­sy­e­sh­me në fi­llim, ë­sh­të një më­ny­rë e efe­k­t­sh­me për të nxi­tur nje­rë­zit të shpe­n­zoj­në më shu­më para për gjë­rat që ne dë­shi­roj­më dhe për të ci­lat ne duam që ata të pa­gu­aj­në. Bë­het e qa­r­të që injo­ri­mi i ko­s­to­ve ë­sh­të i ga­bu­ar, kur ku­p­toj­më se ko­s­tot janë vle­rat e zgje­dh­je­ve nga të ci­lat kemi he­qur dorë (që do të tho­të, al­te­r­na­ti­vat që nuk kemi zgje­dhur.) Kur the­mi se du­het të bëj­më diç­ka pa ma­rrë pa­ra­sysh ko­s­ton e saj ë­sh­të një­lloj si të thu­ash se du­het ta bëj­më atë pa ko­n­si­de­ru­ar vle­rën e al­te­r­na­ti­va­ve. Kur zgje­dhim mi­dis al­te­r­na­ti­va­ve që na of­roj­në të njëj­tat re­zu­l­ta­te (dhe na ja­pin të njëj­tën kë­na­që­si), al­te­r­na­ti­va më pak e ku­sh­tu­e­sh­me ë­sh­të zgje­dh­ja më e mirë.
Zgje­dh­jet e ko­n­su­ma­to­rë­ve dhe të pro­dhu­es­ve pë­r­f­shij­në ko­s­to. Ko­s­to­ja e një ma­lli, e re­f­le­k­tu­ar në çmim, ndi­h­mon ko­n­su­ma­to­rët të kra­ha­soj­në dë­shi­rën e tyre për një pro­dukt me dë­shi­rën për pro­du­k­tet al­te­r­na­ti­ve që mund të blej­në. Nëse nuk ma­rrim në ko­n­si­de­ra­të ko­s­tot, mund të shpe­n­zoj­më të ar­dhu­rat tona për të ble­rë gjë­ra të “ga­bu­ara” - ato ma­ll­ra dhe shë­r­bi­me që në të vë­r­te­të nuk na ne­vo­ji­ten aq shu­më sa ar­ti­kujt e tje­rë që mund të ki­shim ble­rë.
Nga ana tje­tër edhe pro­dhu­e­sit pë­r­ba­llen me ko­s­tot, pra ko­s­tot e bu­ri­me­ve të pë­r­do­ru­ra për të pro­dhu­ar një mall ose për të of­ru­ar një shë­r­bim. Për she­m­bull, nëse pë­r­do­rim disa bu­ri­me si lë­n­da dru­so­re, çe­li­ku dhe plla­kat e gu­rit për të ndë­r­tu­ar një shtë­pi të re, rrje­dhi­misht he­qim dorë nga pë­r­do­ri­mi i kë­ty­re bu­ri­me­ve për të ndë­r­tu­ar ob­je­k­te të tje­ra si p.sh. spi­ta­le apo shko­lla. Nëse bu­ri­met kanë ko­s­to të la­r­të në një treg të ca­k­tu­ar, kjo si­nja­li­zon se këto bu­ri­me pë­r­do­ren për pro­dhi­min e ma­ll­ra­ve të tje­ra që kë­r­koj­në ble­rë­sit, të ci­lat tre­g­to­hen në tre­gjet e tje­ra. Fi­r­mat që kanë për që­llim fi­ti­min do t’i ma­rrin pa­ra­sysh këto si­nja­le dhe do të kë­r­koj­në zë­ve­n­dë­su­es të kë­ty­re bu­ri­me­ve më pak të ku­sh­tu­e­shëm. Me­gji­tha­të, po­li­ti­kat qe­ve­ri­ta­re mund të ndi­koj­në te këto si­nja­le. Ato mund të ve­n­do­sin ta­k­sa ose su­b­ve­n­ci­one për të pë­r­fi­tu­ar fa­vo­re nga mbë­sh­te­tës të mu­n­d­shëm, duke ulur çmi­met që re­zu­l­toj­në nga tregjet e lira dhe të hapura. Por po­li­ti­ka të ti­lla zvo­gë­loj­në af­të­si­në e sti­muj­ve të tre­gut për të ori­en­tu­ar bu­ri­met aty ku ko­n­su­ma­to­rët i dë­shi­roj­në ato më së shu­m­ti. Një she­m­bull ti­pik ndo­dhi në Gje­or­gji ndë­r­m­jet vi­te­ve 1991-1994. Qe­ve­ria e ngriu çmi­min e bu­kës nën ni­ve­lin e tre­gut, duke i de­ty­ru­ar ko­n­su­ma­to­rët që të që­n­d­ro­nin në radhë të gja­ta që shtri­he­shin për më shu­më se një ki­lo­me­tër. Kur u ho­qën kontrollet e çmimeve, dy­qa­net ki­shin pa­p­ri­tur stok të mja­f­tu­e­shëm dhe për pa­so­jë radhët u zhdu­kën. Një si­tu­atë e ngja­sh­me, po ash­tu nga Gje­or­gjia, u pa­ra­qit në vi­tin 2006 kur një tu­ba­ci­on që shpë­r­n­da­n­te gaz nga Ru­sia shpë­r­theu duke sje­llë rri­t­je të ma­dhe të kë­r­ke­sës për vaj­gur për ngro­h­je. Për të pa­ra­n­da­lu­ar rritjen spekulative të çmimeve, u pë­r­do­rën me­ka­ni­z­mat e ko­n­t­ro­llit të çmi­mit të vaj­gu­rit, duke sje­llë pë­r­së­ri radhë të gja­ta. Kjo va­zh­doi de­ri­sa qe­ve­ria hoqi ku­fi­zi­met e rri­t­jes së çmi­me­ve dhe i le­joi që të rri­te­shin në ni­ve­lin e çmi­mit të eku­ili­b­rit të tre­gut.
Po­li­ti­ka­nët, qe­ve­ri­ta­rët dhe lobistët shpesh fla­sin për “edu­kim fa­las”, “shë­n­de­të­si fa­las” apo “stre­him fa­las”. Kjo te­r­mi­no­lo­gji mund t’ju nga­të­rro­jë. Këto shë­r­bi­me nuk mund të of­ro­hen fa­las. Për të mu­n­dë­su­ar se­ci­lën prej tyre ne­vo­ji­ten ma­te­ri­ale nga bu­ri­me të pa­m­ja­f­tu­e­sh­me, për të ci­lat ek­zi­s­toj­në edhe pë­r­do­ri­me të tje­ra al­te­r­na­ti­ve. Për she­m­bull, ndë­r­te­sat, puna dhe bu­ri­me të tje­ra që pë­r­do­ren në ar­sim, mund të pë­r­do­ren për të si­gu­ru­ar më shu­më ush­qim, ar­gë­tim, mbroj­t­je të mje­di­sit, ose pë­r­kuj­de­s­je mje­kë­so­re. Ko­s­to­ja to­ta­le e ar­si­mit ë­sh­të vle­ra e aty­re ma­ll­ra­ve që du­het të sa­k­ri­fi­ko­hen. Qe­ve­ri­të mund të jenë në gje­n­d­je t’i zhve­n­do­sin ko­s­tot, por nuk mund t’i eli­mi­noj­në ato. Kur qe­ve­ri­të dë­shi­roj­në t’i nxi­sin nje­rë­zit të ku­r­sej­në për pe­n­si­onin e tyre, fu­sha­tat e re­k­la­ma­ve ma­si­ve za­ko­nisht re­zu­l­toj­në të jenë të pa­efe­k­t­sh­me, por shty­r­ja e ta­ti­mit për llo­ga­ri­në e ku­r­si­mit shpesh re­zu­l­ton e su­k­se­s­sh­me.
Ko­s­to­ja opo­r­tu­ne ë­sh­të një ko­n­cept shu­më i rë­n­dë­si­shëm. Çdo gjë në jetë ka të bëjë me ko­s­ton opo­r­tu­ne. Të gji­thë ne je­toj­më në një botë me bu­ri­me të pa­m­ja­f­tu­e­sh­me, pra­n­daj du­het të bëj­më zgje­dh­je. Duke ku­p­tu­ar mirë ko­n­ce­p­tin e ko­s­tos opo­r­tu­ne, mund të ku­p­toj­më më mirë bo­tën ku je­toj­më. Ko­n­ce­p­ti i ko­s­tos opo­r­tu­ne ap­li­ko­het edhe te fe­no­me­ne të ci­lat në pa­m­je të parë du­ken si­kur nuk ndi­ko­hen nga ko­s­to­ja opo­r­tu­ne si p.sh. fo­r­ca pu­në­to­re, nu­m­ri i li­n­d­je­ve dhe rri­t­ja e po­pu­ll­si­së.
E keni me­n­du­ar ndo­një­he­rë pë­r­se gra­të me ni­vel më të la­r­të ar­si­mi kanë më shu­më gja­sa të pu­noj­në, sesa ato me ni­vel më të ulët? Pë­r­gji­gj­ja e kë­saj py­et­je­je mund të gje­n­det te ko­s­to­ja opo­r­tu­ne. Gra­të me ni­vel të la­r­të ar­si­mi kanë më shu­më mu­n­dë­si për të pa­sur rro­ga të la­r­ta, kë­sh­tu që ato hu­m­ba­sin më shu­më nëse që­n­d­roj­në në shtë­pi, kra­ha­su­ar me ato me ar­sim të ulët. Ky kë­n­d­vë­sh­t­rim mbë­sh­te­tet edhe nga të dhë­nat. Në vi­tin 2014 në Uk­ra­inë, më shu­më se 70% e grave në forcën punëtore prej pe­së­m­bë­dh­je­të deri në gja­sh­të­dh­je­të e ka­tër vjeç të ci­lat ki­shin kry­er stu­di­met e do­k­to­ra­tu­rës ishin të pu­në­su­ara, kra­ha­su­ar me 62% të gra­ve që nuk ki­shin arri­tur të pë­r­fu­n­do­nin ar­si­min e la­r­të apo kra­ha­su­ar me 40% të gra­ve me ar­sim të me­sëm(4). Te­oria eko­no­mi­ke pa­ra­shi­kon se një grua nuk do të zgji­dh­te të që­n­d­ro­n­te në shtë­pi, kur kjo zgje­dh­je ë­sh­të më e ku­sh­tu­e­sh­me sesa të pu­no­jë.
Ek­s­po­na­ti 1: Ra­po­r­ti pu­në­sim - po­pu­ll­si si­pas gji­ni­së (Mo­sha e po­pu­ll­si­së 15-64) në Uk­ra­inë, në pë­r­qi­n­d­je
Dy gra­fi­kë tre­goj­në ra­po­r­tin pu­në­sim - po­pu­ll­si si­pas gji­ni­së për mo­shat nga 15 deri në 64 vjeç në Uk­ra­inë të shpre­hur në pë­r­qi­n­d­je. Ku­r­ba në gra­fi­kun e parë tre­gon ra­po­r­tin pu­në­sim - po­pu­ll­si si­pas gji­ni­së ndë­r­m­jet vi­te­ve 2000 dhe 2014. No­r­ma e pu­në­si­mit për gra­të pë­soi pak ndry­shim; ajo ish­te pak më e la­r­të se 50% në vi­tin 2000, duke arri­tur ku­l­min prej 55% në vi­tin 2013 dhe duke u ulur në një ni­vel pak mbi 50% në 2014. No­r­ma me­sa­ta­re e pu­në­si­mit për bu­rrat ish­te pak më e la­r­të se 60%, duke arri­tur në 65% në vi­tin 2008 dhe 2013. No­r­ma e pu­në­si­mit për bu­rrat ish­te më e pa­që­n­d­ru­e­sh­me në kra­ha­sim me gra­të. Fi­gu­ra e dytë ë­sh­të një gra­fik me shty­lla që tre­gon no­r­mat e pu­në­si­mit si­pas gji­ni­së dhe ni­ve­lit ar­si­mor për vi­tin 2014. Ni­ve­let ar­si­mo­re pë­r­f­shi­nin ni­ve­lin fi­llor ose pa­ra­fi­llor deri në fa­zën e dytë të ar­si­mit të la­r­të. Për të dyja gji­ni­të, ata që arri­tën fa­zën e dytë të ar­si­mit të la­r­të ki­shin no­r­ma më të la­r­ta të pu­në­si­mit. Pa­va­rë­sisht nga ni­ve­li i ar­si­mi­mit, no­r­ma e pu­në­si­mit tek bu­rrat ish­te më e la­r­të se tek gra­të.
Bu­ri­mi: LFS 2014.
A ndi­kon eko­no­mia dhe të ar­dhu­rat në rri­t­je te nu­m­ri i li­n­d­je­ve? Koha e shpe­n­zu­ar për punë shtë­pi­ake zvo­gë­lon ko­hën në di­s­po­zi­ci­on për punë të pa­gu­ar. Me rri­t­jen e të ar­dhu­ra­ve, ko­s­to­ja opo­r­tu­ne për të pa­sur fë­mi­jë dhe për të kri­ju­ar një fa­mi­l­je të ma­dhe rri­tet. Kjo do të sje­llë ul­jen e nu­m­rit të li­n­d­je­ve dhe nga­da­lë­si­min e rri­t­jes së po­pu­ll­si­së. Kjo si­tu­atë vi­het re në je­tën e pë­r­di­t­sh­me. Gja­të dy she­kuj­ve të ka­lu­ar, rri­t­ja e të ar­dhu­ra­ve për fry­më të fa­mi­l­je­ve u pa­su­an me­një­he­rë nga një rë­nie në nu­m­rin e li­n­d­je­ve dhe një nga­da­lë­sim i rri­t­jes së po­pu­ll­si­së. Ky trend u vu re në të gji­tha ve­n­det. Pa­va­rë­sisht se ek­zi­s­toj­në ndry­shi­me të më­dha ku­l­tu­ro­re, fe­ta­re, et­ni­ke dhe të or­ga­ni­zi­mit po­li­tik mi­dis ve­n­de­ve, ko­s­to­ja e la­r­të opo­r­tu­ne e të pa­su­rit një fë­mi­jë, në të gji­tha ra­s­tet, ush­t­ron të njëj­tin ndi­kim mbi nu­m­rin to­tal të li­n­d­je­ve.
Ko­s­to­ja opo­r­tu­ne ë­sh­të një mjet i fu­qi­shëm dhe ne do ta sho­him në zba­tim gja­të gji­thë li­b­rit. Ku­p­ti­mi i ko­n­ce­p­tit të ko­s­tos opo­r­tu­ne do ta pë­r­mi­rë­so­jë shu­më af­të­si­në tuaj për të ku­p­tu­ar sje­ll­jet e ko­n­su­ma­to­rë­ve, pro­dhu­es­ve, si­pë­r­ma­rrë­s­ve, po­li­ti­ka­në­ve dhe ak­to­rë­ve të tje­rë ve­n­di­m­ma­rrës në je­tën e pë­r­di­t­sh­me. Ky mjet do t’ju ndi­h­mo­jë gji­tha­sh­tu të bëni zgje­dh­je më të mira.

Elementi 1.3: Vendimet merren në bazë të marzhit

Nëse duam të përfitojmë sa më shumë nga përdorimi i burimeve tona, atëherë zgjedhim alternativën për të cilën përfitimet marxhinale janë më të mëdha se kostot marxhinale.

Nëse duam të pë­r­fi­toj­më sa më shu­më nga pë­r­do­ri­mi i bu­ri­me­ve tona, ve­p­ri­met du­het të ndë­r­me­rren kur ato gje­ne­roj­në më shu­më pë­r­fi­ti­me sesa ko­s­to dhe të të­r­hi­qe­mi kur ko­s­tot janë më të la­r­ta se pë­r­fi­ti­met. Ky pa­rim i shë­n­do­shë në ve­n­di­m­ma­rr­je gjen zba­tim tek in­di­vi­dët, bi­z­ne­set, zy­r­ta­rët qe­ve­ri­ta­rë dhe te sho­që­ria në pë­r­gji­thë­si.
Po­thu­aj­se të gji­tha ve­n­di­met me­rren në bazë të ma­r­xhi­na­ve. Kjo do të tho­të se ato gati gji­th­mo­në kanë të bëj­në me shte­sa (ose pa­kë­si­me) në ku­sh­tet ak­tu­ale, sesa me ve­n­di­me “gji­th­ç­ka-ose-as­gjë”. Fja­la “shte­së” mund të zë­ve­n­dë­so­jë fja­lën “marxhinale”. Ne mund të py­esim, “Cila ë­sh­të ko­s­to­ja ma­r­xhi­na­le (ose shte­së) e pro­dhi­mit ose ble­r­jes së një një­sie më shu­më?” Ve­n­di­met ma­r­xhi­na­le mund të pë­r­f­shij­në ndry­shi­me të më­dha ose të vo­g­la. “Një një­si më shu­më” mund të jetë një blu­zë e re, një shtë­pi e re, një fa­b­ri­kë e re, ma­d­je edhe koha shte­së e shpe­n­zu­ar, si në ra­s­tin e një stu­de­n­ti në Ko­legj apo në Uni­ve­r­si­tet i cili du­het të zgje­dhë mi­dis ak­ti­vi­te­te­ve të ndry­sh­me. Të gji­tha këto ve­n­di­me janë ma­r­xhi­na­le, se­p­se ato pë­r­f­shij­në ma­rr­jen në ko­n­si­de­ra­të të ko­s­to­ve dhe pë­r­fi­ti­me­ve shte­së.
Në pë­r­gji­thë­si, nje­rë­zit nuk kanë pse të ma­rrin ve­n­di­me “gji­th­ç­ka ose as­gjë”, si për she­m­bull, duke zgje­dhur mi­dis ush­qi­mit ose ve­sh­jes. Pë­r­ku­n­d­ra­zi, ata kra­ha­soj­në pë­r­fi­ti­met ma­r­xhi­na­le (pak më shu­më ush­qim) me ko­s­tot ma­r­xhi­na­le (disi më pak për ve­sh­je, ose disi më pak nga diç­ka tje­tër). Kur ma­rrin ve­n­di­me, nje­rë­zit nuk kra­ha­soj­në vle­rën to­ta­le të ush­qi­mit dhe të ve­sh­jes, por vle­rat e tyre ma­r­xhi­na­le. Për më te­për, ne ma­rrim ve­n­di­me ve­tëm nëse pë­r­fi­ti­met ma­r­xhi­na­le tej­ka­loj­në ko­s­tot ma­r­xhi­na­le.
Si­gu­risht, disa të mira nuk ndje­kin këtë rre­gull. Ë­sh­të e le­h­të të bli­ni pak më shu­më ush­qim dhe një apa­r­ta­ment pak më të vo­gël, por e vë­sh­ti­rë të me­rr­ni një ve­n­dim për pla­ni­fi­ki­min fa­mi­l­jar. Pa­ri­mi ma­r­xhi­nal vlen edhe për të mira të ti­lla. Pri­n­dë­rit mund të in­ve­s­toj­në deri në një farë mase në ci­lë­si­në e je­tës së fë­mi­jës (për she­m­bull, në in­ve­s­ti­me si kla­së shte­së, ku­r­se mu­zi­ke etj. për të ci­lat pri­n­dë­rit be­soj­në se do të rri­sin su­k­se­sin ose lu­m­tu­ri­në e fë­mi­jës në jetë). Kur çmi­met e ma­ki­na­ve rri­ten, ko­n­su­ma­to­rët mund t’i zë­ve­n­dë­soj­në ato me ma­ki­na me ci­lë­si pak më të ulët (ose të va­zh­doj­në të pë­r­do­rin ma­ki­nën që ata ta­sh­më kanë për një pe­ri­udhë më të gja­të). Fa­k­ti që ve­n­d­ba­ni­mi shpesh pë­r­ca­k­ton se ci­lën shko­llë do të fre­ku­en­toj­në fë­mi­jët ë­sh­të një çë­sh­t­je veça­në­risht pro­b­le­ma­ti­ke për fa­mi­l­jet për shkak të po­li­ti­ka­ve qe­ve­ri­ta­re që i de­ty­roj­në fë­mi­jët të shkoj­në në shko­llën më të afërt të ve­n­d­ba­ni­mit të tyre, duke mos u of­ru­ar pri­n­dë­r­ve mu­n­dë­si­në që të zgje­dhin shko­llat si­pas ci­lë­si­ve të tyre ar­si­mo­re dhe si­pas ne­vo­ja­ve të fë­mi­jë­ve të tyre. Li­ria e zgje­dh­jes ë­sh­të edhe më e ku­fi­zu­ar në ve­n­de të ti­lla si Kina, ku ve­n­d­ba­ni­mi (dhe shko­lli­mi i li­dhur me të) ë­sh­të nën ko­n­t­ro­llin e rre­p­të të shte­tit.
Në më­ny­rë të ngja­sh­me, një drej­tu­es ko­m­pa­nie i cili pla­ni­fi­kon të ndë­r­to­jë një fa­b­ri­kë të re du­het të sho­hë përfitimet marxhinale nga fa­b­ri­ka e re (për she­m­bull, të ar­dhu­ra nga shi­t­jet shte­së) janë më të më­dha sesa kostot marxhinale (shpe­n­zi­met për ndë­r­ti­min e ndë­r­te­sës së re). Nëse nuk plo­të­so­het ky kusht, atë­he­rë për drej­tu­e­sin dhe ko­m­pa­ni­në e tij ë­sh­të më mirë që të mos e ndë­r­to­jë fa­b­ri­kën e re.
Edhe ve­p­ri­met po­li­ti­ke efe­k­ti­ve kanë ne­vo­jë për ve­n­di­m­ma­rr­je ma­r­xhi­na­le. Le të ma­rrim pa­ra­sysh ve­n­di­min po­li­tik mbi atë se sa shu­më du­het të bë­het për të eli­mi­nu­ar ndo­t­jen. Nëse do të py­es­nit deri në çfa­rë ni­ve­li du­het të le­joj­më ndo­t­jen, shu­më nje­rëz do të pë­r­gji­gje­shin “as­pak” - me fja­lë të tje­ra, du­het ta çoj­më ndo­t­jen në ni­ve­lin zero. Në dho­mën e fshe­h­të të vo­ti­mit nje­rë­zit mund të shpre­hin që­n­d­ri­me të ti­lla. Por, të me­n­du­arit në ma­r­xhi­në zbu­lon se kjo gjë do të ish­te ja­sh­të­za­ko­nisht e kotë.
Kur pë­r­ma­sa e ndo­t­jes ë­sh­të e ma­dhe - aq e ma­dhe sa ne do të as­fi­k­so­he­shim nga ajri që thi­thim - pë­r­fi­ti­mi ma­r­xhi­nal i zvo­gë­li­mit të ndo­t­jes me shu­më gja­sa do të ish­te shu­më më i madh se ko­s­to­ja ma­r­xhi­na­le. Por, ndë­r­sa ni­ve­li i ndo­t­jes ulet, ulet edhe pë­r­fi­ti­mi ma­r­xhi­nal i cili ë­sh­të vle­ra e pë­r­mi­rë­si­mit shte­së të aj­rit. Ek­zi­s­toj­në ako­ma pë­r­fi­ti­me nga ajri edhe më i pa­s­tër (për she­m­bull, ne do të ishim në gje­n­d­je të da­llo­nim ma­let në di­s­ta­n­cë ose të no­to­nim në një lum më të pa­s­tër), por ky pë­r­fi­tim nuk mund të kra­ha­so­het me rë­n­dë­si­në që ka mbroj­tja e mu­sh­kë­ri­ve tona. Pë­r­pa­ra se të arri­het në pi­kën kur ndo­t­ja e aj­rit të zhdu­kej të­rë­sisht, pë­r­fi­ti­mi ma­r­xhi­nal që do re­zu­l­to­n­te nga eli­mi­ni­mi më tej i ndo­t­jes do të arri­n­te në ni­ve­lin zero.
Te­k­sa ndo­t­ja zvo­gë­lo­het, pë­r­fi­ti­mi ma­r­xhi­nal ulet ndë­r­sa ko­s­to­ja ma­r­xhi­na­le rri­tet dhe bë­het shu­më e la­r­të pë­r­pa­ra se të eli­mi­no­het e gji­thë ndo­t­ja. Ko­s­to­ja ma­r­xhi­na­le ë­sh­të vle­ra e gjë­ra­ve të tje­ra që du­het të sa­k­ri­fi­ko­hen për të zvo­gë­lu­ar edhe më shu­më ndo­t­jen. Në ku­sh­tet kur ko­s­to­ja ma­r­xhi­na­le e pa­s­t­ri­mit të at­mo­s­fe­rës do të jetë më e ma­dhe se pë­r­fi­ti­mi ma­r­xhi­nal, atë­he­rë zvo­gë­li­mi i më­tej­shëm i ndo­t­jes do të jetë i pa­do­bi­shëm. Ky zvo­gë­lim i ndo­t­jes nuk do të ish­te më me le­ve­r­di për shkak të ko­s­tos që mbart.
Për të va­zh­du­ar me she­m­bu­llin e ndo­t­jes, me­rr­ni në ko­n­si­de­ra­të si­tu­atën hi­po­te­ti­ke të më­po­sh­t­me. Të su­po­zoj­më se jemi në di­je­ni se ndo­t­ja shka­k­ton 100 mi­li­onë euro dëme dhe për të zvo­gë­lu­ar ndo­t­jen po shpe­n­zo­hen ve­tëm 1 mi­li­on euro. Në bazë të kë­tij in­fo­r­ma­ci­oni të dhë­në, a jemi duke bërë pak apo shu­më për të zvo­gë­lu­ar ndo­t­jen? Shu­më nje­rëz do të tho­nin se ne po shpe­n­zoj­më shu­më pak. Ky gjy­kim mund të jetë i sa­k­të, por nuk arri­het si re­zu­l­tat i in­fo­r­ma­ci­onit të dhë­në.
Shu­ma prej 100 mi­li­onë eurosh ë­sh­të shu­ma to­ta­le e dë­me­ve, dhe ko­s­to­ja prej 1 mi­li­on eurosh ë­sh­të ko­s­to­ja to­ta­le e pa­s­t­ri­mit. Për të ma­rrë një ve­n­dim të drej­të se ç’du­het të bëj­më më pas, ne du­het të dimë pë­r­fi­ti­min dhe ko­s­ton ma­r­xhi­na­le të pa­s­t­ri­mit. Nëse do të shpe­n­zo­nim 10 euro shte­së për zvo­gë­li­min e ndo­t­jes dhe kjo do ta zvo­gë­lo­n­te dë­min me më shu­më se 10 euro, atë­he­rë ne du­het të shpe­n­zoj­më më shu­më. Pra, pë­r­fi­ti­mi ma­r­xhi­nal do të ish­te më i la­r­të se ko­s­to­ja ma­r­xhi­na­le. Por, nëse një shte­së prej 10 eurosh e shpe­n­zu­ar për pë­r­p­je­k­jet ku­n­dër ndo­t­jes do ta zvo­gë­lo­n­te dë­min me ve­tëm një euro, atë­he­rë shpe­n­zi­met shte­së ku­n­dër ndo­t­jes nuk do të ishin të kë­shi­llu­e­sh­me.
Nje­rë­zit za­ko­nisht e injo­roj­në të me­n­du­arit në ma­r­xhi­në në ko­me­n­tet dhe vo­tat e tyre, por rra­llë­he­rë në ve­p­ri­met e tyre pe­r­so­na­le. Me­rr­ni në ko­n­si­de­ra­të ush­qi­min pë­r­ku­n­d­rejt ar­gë­ti­mit. Në pë­r­gji­thë­si, ush­qi­mi ë­sh­të shu­më më i vle­f­shëm se ar­gë­ti­mi, se­p­se ush­qi­mi i ndi­h­mon nje­rë­zit të je­toj­në. Kur nje­rë­zit janë të va­r­fër dhe je­toj­në në ve­n­de të pra­pa­m­be­tu­ra, ata e pë­r­do­rin shu­mi­cën e të ar­dhu­ra­ve të tyre për të si­gu­ru­ar një re­gjim ush­qi­mor të pë­r­sh­ta­t­shëm. Ata i ku­sh­toj­në fare pak, ose as­pak kohë lo­jës së go­l­fit, ski­ve në ujë, apo ak­ti­vi­te­te­ve të tje­ra ar­gë­tu­ese.
Por, ndë­r­ko­hë që nje­rë­zit pa­su­ro­hen, ko­s­to­ja opo­r­tu­ne e si­gu­ri­mit të ush­qi­mit ulet. Edhe pse ush­qi­mi mbe­tet the­l­bë­sor për je­tën, të va­zh­dosh të shpe­n­zosh pje­sën më të ma­dhe të pa­ra­ve për ush­qim do të ish­te ja­sh­të çdo lo­gji­ke. Në ni­ve­le më të la­r­ta të pro­s­pe­ri­te­tit, nje­rë­zit zbu­loj­në se në ma­r­xhi­në - te­k­sa ma­rrin ve­n­di­me se si të shpe­n­zoj­në çdo euro shte­së - ush­qi­mi ë­sh­të më pak i vle­f­shëm se ar­gë­ti­mi. Kë­sh­tu, ndë­r­sa su­ede­zët bë­hen më të pa­sur, ata shpe­n­zoj­në një sasi më të vo­gël të të ar­dhu­ra­ve të tyre për ush­qim dhe një sasi më të ma­dhe për ar­gë­tim(5).
Ko­n­ce­p­ti i ma­r­xhi­na­li­zi­mit tre­gon se ko­s­tot ma­r­xhi­na­le dhe pë­r­fi­ti­met ma­r­xhi­na­le janë shu­më të rë­n­dë­si­sh­me për një ve­n­di­m­ma­rr­je të shë­n­do­shë. Nëse duam të pë­r­fi­toj­më sa më shu­më nga pë­r­do­ri­mi i bu­ri­me­ve tona, ne du­het të ndë­r­ma­rrim ve­p­ri­me që si­gu­roj­në pë­r­fi­ti­me ma­r­xhi­na­le që janë më të më­dha ose të ba­ra­ba­r­ta me ko­s­tot ma­r­xhi­na­le. Si in­di­vi­dët ash­tu edhe shte­tet do të jenë më të be­ga­të nëse ve­n­di­met e tyre re­f­le­k­toj­në ndi­ki­min e ma­r­xhi­na­li­zi­mit.

Elementi 1.4: Përfitimet e tregtisë

Tregtia nxit progresin ekonomik.

Baza e tre­g­ti­së ë­sh­të pë­r­fi­ti­mi re­ci­p­rok. Nje­rë­zit bien da­kord të shkë­m­bej­në, se­p­se shpre­soj­në që ky shkë­m­bim do pë­r­mi­rë­so­jë mi­rë­qe­ni­en e tyre. Mo­ti­vi­mi që shtyn për të bërë tre­g­ti pë­r­m­b­li­dhet në shpre­h­jen: “Nëse bën diç­ka të mirë për mua, unë do të bëj diç­ka të mirë për ty”. Tre­g­tia ë­sh­të një shkë­m­bim nga i cili të dyja pa­lët pë­r­fi­toj­në. Prej kë­tij kë­m­bi­mi që re­zu­l­ton me pru­r­je po­zi­ti­ve, se­ci­la nga pa­lët fi­ton një vle­rë më të la­r­të nga ajo që me­n­don. Ek­zi­s­toj­në tre bu­ri­me kry­eso­re pë­r­fi­ti­mi nga tre­g­tia.
E para, tre­g­tia ori­en­ton të mi­rat nga ata që i vle­rë­soj­në më pak, drejt aty­re që i vle­rë­soj­në më shu­më. Në këtë më­ny­rë, tre­g­tia ua shton vle­rën të mi­ra­ve edhe kur nuk pro­dho­het as­gjë e re. Për she­m­bull, kur pro­du­k­tet e pë­r­do­ru­ra shi­ten në tre­gun e do­rës së dytë ose në pla­t­fo­r­ma si “Cra­igslist” (ose të ngja­sh­me si “list.am”), shkë­m­bi­mi nuk e rrit sa­si­në e ma­ll­ra­ve të di­s­po­nu­e­sh­me (ash­tu siç bëj­në pro­du­k­tet e reja). Por, tre­g­tia i lë­viz ma­ll­rat drejt aty­re nje­rë­z­ve që i vle­rë­soj­në ato më shu­më. Si ble­rë­si ash­tu edhe shi­të­si pë­r­fi­toj­në ose pë­r­n­d­ry­she shkë­m­bi­mi nuk ndodh.
Pre­fe­re­n­cat, njo­hu­ri­të dhe që­lli­met e nje­rë­z­ve ndry­shoj­në shu­më. Një pro­dukt që za­ko­nisht nuk ka as­një vle­rë për një pe­r­son, mund të jetë një xhe­va­hir i çmu­ar për një pe­r­son tje­tër. Një li­bër shu­më te­k­nik mbi ele­k­t­ro­ni­kën mund të mos ketë as­një vle­rë për një ko­le­k­si­onist arti, por mund të vle­jë qi­n­d­ra do­lla­rë për një in­xhi­ni­er. Në më­ny­rë të ngja­sh­me, një pi­k­tu­rë të ci­lën një in­xhi­ni­er nuk e vle­rë­son shu­më, mund të ketë një vle­rë të paç­mu­ar për një ko­le­k­si­onist arti. Shkë­m­bi­mi i vu­ll­ne­t­shëm që e shpie li­b­rin e ele­k­t­ro­ni­kës tek in­xhi­ni­eri dhe pi­k­tu­rën te ko­le­k­si­oni­s­ti do të rri­së pë­r­fi­ti­met që rrje­dhin nga të dyja ma­ll­rat. Tre­g­tia do to rri­së pa­su­ri­në e të dy pe­r­so­na­ve dhe të ko­m­bit të tyre. Nuk ë­sh­të thjesht sa­sia e ma­ll­ra­ve dhe e shë­r­bi­me­ve të pro­dhu­ara nga një komb që pë­r­ca­k­ton pa­su­ri­në e atij ko­m­bi, por edhe më­ny­ra se si shpë­r­n­da­hen ato ma­ll­ra dhe shë­r­bi­me.
Së dyti, tre­g­tia bën të mu­n­dur që të pro­dho­hen dhe ko­n­su­mo­hen sasi të më­dha ma­ll­rash, pasi le­jon se­ci­lin prej nesh të spe­ci­ali­zo­het në gjë­rat që bën më mirë. Kur nje­rë­zit spe­ci­ali­zo­hen, atë­he­rë ata mund t’ua she­sin këto pro­du­k­te të tje­rë­ve. Të ar­dhu­rat e pë­r­fi­tu­ara mund të pë­r­do­ren për të ble­rë ar­ti­kuj që do të ishin shu­më të ku­sh­tu­e­shëm po t’i pro­dho­nin vetë. Në­pë­r­m­jet kë­ty­re shkë­m­bi­me­ve, nje­rë­zit që spe­ci­ali­zo­hen do të pro­dhoj­në një sasi më të ma­dhe ma­ll­rash dhe shë­r­bi­mesh. Eko­no­mi­s­tët i re­fe­ro­hen kë­tij pa­ri­mi si Ligji i përparësisë krahasuese. Ky ligj zba­to­het në tre­g­ti­në mi­dis in­di­vi­dë­ve, bi­z­ne­se­ve, ra­jo­ne­ve dhe ko­m­be­ve.
Li­gji i pë­r­pa­rë­si­së kra­ha­su­ese ë­sh­të diç­ka e gji­thë­p­ra­nu­ar. Nëse di­kush ju of­ron një pro­dukt me ko­s­to më të ulët, nga ajo me të ci­lën ju mund ta pro­dho­ni vetë (mba­ni mend që të gji­tha ko­s­tot janë ko­s­to opo­r­tu­ne), ë­sh­të lo­gji­ke që ju do pre­fe­ro­ni të shkë­m­be­ni. Në këtë më­ny­rë ju mund të pë­r­do­r­ni ko­hën dhe bu­ri­met tu­aja për t’u spe­ci­ali­zu­ar në pro­dhi­min e aty­re të mi­ra­ve që arri­ni të pro­dho­ni me çmim më të ulët se të tje­rët. Me fja­lë të tje­ra, pro­dho­ni atë që pro­dho­ni më mirë dhe shkë­m­be­ni pro­du­k­tet e tje­ra. Si re­zu­l­tat ju dhe pa­r­t­ne­rët tuaj tre­g­ta­rë do të pë­r­fi­to­ni re­ci­p­ro­kisht nga specializimi dhe tre­g­tia, duke çuar në pro­dhim më të madh dhe të ar­dhu­ra më të la­r­ta. Në të ku­n­dërt, nëse do pro­dho­nit çdo gjë vetë do të tho­të se pë­r­do­r­ni ko­hën dhe bu­ri­met tu­aja për të pro­dhu­ar jo ve­tëm të mi­rat për të ci­lat jeni i spe­ci­ali­zu­ar, por edhe ato të ci­lat ju i pro­dho­ni me ko­s­to të la­r­të. Kjo do të pë­r­k­the­hej në pro­dhim dhe të ar­dhu­ra më të ulë­ta.
Për she­m­bull, edhe pse shu­më mje­kë mund të jenë të aftë në mbaj­tjen e shë­ni­me­ve dhe në ca­k­ti­min e vi­zi­ta­ve, ë­sh­të në in­te­re­sin e tyre të pu­në­soj­në dikë për të kry­er këto shë­r­bi­me. Ko­hën të ci­lën mje­kët e pë­r­do­rin për të mbaj­tur shë­ni­me, mund ta shfry­të­zoj­në për të vi­zi­tu­ar pa­ci­en­tët. Duke qenë se koha e shpe­n­zu­ar për të vi­zi­tu­ar pa­ci­en­tët ë­sh­të shu­më më e vle­f­sh­me, ko­s­to­ja opo­r­tu­ne e mbaj­tjes së shë­ni­me­ve për mje­kët ë­sh­të e la­r­të. Ndaj mje­kët do të pë­r­fi­to­nin më shu­më në rast se do të pu­në­so­nin dikë për të mbaj­tur dhe për të me­na­xhu­ar shë­ni­met e tyre. Për më te­për, kur mje­ku spe­ci­ali­zo­het në of­ri­min e shë­r­bi­me­ve mje­kë­so­re dhe pu­në­son dikë që ka pë­r­pa­rë­si kra­ha­su­ese në mbaj­tjen e shë­ni­me­ve, ko­s­tot do të jenë më të ulë­ta dhe prodhimi i pë­r­ba­sh­kët do të jetë më i la­r­të kra­ha­su­ar me ra­s­tin e ku­n­dërt.
Së tre­ti, në­pë­r­m­jet shkë­m­bi­mit të vu­ll­ne­t­shëm fi­r­mat arrij­në të pro­dhoj­në me ko­s­to më të ulë­ta për një­si duke pë­r­do­rur me­to­dat e pro­dhi­mit në masë. Tre­g­tia bën të mu­n­dur që fi­r­mat t’i she­sin pro­dhi­met e tyre në një treg më të gje­rë kë­sh­tu që ato mund të pla­ni­fi­koj­në pro­dhi­me më të më­dha dhe të pë­r­do­rin pro­ce­se pro­dhi­mi që shfry­të­zoj­në ekonomitë e shkallës, siç ndo­dhi pas vi­tit 1989 kur pro­du­k­ti i lë­n­gje­ve nga Mo­l­da­via zuri vend në tre­gun ndë­r­ko­m­bë­tar. Pro­ce­se të ti­lla zvo­gë­loj­në ko­s­tot për një­si dhe rri­sin pro­dhi­min për pu­no­njës. Pa tre­g­ti­në, këto pë­r­fi­ti­me nuk do të ishin të mu­n­du­ra. Forcat e tregut i ori­en­toj­në va­zh­di­misht ma­ll­rat drejt pro­dhu­es­ve me ko­s­to më të ulët (dhe larg aty­re me ko­s­to më të la­r­të). Si re­zu­l­tat tre­gjet e ha­pu­ra pri­ren të shpë­r­n­daj­në pro­du­k­tet dhe bu­ri­met duke ma­k­si­ma­li­zu­ar vle­rën, sa­si­në dhe shu­më­lloj­shmë­ri­në e tyre. Kina ë­sh­të një she­m­bull i pë­r­so­sur i një eko­no­mie të ko­n­t­ro­llu­ar, ku qy­te­ta­rët e së ci­lës, pasi iu ba­sh­ku­an si­s­te­mit të tre­g­ti­së glo­ba­le në vi­tin 1995, ishin në gje­n­d­je të pë­r­fi­to­nin nga tre­g­tia dhe pë­r­pa­rë­sia kra­ha­su­ese. Falë kë­saj, mi­li­ar­da nje­rëz arri­tën (si në Kinë ash­tu edhe në ve­n­det e tje­ra të ra­jo­nit) të di­l­nin nga va­r­fë­ria.
Rë­n­dë­sia e tre­g­ti­së në bo­tën tonë mo­de­r­ne ë­sh­të më se e du­k­sh­me. Tre­g­tia bën të mu­n­dur që shu­më nga ne të ko­n­su­moj­më një sasi ma­ll­rash dhe shë­r­bi­mesh shu­më më të ma­dhe nga sa do të mund të pro­dho­nim vetë. A mund ta ima­gji­no­ni vë­sh­ti­rë­si­në që do të ha­s­nit në ndë­r­ti­min e ba­ne­sës suaj, në pro­dhi­min e ve­sh­je­ve dhe ush­qi­mit, për të mos pë­r­me­n­dur ko­m­p­ju­te­rat, te­le­vi­zo­rët, pja­ta­la­rë­set, auto­m­je­tet dhe te­le­fo­nat? Nje­rë­zit i di­s­po­noj­në rë­n­do­më këto pa­ji­s­je, se­p­se eko­no­mi­të ku ata je­toj­në janë or­ga­ni­zu­ar në më­ny­rë të ati­llë që in­di­vi­dët të ba­sh­kë­pu­noj­në, të spe­ci­ali­zo­hen dhe të shkë­m­bej­në. Shte­tet që ve­n­do­sin ba­rri­era në shkë­m­bi­me - qo­f­të ko­m­bë­ta­re ose ndë­r­ko­m­bë­ta­re - zvo­gë­loj­në mu­n­dë­si­në e qy­te­ta­rë­ve për të arri­tur fi­ti­me nga tre­g­tia dhe rrje­dhi­misht për të bërë një jetë më të be­ga­të. Ë­sh­të e vë­r­te­të që një eko­no­mi glo­ba­le di­na­mi­ke do të ndry­sho­jë tre­gun e pu­nës të se­ci­lit vend me ka­li­min e ko­hës. Po­thu­aj­se të gji­thë eko­no­mi­s­tët janë da­kord se re­agi­mi i du­hur në këtë si­tu­atë ë­sh­të që pu­no­një­s­ve t’u je­pet mu­n­dë­sia që të tra­n­s­fe­ro­hen në punë të reja, në vend që të ku­fi­zo­hen im­po­r­tet.

Elementi 1.5: Kostot e transaksionit janë të rëndësishme

Kostot e transaksionit janë një pengesë për tregtinë.

Shkë­m­bi­mi i vu­ll­ne­t­shëm pro­mo­von ba­sh­kë­pu­ni­min dhe na ndi­h­mon që të ma­rrim më shu­më nga ajo që ne duam. Me­gji­tha­të, tre­g­tia në ve­t­ve­te ë­sh­të e ku­sh­tu­e­sh­me. Ne­vo­ji­tet kohë, pë­r­p­je­k­je, si dhe bu­ri­me të tje­ra për të kë­r­ku­ar për pa­r­t­ne­rë të mu­n­d­shëm në tre­g­ti, për të ne­go­ci­u­ar mbi shkë­m­bi­min dhe në fund për të kry­er shi­t­jen. Bu­ri­met e shpe­n­zu­ara në këtë më­ny­rë qu­hen kosto të transasksionit, dhe këto ko­s­to pë­r­bëj­në një pe­n­ge­së në kri­ji­min e pa­su­ri­së. Ko­s­tot e tra­n­sa­k­si­onit ku­fi­zoj­në si ka­pa­ci­te­tin tonë pro­dhu­es ash­tu edhe re­ali­zi­min e fi­ti­me­ve nga shkë­m­bi­met me ava­n­ta­zhe re­ci­p­ro­ke.
Ko­s­tot e tra­n­sa­k­si­onit ndo­një­he­rë janë të la­r­ta për shkak të pe­n­ge­sa­ve fi­zi­ke, siç janë oqe­anet, lu­me­nj­të dhe ma­let që vë­sh­ti­rë­soj­në tra­n­s­po­r­tin e pro­du­k­te­ve drejt kli­en­të­ve. In­ve­s­ti­met në in­f­ra­s­t­ru­k­tu­rën rru­go­re dhe pë­r­mi­rë­si­met në tra­n­s­port dhe ko­mu­ni­kim mund t’i zvo­gë­loj­në këto ko­s­to tra­n­sa­k­si­oni. Në ra­s­te të tje­ra, ko­s­tot e tra­n­sa­k­si­onit mund të jenë të la­r­ta për shkak të mu­n­ge­sës së in­fo­r­ma­ci­onit. Për she­m­bull, ju mund të doni të bli­ni një ko­p­je të pë­r­do­rur të li­b­rit të eko­no­mi­k­sit për një le­k­si­on të ca­k­tu­ar, por nuk e dini se kush mund të ketë një ko­p­je dhe kush ë­sh­të i ga­t­shëm ta she­së atë me një çmim me le­ve­r­di. Ju du­het të kë­r­ko­ni dikë i cili ë­sh­të i ga­t­shëm të she­së një ko­p­je të pë­r­do­rur: pra, koha dhe ene­r­gjia që ju ha­r­xho­ni për të bërë këtë gju­r­mim ë­sh­të pje­së e ko­s­to­ve të tra­n­sa­k­si­onit. Ndë­r­ko­hë në disa ra­s­te të tje­ra, ko­s­tot e tra­n­sa­k­si­onit janë të la­r­ta për shkak të pe­n­ge­sa­ve rre­gu­lla­to­re, siç janë ta­k­sat, kri­te­ret e li­ce­n­ci­mit, rregulloret e qeverisë, ko­n­t­ro­llet e çmi­me­ve, tarifat ose kuotat e importit. Pa­va­rë­sisht nëse pe­n­ge­sat janë fi­zi­ke, in­fo­r­ma­ti­ve ose po­li­ti­ke, ko­s­tot e la­r­ta të tra­n­sa­k­si­onit zvo­gë­loj­në pë­r­fi­ti­met e mu­n­d­sh­me nga tre­g­tia.
Ata që ndi­h­moj­në të tje­rët të arrij­në shkë­m­bi­me tre­g­ta­re dhe i ndi­h­moj­në të bëj­në zgje­dh­je më të mira, ulin ko­s­tot e tra­n­sa­k­si­onit dhe nxi­sin pro­g­re­sin eko­no­mik. Ek­s­pe­r­të të ti­llë, ndo­një­he­rë të qu­aj­tur ndërmjetës, pë­r­f­shij­në li­b­ra­ri­të uni­ve­r­si­ta­re, agje­n­tët e pa­su­ri­ve të pa­lu­aj­t­shme, ndërmjetësit e bursës, shi­të­sit e auto­m­je­te­ve dhe një gamë të gje­rë tregtarësh të tje­rë. Shu­më be­soj­në se ndë­r­m­je­të­sit thjesht rri­sin çmi­min e ma­ll­ra­ve dhe shë­r­bi­me­ve pa of­ru­ar ndo­një pë­r­fi­tim. Nëse kjo do të ish­te e vë­r­te­të, atë­he­rë nje­rë­zit nuk do t’i pë­r­do­r­nin shë­r­bi­met e tyre. Ko­s­tot e tra­n­sa­k­si­onit pë­r­bëj­në një pe­n­ge­së për tre­g­ti­në, ndë­r­ko­hë që ndë­r­m­je­të­sit i tku­rrin këto ko­s­to. Kjo ë­sh­të ar­sy­eja pë­r­se nje­rë­zit i vle­rë­soj­në shë­r­bi­met e tyre.
Shi­të­si në një dy­qan ush­qi­mor, për she­m­bull, ë­sh­të një ndë­r­m­je­tës. (Si­gu­risht, su­pe­r­ma­r­ke­tet gji­ga­n­te në di­tët e so­t­me re­f­le­k­toj­në ve­p­ri­met e shu­më nje­rë­z­ve, por së ba­sh­ku shë­r­bi­mi i tyre ë­sh­të i njëj­të me atë të një ndë­r­m­je­të­si). Me­n­do­ni për ko­hën dhe pë­r­p­je­k­jen që do të du­hej t’i de­di­ko­hej pë­r­ga­ti­t­jes qo­f­të edhe të një va­k­ti të ve­tëm nëse ble­rë­sit do të du­hej të bli­nin pe­ri­met dhe fru­tat drej­tpë­r­d­rejt nga fe­r­me­ri, qu­më­sh­tin ose dja­thin drej­tpë­r­d­rejt nga pro­dhu­e­sit e bu­l­me­tit dhe mi­shin e lo­pës ose pe­sh­kun di­rekt nga ble­g­to­rët ose pe­sh­ka­ta­rët. Shi­të­sit janë në ko­n­takt me të gji­thë këta për hir të ko­n­su­ma­to­rit, i ve­n­do­sin ar­ti­kujt në ve­n­de të pë­r­sh­ta­t­sh­me dhe mbaj­në in­ve­n­tar të be­su­e­shëm. Me tre­g­je që fu­n­k­si­onoj­në siç du­het, shë­r­bi­met e shi­të­s­ve në dy­qa­net ush­qi­mo­re apo ndë­r­m­je­të­s­ve të tje­rë i tku­rrin ko­s­tot e tra­n­sa­k­si­onit në më­ny­rë do­me­thë­në­se, duke e bërë më të le­h­të për ble­rë­sit dhe shi­të­sit e tyre të mu­n­d­shëm të re­ali­zoj­në pë­r­fi­ti­me nga tre­g­tia. Këto shë­r­bi­me rri­sin vo­lu­min e tre­g­ti­së dhe nxi­sin pro­g­re­sin eko­no­mik.
Më vonë do të di­s­ku­toj­më se si mund të li­n­din tre­gjet e pa­pë­r­so­su­ra, si në ra­s­tin kur qe­ve­ria ose te­k­no­lo­gjia i si­gu­roj­në një in­di­vi­di ose fi­r­me një pri­vi­legj mo­no­po­list. Rre­zi­qet e një fu­r­ni­to­ri të ve­tëm ose monopol, janë veça­në­risht të du­k­sh­me kur bë­het fja­lë për bu­ri­me na­ty­ro­re je­ti­ke, si në ra­s­tin kur një shtet ë­sh­të bu­ri­mi i ve­tëm i ga­zit na­ty­ror ose i na­f­tës për një shtet tje­tër.
Në vi­tet e fu­n­dit, te­k­no­lo­gjia ka zvo­gë­lu­ar ko­s­tot e tra­n­sa­k­si­onit për shu­më shkë­m­bi­me tre­g­ta­re. Mja­f­toj­në ve­tëm disa lë­vi­z­je mbi një ek­ran me pre­k­je dhe ble­rë­sit mund të ma­rrin in­fo­r­ma­ci­on për shi­tës të mu­n­d­shëm për po­thu­aj­se çdo pro­dukt. Ap­li­ka­ci­onet pë­r­do­ren rë­n­dom për të ble­rë fi­l­ma, ve­sh­je dhe pa­ji­s­je shtë­pi­ake, për të gje­tur një dho­më ho­te­li, për të ble­rë bi­le­ta për një ko­n­cert të madh ose nde­sh­je spo­r­ti­ve, ma­d­je edhe për të po­ro­si­tur një ta­k­si. Këto zvo­gë­li­me në ko­s­tot e tra­n­sa­k­si­onit kanë rri­tur vo­lu­min e tre­g­ti­së dhe kanë pë­r­mi­rë­su­ar sta­n­da­r­det tona të je­te­sës.

Elementi 1.6: Çmimet krijojnë balancë

Çmimet çojnë në ekuilibër zgjedhjet e blerësve dhe shitësve.

Çmi­met e tre­gut ndi­koj­në te zgje­dh­jet e ble­rë­s­ve dhe të shi­të­s­ve. Kur rri­t­ja e çmi­mit të një ma­lli e bën atë më të shtre­nj­të për ble­rë­sit, ata no­r­ma­lisht do të blej­në më pak një­si të kë­tij ma­lli. Pra, ek­zi­s­ton një ma­rrë­dhë­nie ne­ga­ti­ve mi­dis çmi­mit të një ma­lli dhe sa­si­së së kë­r­ku­ar për të. Kjo ma­rrë­dhë­nie ne­ga­ti­ve nji­het ndry­she si “Ligji i kërkesës”.
Për shi­të­sit, rri­t­ja e çmi­mit të një ma­lli sjell më shu­më fi­ti­me duke i nxi­tur ata të of­roj­në më shu­më. Pra, mund të the­mi se ek­zi­s­ton një ma­rrë­dhë­nie po­zi­ti­ve mi­dis çmi­mit dhe sa­si­së së of­ru­ar nga pro­dhu­e­sit. Kjo ma­rrë­dhë­nie po­zi­ti­ve nji­het edhe si “Ligji i ofertës”.
Li­gji i kë­r­ke­sës ë­sh­të kaq uni­ve­r­sal, saqë për de­ka­da të tëra eko­no­mi­s­tët nuk kanë arri­tur të gjej­në as­një pë­r­ja­sh­tim do­me­thë­nës. Me­gji­tha­të, pa­va­rë­sisht se li­gji i ofe­r­tës ë­sh­të në shu­mi­cën e ra­s­te­ve i vë­r­te­të, ka edhe pë­r­ja­sh­ti­me. Ma­rrim she­m­bu­llin e një stu­de­n­te­je e cila pu­non (duke of­ru­ar pu­nën) për të pa­gu­ar shko­lli­min e saj. Pë­r­fy­ty­ro­ni tani që paga e saj (çmi­mi i shi­t­jes së pu­nës) rri­tet. Nëse kjo e mu­n­dë­son atë të pa­gu­ajë ko­s­tot e uni­ve­r­si­te­tit duke pu­nu­ar më pak orë, ajo mund të zgje­dhë të pu­no­jë më pak në më­ny­rë që të ketë më shu­më kohë për të stu­di­u­ar.
Eko­no­mi­s­tët shpesh pë­r­do­rin gra­fi­kë për të ilu­s­t­ru­ar ma­rrë­dhë­ni­en mi­dis çmi­mit, sa­si­së së kë­r­ku­ar dhe sa­si­së së of­ru­ar. Në këto gra­fi­kë, çmi­mi i ma­llit ve­n­do­set në bo­sh­tin ve­r­ti­kal y, ndë­r­sa sa­sia e shpre­hur për një­si­në e ko­hës (për she­m­bull, për një javë, një muaj ose një vit) ve­n­do­set në bo­sh­tin ho­ri­zo­n­tal x. Duke pë­r­do­rur aku­llo­ren si she­m­bull dhe la­rin gje­or­gji­an (GEL-va­lu­ta ko­m­bë­ta­re e Gje­or­gji­së), Ek­s­po­na­ti 2 ilu­s­t­ron gra­fi­kun kla­sik të kë­r­ke­sës dhe ofe­r­tës. Ku­r­ba e kë­r­ke­sës tre­gon sa­si­të e ndry­sh­me të aku­llo­res që ko­n­su­ma­to­rët do të blej­në për ni­ve­le të ndry­sh­me të çmi­me­ve. Ku­r­ba e kë­r­ke­sës ka pje­rrë­si ne­ga­ti­ve, që tre­gon se ko­n­su­ma­to­rët do të blej­në më shu­më aku­llo­re nëse çmi­mi i saj ulet. Kjo ë­sh­të një pa­ra­qi­t­je e thje­sh­të gra­fi­ke e li­gjit të kë­r­ke­sës.
Ku­r­ba e ofe­r­tës tre­gon sa­si­të e ndry­sh­me të aku­llo­res që pro­dhu­e­sit janë të ga­t­shëm të of­roj­në për çmi­me të ndry­sh­me. Siç du­ket dhe në Ek­s­po­na­tin 2, ku­r­ba e ofe­r­tës ka një pje­rrë­si po­zi­ti­ve, që tre­gon se pro­dhu­e­sit janë të ga­t­shëm të of­roj­në sasi më të më­dha aku­llo­re­je për çmi­me më të la­r­ta. Ku­r­ba e ofe­r­tës ë­sh­të një pa­ra­qi­t­je gra­fi­ke e li­gjit të ofe­r­tës.
Ek­s­po­na­ti 2: Kë­r­ke­sa, ofe­r­ta dhe çmi­mi i eku­ili­b­rit
Një gra­fik kla­sik i ofe­r­tës dhe kë­r­ke­sës ilu­s­t­ron sa­si­në e aku­llo­res që ko­n­su­ma­to­rët janë të ga­t­shëm të blej­në dhe që pro­dhu­e­sit janë të ga­t­shëm të of­roj­në me një çmim të ca­k­tu­ar. Çmi­mi shfa­qet në bo­sh­tin ve­r­ti­kal ‘y’; ndë­r­sa sa­sia në bo­sh­tin ho­ri­zo­n­tal ‘x’. Çmi­mi eku­ili­bër i aku­llo­res, ku kry­që­zo­het ku­r­ba e ofe­r­tës dhe kë­r­ke­sës, ë­sh­të 5 lar gje­or­gji­an për kg aku­llo­re. Me fja­lë të tje­ra, me një çmim prej 5 lar gje­or­gji­an për kg, sa­sia e aku­llo­res që ko­n­su­ma­to­rët janë të ga­t­shëm të blej­në ë­sh­të e ba­ra­ba­r­të me sa­si­në e aku­llo­res që pro­dhu­e­sit janë të ga­t­shëm ta of­roj­në për shi­t­je.
Du­het the­k­su­ar fa­k­ti që, në she­m­bu­llin tonë, çmi­mi do të te­n­to­jë të arri­jë një ni­vel prej 5 GEL për një li­tër aku­llo­re, gjë e cila do të ba­ra­zo­jë sa­si­në e kë­r­ku­ar me sa­si­në e of­ru­ar të aku­llo­res në treg. Për një çmim ekuilibër prej 5 GEL, ko­n­su­ma­to­rët në Gje­or­gji janë të ga­t­shëm të blej­në 15 mijë li­tër aku­llo­re në ditë, sasi e cila ë­sh­të e ba­ra­ba­r­të me sa­si­në që dhe shi­të­sit janë të ga­t­shëm të of­roj­në. Çmi­mi ko­o­r­di­non zgje­dh­jet e ko­n­su­ma­to­rë­ve dhe të pro­dhu­es­ve të aku­llo­res dhe i sjell ato në eku­ili­bër.
Nëse çmi­mi ë­sh­të më i la­r­të se 5 GEL—për she­m­bull, 7,5 GEL—pro­dhu­e­sit do të duan të of­roj­në më shu­më aku­llo­re, sesa ko­n­su­ma­to­rët janë të ga­t­shëm të blej­në. Mi­rë­po, me çmi­min 7,5 GEL pro­dhu­e­sit nuk do arrij­në të she­sin sa­si­në që do të dë­shi­ro­nin. Sa­sia e pro­dhi­mit që do të nge­lej stok në ma­ga­zi­në do të rri­tej, gjë që do të de­ty­ro­n­te disa pro­dhu­es të ul­nin çmi­met për të zvo­gë­lu­ar këtë sasi të mbe­tur në in­ve­n­tar. Në këtë si­tu­atë, çmi­mi do fi­llo­jë të ulet de­ri­sa të arri­jë ni­ve­lin e çmi­mit të eku­ili­b­rit prej 5 GEL. Pra, kur çmi­mi në treg ë­sh­të më i madh se çmi­mi eku­ili­bër fo­r­cat e tre­gut bëj­në të mu­n­dur që ky çmim t’i af­ro­het eku­ili­b­rit.
Në më­ny­rë të ngja­sh­me, nëse çmi­mi i aku­llo­res ë­sh­të më i ulët se 5 GEL—për she­m­bull, 2,5 GEL—ko­n­su­ma­to­rët do të duan të blej­në më shu­më sesa pro­dhu­e­sit janë të ga­t­shëm të of­roj­në. Kjo te­p­ri­cë kë­r­ke­se do të sje­llë mu­n­ge­së të sa­si­së së aku­llo­res në treg dhe do të shty­jë drejt rri­t­jes së çmi­mit de­ri­sa të arri­het ni­ve­li i çmi­mit të eku­ili­b­rit prej 5 GEL. Zgje­dh­jet e ble­rë­s­ve dhe shi­të­s­ve pë­r­pu­then me një­ra-tje­t­rën ve­tëm për çmi­min eku­ili­bër, pra­n­daj çmi­mi i tre­gut do të te­n­to­jë gji­th­mo­në të af­ro­het drejt kë­tij ni­ve­li.
Si­s­te­mi i an­ka­n­dit në eBay ilu­s­t­ron fu­n­k­si­oni­min e kë­r­ke­sës dhe ofe­r­tës në një mje­dis që ë­sh­të i njo­hur për të gji­thë. Në eBay, shi­të­sit ca­k­toj­në çmi­min re­ze­r­vë – çmi­min mi­ni­mal që ata do të pra­no­nin për ma­ll­rat; ble­rë­sit ve­n­do­sin ofe­r­tën e tyre ma­k­si­ma­le – çmi­min ma­k­si­mal që ata janë të ga­t­shëm të pa­gu­aj­në. Si­s­te­mi i an­ka­n­dit of­ron në emër të ble­rë­s­ve si­pas një vle­re shte­së mo­ne­ta­re të pa­ra­ca­k­tu­ar. Ofe­r­ta va­zh­don de­ri­sa pe­ri­udha e ca­k­tu­ar e an­ka­n­dit ska­don ose deri kur një pe­r­son bie da­kord të pa­gu­ajë çmi­min e ve­n­do­sur në op­si­onin “Bli tani”. Shkë­m­bi­mi ndodh ve­tëm nëse ble­rë­sit of­roj­në një çmim më të la­r­të se çmi­mi mi­ni­mal i kë­r­ku­ar nga shi­të­si. Në këtë rast, si ble­rë­si ash­tu dhe shi­të­si do të pë­r­fi­toj­në nga ky shkë­m­bim. Shkë­m­bi­mi do të kry­het dhe për pa­so­jë do të fi­to­jë edhe shi­të­si edhe ble­rë­si.
Edhe pse jo aq të du­k­sh­me sa në tre­gun ele­k­t­ro­nik eBay, fo­r­cat e kë­r­ke­sës dhe ofe­r­tës në tregje të tje­ra fu­n­k­si­onoj­në në më­ny­rë të ngja­sh­me. Pika më e la­r­të e ku­r­bës së kë­r­ke­sës tre­gon vle­rën ma­k­si­ma­le që ko­n­su­ma­to­ri ë­sh­të i ga­t­shëm të pa­gu­ajë për një një­si shte­së të pro­du­k­tit, ndë­r­sa pika më e la­r­të e ku­r­bës së ofe­r­tës tre­gon çmi­min mi­ni­mal në të ci­lin pro­dhu­e­sit janë të ga­t­shëm të of­roj­në një një­si shte­së të pro­du­k­tit të tyre. Për aq kohë sa çmi­mi gje­n­det mi­dis vle­rës ma­k­si­ma­le që ko­n­su­ma­to­ri ë­sh­të i ga­t­shëm të pa­gu­ajë dhe vle­rës mi­ni­ma­le për të ci­lën shi­të­si ë­sh­të i ga­t­shëm të of­ro­jë, shkë­m­bi­met do të re­zu­l­toj­në fi­ti­m­p­ru­rë­se. Kur arri­het çmi­mi i eku­ili­b­rit, re­ali­zo­hen të gji­tha fi­ti­met e mu­n­d­sh­me prej shkë­m­bi­mit.
Rrje­dhi­misht, ko­n­su­ma­to­rët te­n­toj­në të blej­në ve­tëm ar­ti­kuj që me­n­doj­në se vlej­në më shu­më se çmi­mi i tyre. Në më­ny­rë të ngja­sh­me, pro­dhu­e­sit do të of­roj­në pro­du­k­te të ci­lat mund të pro­dho­hen me ko­s­to më të ulët se çmi­mi i tyre. Me çmi­min eku­ili­bër do të pro­dho­hen dhe bli­hen ato ma­ll­ra për të ci­lët ko­n­su­ma­to­rët janë të ga­t­shëm të pa­gu­aj­në me shu­më sesa ko­s­to­ja e bu­ri­me­ve të pë­r­do­ru­ra për pro­dhi­min e tyre. Pra, çmi­met e tre­gut jo ve­tëm që sje­llin ba­ra­zi­min e sa­si­së së kë­r­ku­ar dhe atë të of­ru­ar, por ori­en­toj­në edhe pro­dhu­e­sit që të of­roj­në ato pro­du­k­te për të ci­lat ko­n­su­ma­to­rët janë të ga­t­shëm të pa­gu­aj­në më shu­më sesa ko­s­to­ja e tyre e pro­dhi­mit. Kjo vlen për çdo treg.
Si­gu­risht, ne je­toj­më në një botë di­na­mi­ke. Me ka­li­min e ko­hës, do të ndo­dhin ndry­shi­me që do të ndi­koj­në te kë­r­ke­sa dhe ofe­r­ta e ma­ll­ra­ve dhe shë­r­bi­me­ve. Fa­k­to­rë si të ar­dhu­rat e ko­n­su­ma­to­rë­ve, çmi­met e ma­ll­ra­ve në fja­lë, pri­t­ja e një rri­t­je­je çmi­mesh në të ar­dh­men dhe nu­m­ri i ko­n­su­ma­to­rë­ve në një zonë të ca­k­tu­ar ndi­koj­në në kë­r­ke­sën për një mall. Ndry­shi­met e se­ci­lit prej kë­ty­re fa­k­to­rë­ve ndi­ko­jë në sa­si­në e ma­llit që ko­n­su­ma­to­rët do të jenë të ga­t­shëm të blej­në për çmi­me të ndry­sh­me. E thë­në ndry­she, ndry­shi­met e kë­ty­re fa­k­to­rë­ve do të shka­k­toj­në ndry­shi­me në kë­r­ke­së, pra një zhve­n­do­s­je të ku­r­bës së kë­r­ke­sës. Ë­sh­të e rë­n­dë­si­sh­me të bëj­më da­lli­min mi­dis një ndry­shi­mi në kë­r­ke­së – një zhve­n­do­s­je e të gji­thë ku­r­bës se kë­r­ke­sës- dhe të një ndry­shi­mi në sa­si­në e kë­r­ku­ar – një lë­vi­z­je pë­r­gja­të ku­r­bës së kë­r­ke­sës si re­zu­l­tat i ndry­shi­mit të çmi­mit të ma­llit. (Shë­nim i rë­n­dë­si­shëm për stu­de­n­tët: Mo­s­bë­r­ja e da­lli­mit mi­dis ndry­shi­mit të kë­r­ke­sës dhe ndry­shi­mit të sa­si­së së kë­r­ku­ar ë­sh­të një nga ga­bi­met më të za­ko­n­sh­me në të gji­thë shke­n­cën e eko­no­mi­k­sit. Për më te­për, py­et­jet rreth kë­saj teme janë më të pre­fe­ru­arat e shu­më më­su­es­ve të eko­no­mi­k­sit. Stu­de­n­tët e me­n­çur do ta ma­rrin se­ri­ozisht këtë vë­rej­t­je).
Ek­s­po­na­ti 3 tre­gon ndi­ki­min e rri­t­jes së kë­r­ke­sës te çmi­mi i tre­gut të një ma­lli. Të su­po­zoj­më se kemi një rri­t­je të të ar­dhu­ra­ve të ko­n­su­ma­to­rë­ve ose një rri­t­je të çmi­mit te ko­sit të ngri­rë – një zë­ve­n­dë­su­es i za­ko­n­shëm i aku­llo­res. Këto ndry­shi­me do të rri­sin kë­r­ke­sën për aku­llo­re në të gji­tha ni­ve­let e çmi­me­ve, duke shka­k­tu­ar zhve­n­do­s­je në të dja­th­të të ku­r­bës së kë­r­ke­sës nga D1 në D2. Kë­r­ke­sa më e la­r­të do ta nxi­së rri­t­jen e çmi­mit të aku­llo­res nga 5 GEL në 7 GEL. Me çmi­min e ri të eku­ili­b­rit, sa­sia e kë­r­ku­ar nga ko­n­su­ma­to­rët do të ba­ra­zo­het së­rish me sa­si­në e of­ru­ar nga pro­dhu­e­sit. Vini re, rri­t­ja e kë­r­ke­sës (zhve­n­do­s­ja e të gji­thë ku­r­bës së kë­r­ke­sës) do të çojë edhe në rri­t­jen e sa­si­së së of­ru­ar nga 15 mijë në 20 mijë copë, pra një lë­vi­z­je pë­r­gja­të ku­r­bës ek­zi­s­tu­ese të ofe­r­tës.
E ku­n­dë­r­ta do të ndo­dh­te nëse do të ule­shin të ar­dhu­rat e ko­n­su­ma­to­rit apo çmi­mi i ko­sit të ngri­rë. Këto ndry­shi­me do të si­ll­nin një rë­nie të kë­r­ke­sës për aku­llo­re (do të zhve­n­do­s­nin ku­r­bën e kë­r­ke­sës në të maj­të), do të ul­nin çmi­min dhe do të zvo­gë­lo­nin sa­si­në e shkë­m­by­er në eku­ili­bër.
Ek­s­po­na­ti 3: Rri­t­ja e kë­r­ke­sës sjell rri­t­je të çmi­mit
Një gra­fik kla­sik i ofe­r­tës dhe kë­r­ke­sës tre­gon efe­k­tin e rri­t­jes së kë­r­ke­sës në çmi­min e një pro­du­k­ti. Çmi­mi shfa­qet në bo­sh­tin ve­r­ti­kal ‘y’, ndë­r­sa sa­sia e një­si­ve shfa­qet në bo­sh­tin ho­ri­zo­n­tal ‘x’. Rri­t­ja e kë­r­ke­sës çon në çmi­me më të la­r­ta dhe në rri­t­je të sa­si­së së of­ru­ar; eku­ili­b­ri i ri zhve­n­do­set dja­th­tas dhe lart, që ko­rre­s­po­n­don me një çmim më të la­r­të dhe një sasi më të ma­dhe të tre­g­tu­ar.
Tani le të fla­sim për anën tje­tër të tre­gut, atë të ofe­r­tës. Ndry­shi­met e fa­k­to­rë­ve që ndi­koj­në te ko­s­to­ja për një­si të ma­llit të of­ru­ar do të shka­k­to­nin zhve­n­do­s­je të të gji­thë ku­r­bës së ofe­r­tës. Ndry­shi­met që ulin ko­s­ton për një­si (për she­m­bull, pë­r­mi­rë­si­mi në te­k­no­lo­gji­në pro­dhu­ese ose çmi­me më të ulë­ta për lë­n­dën e parë në pro­dhim) do të rri­s­nin ofe­r­tën duke shka­k­tu­ar kë­sh­tu zhve­n­do­s­jen e ku­r­bës së ofe­r­tës në të dja­th­të. Në të ku­n­dërt, ndry­shi­met që rri­sin ko­s­ton e pro­dhi­mit të një ma­lli, siç janë çmi­met më të la­r­ta për lë­n­dën e parë ose ta­k­sat më të la­r­ta të ve­n­do­su­ra për pro­dhu­e­sit, do të zvo­gë­lo­nin ofe­r­tën duke shka­k­tu­ar një zhve­n­do­s­je në të maj­të të ku­r­bës së ofe­r­tës.
Le të su­po­zoj­më se ka një ulje të çmi­mit të aj­kës dhe të qu­më­sh­tit, pë­r­bë­rë­sit kry­eso­rë në pro­dhi­min e aku­llo­res. Si do të ndi­ko­jë ulja e çmi­mit të lë­n­dë­ve të para në sa­si­në e of­ru­ar dhe në ni­ve­lin e çmi­mit të tre­gut të aku­llo­res? Nëse pë­r­gji­gj­ja juaj ë­sh­të që ofe­r­ta do të rri­tet dhe çmi­mi i tre­gut do të ulet, atë­he­rë ë­sh­të e sa­k­të. Ek­s­po­na­ti 4 tre­gon këtë ndi­kim në gra­fi­kun e kë­r­ke­sës dhe ofe­r­tës. Ulja e çmi­mit të aj­kës dhe qu­më­sh­tit do të zvo­gë­lo­n­te ko­s­ton për një­si të aku­llo­res, duke bërë që ku­r­ba e ofe­r­tës të zhve­n­do­set dja­th­tas (nga S1 në S2). Si re­zu­l­tat, çmi­mi i aku­llo­res në eku­ili­bër do të bje­rë nga 5 GEL në 3 GEL. Me çmi­min e ri më të ulët, sa­sia e kë­r­ku­ar do të rri­tet duke u ba­ra­zu­ar pë­r­së­ri me sa­si­në e of­ru­ar prej 19 mijë li­t­ra në ditë. Vini re: Rri­t­ja e ofe­r­tës (zhve­n­do­s­ja e të gji­thë ku­r­bës) uli çmi­min e aku­llo­res dhe rri­ti sa­si­në e kë­r­ku­ar – një lë­vi­z­je pë­r­gja­të ku­r­bës ek­zi­s­tu­ese të kë­r­ke­sës. Nëse ndry­shi­met e ndo­dhu­ra do të rri­s­nin çmi­min e pro­dhi­mit të aku­llo­res (për she­m­bull, çmi­me më të la­r­ta të lë­n­dë­ve të para) re­zu­l­ta­ti do të ish­te krejt i ku­n­dërt pasi do të ki­shim ulje të ofe­r­tës (zhve­n­do­s­je në të maj­të), rri­t­je të çmi­mit të aku­llo­res dhe zvo­gë­lim të sa­si­së së shkë­m­by­er.
Fi­gu­ra 4: Rri­t­ja e ofe­r­tës sjell ulje të çmi­mit
Një gra­fik kla­sik i ofe­r­tës dhe kë­r­ke­sës tre­gon efe­k­tin e rri­t­jes së ofe­r­tës në çmi­met e pro­du­k­te­ve. Çmi­mi shfa­qet në bo­sh­tin ve­r­ti­kal ‘y’, ndë­r­sa sa­sia e një­si­ve shfa­qet në bo­sh­tin ho­ri­zo­n­tal ‘x’. Ko­s­tot më të ulë­ta për një­si do të zhve­n­do­sin ku­r­bën e ofe­r­tës në të dja­th­të, duke rri­tur sa­si­në e of­ru­ar dhe duke ulur çmi­met; çmi­mi i eku­ili­b­rit lë­viz në të dja­th­të dhe po­sh­të, që ko­rre­s­po­n­don me një çmim më të ulët dhe një sasi më të ma­dhe të tre­g­tu­ar.
Këto rre­gu­lli­me të tre­gut nuk do të ndo­dhin me­një­he­rë. Do të du­het kohë si për ko­n­su­ma­to­rin ash­tu edhe për pro­dhu­e­sin që të pë­r­sh­ta­ten me ku­sh­tet e reja. Në fakt, në një botë di­na­mi­ke, pro­ce­si i pë­r­sh­ta­t­jes ë­sh­të i va­zh­du­e­shëm. Ndi­ki­mi i ndry­shi­me­ve të kë­r­ke­sës dhe ofe­r­tës dhe fa­k­to­rët që shka­k­toj­në zhve­n­do­s­jet e ku­r­ba­ve, janë the­l­bë­so­rë për të ku­p­tu­ar pro­ce­sin e ndë­r­ve­p­ri­mit në treg. Ana­li­za e kë­r­ke­sës dhe ofe­r­tës do të pë­r­do­ret va­zh­di­misht gja­të kë­tij li­b­ri.

Elementi 1.7: Fitimi është udhëzuesi për te produktiviteti

Fitimet i orientojnë bizneset drejt atyre aktiviteteve prodhuese që çojnë në rritjen e vlerës së burimit, ndërsa humbjet i orientojnë ato larg aktiviteteve të padobishme të cilat çojnë në uljen e vlerës së burimit.

Bi­z­ne­set blej­në bu­ri­me na­ty­ro­re, fo­r­cë pu­në­to­re, ka­pi­tal dhe af­të­si si­pë­r­ma­rrë­se. Këto burime prodhuese më pas tra­n­s­fo­r­mo­hen në ma­ll­ra dhe shë­r­bi­me që më pas u shi­ten ko­n­su­ma­to­rë­ve. Në një ekonomi tregu, pro­dhu­e­sit do të du­het t’i mbaj­në bu­ri­met larg pë­r­do­ri­me­ve të tyre al­te­r­na­ti­ve se­p­se pro­na­rët e bu­ri­me­ve do t’i of­roj­në ato ve­tëm me çmi­me të pa­k­tën të ba­ra­ba­r­ta me ato që mund të fi­toj­në diku tje­tër. Ko­s­to­ja opo­r­tu­ne e of­ri­mit të një ma­lli apo shë­r­bi­mi për pro­dhu­e­sin do të jetë e ba­ra­ba­r­të me pa­ge­sat e ne­voj­shme për t’i mbaj­tur bu­ri­met larg nga pë­r­do­ri­met e tje­ra të mu­n­d­sh­me.
Ek­zi­s­ton një da­llim i rë­n­dë­si­shëm ndë­r­m­jet ko­s­tos opo­r­tu­ne të pro­dhi­mit dhe ma­sa­ve sta­n­da­r­de të llo­ga­ri­t­jes së ko­s­tos. Ko­n­ta­bi­li­s­tët pë­r­qe­n­d­ro­hen në llo­ga­ri­t­jen e të ar­dhu­ra­ve neto të fi­r­mës, që ë­sh­të pa­k­sa e ndry­sh­me nga fitimi eko­no­mik. Llo­ga­ri­t­ja e fi­ti­mit neto e pë­r­ja­sh­ton ko­s­ton opo­r­tu­ne të ase­te­ve në pro­në­si të fi­r­mës.
Ndë­r­ko­hë që ko­n­ta­bi­li­s­tët e pë­r­ja­sh­toj­në llo­ga­ri­t­jen e ko­s­tos opo­r­tu­ne, eko­no­mi­s­tët nuk ve­p­roj­në kë­sh­tu.(6) Si re­zu­l­tat, fi­ti­mi i llo­ga­ri­tur ve­tëm nga të ar­dhu­rat neto të fi­r­mës do të jetë më i fry­rë se fi­ti­mi i llo­ga­ri­tur nga një eko­no­mist. Eko­no­mi­s­tët ma­rrin në ko­n­si­de­ra­të fa­k­tin se ase­tet e zo­të­ru­ara nga fi­r­ma mund të pë­r­do­ren dhe në më­ny­ra të tje­ra. Nëse këto ko­s­to opo­r­tu­ne nuk mbu­lo­hen, atë­he­rë bu­ri­met pë­r­fu­n­di­misht do të pë­r­do­ren në më­ny­ra të tje­ra.
Fi­ti­mi i një fi­r­me mund të pë­r­ca­k­to­het si­pas më­ny­rës së më­po­sh­t­me:
Fi­ti­mi = Të ar­dhu­rat to­ta­le - Ko­s­to­ja to­ta­le
Të ar­dhu­rat to­ta­le të fi­r­mës janë thjesht çmi­mi (P) i shi­t­je­ve të të gji­tha ma­ll­ra­ve shu­më­zu­ar me sa­si­në (Q) e të gji­tha ma­ll­ra­ve të shi­tu­ra. Në më­ny­rë që një fi­r­më të fi­to­jë, ajo du­het të gje­ne­ro­jë më shu­më të ar­dhu­ra nga shi­t­jet e pro­du­k­tit të saj sesa ko­s­to­ja opo­r­tu­ne e bu­ri­me­ve të ne­voj­shme për pro­dhi­min e pro­du­k­tit. Pra­n­daj, një fi­r­më do të si­gu­ro­jë fi­tim ve­tëm nëse ë­sh­të në gje­n­d­je të pro­dho­jë një mall ose shë­r­bim të ci­lin ko­n­su­ma­to­rët e vle­rë­soj­në më shu­më sesa ko­s­to­ja e bu­ri­me­ve të ne­voj­shme për ta pro­dhu­ar këtë mall apo shë­r­bim.
Ko­n­su­ma­to­rët nuk do të blej­në një mall nëse nuk e vle­rë­soj­në atë aq sa çmi­mi ose më shu­më se çmi­mi. Nëse ko­n­su­ma­to­rët janë të ga­t­shëm të pa­gu­aj­në më shu­më sesa ko­s­tot e pro­dhi­mit, atë­he­rë ve­n­di­mi i pro­dhu­e­sit për të mbaj­tur bu­ri­met larg pë­r­do­ri­me­ve al­te­r­na­ti­ve do të ki­sh­te re­zu­l­tu­ar fi­ti­m­p­ru­rës. Fi­ti­mi ë­sh­të një shpë­r­b­lim për tra­n­s­fo­r­mi­min e bu­ri­me­ve në diç­ka me vle­rë më të ma­dhe.
Ve­n­di­m­ma­rrë­sit e bi­z­ne­sit do të kë­r­koj­në gji­th­mo­në të pro­dhoj­në ma­ll­ra dhe shë­r­bi­me që gje­ne­roj­në fi­tim. Me­gji­tha­të, jo gji­th­mo­në ndodh ajo që pri­tet. Ndo­një­he­rë bi­z­ne­set nuk janë në gje­n­d­je të she­sin pro­du­k­tet e tyre me çmi­me që do të mbu­lo­nin ko­s­tot e tyre. Humbjet ndo­dhin kur të ar­dhu­rat to­ta­le nga shi­t­jet janë më pak se ko­s­tot opo­r­tu­ne të bu­ri­me­ve të pë­r­do­ru­ra për të pro­dhu­ar një mall ose shë­r­bim. Hu­m­b­jet janë një gjo­bë e ve­n­do­sur ndaj bi­z­ne­se­ve që pro­dhoj­në ma­ll­ra dhe shë­r­bi­me që ko­n­su­ma­to­rët i vle­rë­soj­në më pak se bu­ri­met e ne­voj­shme për pro­dhi­min e tyre. Hu­m­b­jet tre­goj­në se bu­ri­met do të ishin pë­r­do­rur më mirë duke pro­dhu­ar gjë­ra të tje­ra.
Le të su­po­zoj­më se në Bu­ll­ga­ri (ku va­lu­ta ko­m­bë­ta­re ë­sh­të levi bu­ll­gar, BGN) ko­m­pa­nia për pro­dhi­min e kë­mi­sha­ve pa­gu­an 20 000 BGN në muaj për qi­ra­në e ndë­r­te­sës, qi­ra­në e ma­ki­ne­ri­ve të ne­voj­shme, dhe për pa­gi­min e fu­qi­së pu­në­to­re, lë­n­dën e parë, ko­p­sat dhe ma­te­ri­ale të tje­ra të ne­voj­shme për pro­dhi­min dhe tre­g­ti­min e një mijë kë­mi­sha­ve në muaj. Nëse pro­dhu­e­si shet një­mi­jë kë­mi­shat për 22 BGN copa, të ar­dhu­rat mu­jo­re nga shi­t­ja janë 22 000 BGN, ose fi­ti­mi neto ë­sh­të 2 000 BGN. Ky pro­dhu­es kë­mi­shash ka kri­ju­ar pa­su­ri - për ve­ten e tij dhe për kli­en­tin. Ga­ti­sh­më­ria e kli­en­të­ve për të pa­gu­ar më shu­më se ko­s­to­ja e pro­dhi­mit, dë­sh­mon se ata i vle­rë­soj­në kë­mi­shat më shu­më sesa vle­ra që kanë bu­ri­met e ne­voj­shme për t’i pro­dhu­ar këto kë­mi­sha. Fi­ti­mi i pro­dhu­e­sit ë­sh­të një shpë­r­b­lim për rri­t­jen e vle­rës së bu­ri­me­ve duke i shndë­rru­ar ato në një pro­dukt me vle­rë më të la­r­të.
Por nga ana tje­tër, nëse kë­r­ke­sa për kë­mi­sha bie dhe ato mund të shi­ten ve­tëm për 17 BGN se­ci­la, atë­he­rë pro­dhu­e­si do vje­lë një të ar­dhur prej 17 000 BGN, duke pë­su­ar hu­m­b­je prej 3 000 BGN në muaj. Kjo hu­m­b­je ndodh, se­p­se ve­p­ri­met e pro­dhu­e­sit kanë ulur vle­rën e bu­ri­me­ve të pë­r­do­ru­ra. Kë­mi­shat - pro­du­k­ti pë­r­fu­n­di­m­tar - ishin më pak të vle­f­sh­me për ble­rë­sit, sesa vle­ra e pro­du­k­te­ve të tje­ra që mund të ishin pro­dhu­ar me bu­ri­met. Ne nuk jemi duke thë­në se ble­rë­sit janë në di­je­ni se bu­ri­met e pë­r­do­ru­ra për pro­dhi­min e kë­mi­sha­ve do të ishin më të vle­f­sh­me nëse do të ishin shndë­rru­ar në ndo­një pro­dukt tje­tër. Por zgje­dh­jet e tyre të ko­m­bi­nu­ara i ja­pin pro­dhu­e­sit këtë in­fo­r­ma­ci­on ba­sh­kë me sti­mujt për të ndë­r­ma­rrë hapa për të zvo­gë­lu­ar hu­m­b­jen.
Në një eko­no­mi tre­gu, hu­m­b­jet dhe dë­sh­ti­met e bi­z­ne­sit ve­p­roj­në va­zh­di­misht për t’i de­ku­ra­ju­ar ak­ti­vi­te­tet jo­efi­çe­n­te - si për she­m­bull pro­dhi­mi i kë­mi­sha­ve që shi­ten më pak se ko­s­to­ja e tyre. Hu­m­b­jet dhe dë­sh­ti­met e bi­z­ne­sit do t’i ori­en­toj­në bu­ri­met drejt pro­dhi­mit të pro­du­k­te­ve të tje­ra që vle­rë­so­hen më shu­më. Pra­n­daj, edhe pse dë­sh­ti­met e bi­z­ne­sit janë shpesh të mu­n­di­m­sh­me për pro­na­rët, in­ve­s­ti­to­rët dhe pu­no­një­sit e tyre, ka edhe një anë po­zi­ti­ve: ato çli­roj­në bu­ri­me që mund të pë­r­do­ren për pro­je­k­te që kri­joj­në pa­su­ri.
Nje­rë­zit e një ve­n­di do të jenë më mirë fi­na­n­ci­arisht nëse bu­ri­met e tyre si toka, ndë­r­te­sat, fu­qia pu­në­to­re dhe af­të­si­të si­pë­r­ma­rrë­se pro­dhoj­në ma­ll­ra dhe shë­r­bi­me të vle­f­sh­me. Në një pe­ri­udhë të ca­k­tu­ar, një nu­mër po­thu­aj­se i pa­ku­fi­zu­ar pro­je­k­tesh in­ve­s­ti­mi të mu­n­d­sh­me janë në di­s­po­zi­ci­on për si­pë­r­ma­rr­je. Disa nga këto in­ve­s­ti­me do të rri­sin vle­rën e bu­ri­me­ve duke i tra­n­s­fo­r­mu­ar ato në ma­ll­ra dhe shë­r­bi­me që ko­n­su­ma­to­rët i vle­rë­soj­në më shu­më kra­ha­su­ar me ko­s­ton. Këto in­ve­s­ti­me do të nxi­sin pro­g­re­sin eko­no­mik. In­ve­s­ti­met e tje­ra do të tku­rrin vle­rën e bu­ri­me­ve dhe pro­g­re­sin eko­no­mik. Nëse duam të ma­rrim ma­k­si­mu­min nga bu­ri­met e di­s­po­nu­e­sh­me, du­het të in­ku­ra­joj­më pro­je­k­tet që mu­n­dë­soj­në rri­t­jen e vle­rës dhe du­het të de­ku­ra­joj­më ato in­ve­s­ti­me që pë­r­do­rin bu­ri­met në më­ny­rë më pak pro­du­k­ti­ve. Ky ë­sh­të pi­kë­risht si­nja­li që fi­ti­met dhe hu­m­b­jet pë­r­c­je­llin.
Ne je­toj­më në një botë me shi­je dhe te­k­no­lo­gji që ndry­shoj­në va­zh­di­misht, njo­hu­ri të ma­n­gë­ta dhe pa­si­gu­ri. Pro­na­rët e bi­z­ne­se­ve nuk mund të kenë si­gu­ri se si do të jenë çmi­met në treg ose ko­s­tot e pro­dhi­mit në të ar­dh­men. Ve­n­di­met e tyre ba­zo­hen te pri­t­sh­më­ri­të. Por na­ty­ra e ti­pit shpë­r­b­lim-dë­nim e një eko­no­mie tre­gu ë­sh­të e qa­r­të. Sipërmarrësit e su­k­se­s­shëm do të jenë ata që arrij­në të pro­dhoj­në në më­ny­rë efi­çe­n­te dhe të pa­ra­shi­koj­në me sa­k­të­si ato ma­ll­ra dhe shë­r­bi­me që i të­r­he­qin ko­n­su­ma­to­rët t’i blej­në me çmi­me mbi ni­ve­lin e ko­s­tos së pro­dhi­mit. Në të ku­n­dërt, drej­tu­e­sit e bi­z­ne­sit që i shpë­r­n­daj­në bu­ri­met në më­ny­rë jo­efi­çe­n­te në ata se­k­to­rë ku kë­r­ke­sa ë­sh­të e ulët do të ndë­sh­ko­hen me hu­m­b­je dhe vë­sh­ti­rë­si fi­na­n­ci­are.
Ndë­r­ko­hë që disa kri­ti­koj­në dë­sh­ti­met e bi­z­ne­sit që sho­që­roj­në pro­ce­sin e kri­ji­mit të tre­gje­ve, na­ty­ra e shpë­r­b­lim-ndë­sh­ki­mit ba­zo­het në pro­s­pe­ri­te­tin që of­roj­në tre­gjet. Ë­sh­të in­te­re­sa­n­te që shu­më si­pë­r­ma­rrës që në fi­llim kanë dë­sh­tu­ar, në vi­jim kanë arri­tur të jenë shu­më të su­k­se­s­shëm. Stiv Xhobs (Ste­ve Jobs) ë­sh­të she­m­bu­lli më i mirë për këtë. Pasi u la­r­gua nga ko­m­pa­nia “Apple” në 1985, Jobs the­me­loi fi­r­mën “neXT”, një fi­r­më që ai me­n­doi se do të pro­dho­n­te gje­ne­ra­tën e ar­dh­sh­me të ko­m­p­ju­te­rë­ve pe­r­so­na­lë. Ko­m­pa­nia hasi vë­sh­ti­rë­si. Por, Jobs më­soi nga pë­r­vo­ja e tij. Ai u kthye te ko­m­pa­nia “Apple” në 1997 dhe në një kohë të shku­r­tër pre­za­n­toi iPhone-in, iPad-in dhe risi të tje­ra që pa­tën su­k­ses të ja­sh­të­za­ko­n­shëm në treg.
Në fund të fu­n­dit re­zu­l­ta­ti ë­sh­të më se i qa­r­të: Fi­ti­met i ori­en­toj­në in­ve­s­ti­met e bi­z­ne­sit drejt pro­je­k­te­ve pro­du­k­ti­ve që pro­mo­voj­në pro­g­res eko­no­mik, ndë­r­sa hu­m­b­jet i çoj­në bu­ri­met larg pro­je­k­te­ve që janë jo­p­ro­du­k­ti­ve. Ky ë­sh­të një fu­n­k­si­on me rë­n­dë­si je­ti­ke. Eko­no­mi­të që dë­sh­toj­në të vënë më së miri në pra­k­ti­kë këtë fu­n­k­si­on me si­gu­ri do të pë­r­je­toj­në stanjacion, ose edhe më keq.

Elementi 1.8: Të ardhurat burojnë nga dobishmëria

Njerëzit fitojnë të ardhura duke u siguruar të tjerëve ato të mira që ata vlerësojnë.

Nje­rë­zit da­lloj­në në shu­më më­ny­ra nga një­ri-tje­t­ri li­dhur me af­të­si­të e tyre pro­dhu­ese, pre­fe­re­n­cat, ci­lë­si­të e veça­n­ta, që­n­d­ri­met dhe ga­ti­sh­më­ri­në për të pë­r­ba­llu­ar ri­s­qe. Këto da­lli­me in­f­lu­en­coj­në të ar­dhu­rat e tyre, pasi ato ndi­koj­në në vle­rën e ma­ll­ra­ve dhe shë­r­bi­me­ve që këta in­di­vi­dë janë të ga­t­shëm dhe në gje­n­d­je t’ua of­roj­në të tje­rë­ve.
Në një eko­no­mi tre­gu, shu­mi­ca e nje­rë­z­ve që fi­toj­në të ar­dhu­ra të la­r­ta ve­p­roj­në kë­sh­tu, se­p­se ata u si­gu­roj­në të tje­rë­ve ato të mira që ata vle­rë­soj­në më shu­më kra­ha­su­ar me ko­s­tot e tyre. Nëse këta in­di­vi­dë nuk do të si­gu­ro­nin ma­ll­ra ose shë­r­bi­me të vle­f­sh­me, fi­r­mat (dhe ko­n­su­ma­to­rët në më­ny­rë jo të drej­tpë­r­d­rej­të) nuk do t’i pa­gu­anin aq bu­ja­risht. Më­si­mi që ma­rrim në vi­jim ë­sh­të: Nëse doni të fi­to­ni të ar­dhu­ra të la­r­ta, ju du­het të ku­p­to­ni si të bëni diç­ka që ë­sh­të në dobi të të tje­rë­ve. Nga ana tje­tër, nëse nuk jeni në gje­n­d­je ose i ga­t­shëm të ndi­h­mo­ni të tje­rët me pro­du­k­tet që ata vle­rë­soj­në, të ar­dhu­rat tu­aja do të jenë të ulë­ta.
Kjo li­dh­je e drej­tpë­r­d­rej­të ndë­r­m­jet ndi­h­me­sës ndaj të tje­rë­ve dhe pë­r­f­ti­mit të të ar­dhu­ra­ve e mo­ti­von fort se­ci­lin prej nesh të fi­to­jë af­të­si, zhvi­llo­jë ta­le­n­te dhe edu­ko­jë sje­ll­je që do të na ndi­h­moj­në t’u si­gu­roj­më të tje­rë­ve ma­ll­ra dhe shë­r­bi­me të vle­f­sh­me. Stu­de­n­tët stu­di­oj­në me orë të tëra, pë­r­ba­lloj­në stre­sin dhe pë­r­ba­llen me ko­s­to fi­na­n­ci­are shko­lli­mi me që­llim që të bë­hen do­k­to­rë, më­su­es, eko­no­mi­s­të dhe in­xhi­ni­erë. Të tje­rë ma­rrin traj­ni­me, ce­r­ti­fi­ka­ta dhe fi­toj­në pë­r­vo­ja që do t’i ndi­h­moj­në të bë­hen ele­k­t­ri­ci­s­të, mi­rë­m­baj­tës, ose ha­r­tu­es fa­qesh in­te­r­ne­ti. Ndë­r­sa të tje­rë va­zh­doj­në të in­ve­s­toj­në dhe kri­joj­në bi­z­ne­se. Pë­r­se i bëj­në këto gjë­ra nje­rë­zit?
Në disa ra­s­te in­di­vi­dë të ca­k­tu­ar mund të mo­ti­vo­hen nga një dë­shi­rë e fo­r­të pe­r­so­na­le për ta bërë bo­tën një vend më të mirë. Me­gji­tha­të, - një ar­gu­ment kyç ky -, edhe ata që nuk duan t’ia dinë për bo­tën, por që udhë­hi­qen nga dë­shi­ra për para, do të kenë një sti­mul të fo­r­të për të zhvi­llu­ar af­të­si dhe të ndë­r­ma­rrin ve­p­ri­me që janë të vle­f­sh­me për të tje­rët. Të ar­dhu­rat e la­r­ta vij­në nga si­gu­ri­mi i ma­ll­ra­ve dhe shë­r­bi­me­ve që të tje­rët vle­rë­soj­në. Nje­rë­zit që duan të kenë pa­su­ri të ma­dhe do të kenë një sti­mul të fo­r­të për t’i ku­sh­tu­ar vë­me­n­d­je asaj që të tje­rët duan. Edhe ata që duan ta pë­r­mi­rë­soj­në bo­tën kanë ne­vo­jë për in­fo­r­ma­ci­one mbi ar­si­min dhe af­të­si­të që mund të fi­toj­në, që do ta bëj­në bo­tën një vend më të mirë për të tje­rët. Ky in­fo­r­ma­ci­on ë­sh­të pë­r­gji­thë­sisht i si­gu­ru­ar nga mu­n­dë­si­të e fi­ti­mit që of­roj­në pro­fe­si­one të ndry­sh­me.
Disa nje­rëz me­n­doj­në se in­di­vi­dët me të ar­dhu­ra të la­r­ta janë duke shfry­të­zu­ar të tje­rët. Por nje­rë­zit që fi­toj­në të ar­dhu­ra të la­r­ta në një treg që fu­n­k­si­onon mirë za­ko­nisht e bëj­në këtë duke u of­ru­ar të tje­rë­ve se­n­de me vle­rë dhe për të ci­lat ata janë të ga­t­shëm të pa­gu­aj­në. Leri Pejxh (La­rry Page) dhe Se­r­gei Brin (Se­r­gey Brin) u bënë mi­li­ar­de­rë, se­p­se pë­r­do­ru­e­sit zbu­lu­an se “Go­o­g­le” u pë­r­sh­ta­tej më mirë ne­vo­ja­ve të tyre, sesa “Yahoo!” ose “Ask Je­e­ves”. Kë­n­gë­ta­rët e fa­m­shëm janë një she­m­bull tje­tër për këtë. Bi­jo­n­se (Be­y­oncé) dhe Te­ilor Su­ift (Ta­ilor Swift) kanë fi­ti­me ma­rra­me­n­dë­se, se­p­se mi­li­ona dë­gju­es e pë­l­qej­në mu­zi­kën e tyre. Roli i sho­që­ri­së ë­sh­të të si­gu­ro­jë që “rre­gu­llat” e lo­jës të jenë të drej­ta dhe jo të pa­ra­n­da­lo­jë që disa të fi­toj­në me një di­fe­re­n­cë të ma­dhe për shkak se janë loj­ta­rë të zotë. Pro­b­le­met li­n­din kur ata që hyj­në të pa­rët në treg “mby­llen” në te­k­no­lo­gji­të të ci­lat me ka­li­min e ko­hës vje­t­ro­hen, por që më pas janë të vë­sh­ti­ra për t’u zë­ve­n­dë­su­ar. Ky ko­m­p­ro­mis nxit një de­bat më të gje­rë të po­li­ti­ka­ve pu­b­li­ke, të ci­lat shpesh va­ren më shu­më nga bi­n­d­jet po­li­ti­ke, sesa nga një ana­li­zë e shë­n­do­shë eko­no­mi­ke.
Si­pë­r­ma­rrë­sit e bi­z­ne­se­ve që arrij­në të jenë mjaft të su­k­se­s­shëm janë të ti­llë pasi si­gu­roj­në pro­du­k­te të­r­he­që­se për mi­li­ona ko­n­su­ma­to­rë. I ndje­ri Sem Ual­ton (Sam Wa­l­ton), the­me­lu­e­si i Wa­l­mart-it, u shndë­rrua në një nga nje­rë­zit më të pa­sur të Shte­te­ve të Ba­sh­ku­ara, se­p­se arri­ti të me­na­xho­n­te në më­ny­rë të efe­k­t­sh­me një mori ma­ll­rash dhe të shi­s­te pro­du­k­te të ma­r­ka­ve tre­g­ta­re me çmi­me të ulë­ta në qy­te­te të vo­g­la ame­ri­ka­ne. Bill Ge­its (Bill Ga­tes) dhe Paul Allen, ba­sh­kë­the­me­lu­e­sit e Micro­soft-it, u bënë mi­li­ar­de­rë duke zhvi­llu­ar një sërë pro­du­k­tesh që pë­r­mi­rë­su­an ndje­shëm efi­çe­n­cën dhe af­të­si­në e fu­n­k­si­oni­mit të ko­m­p­ju­te­rë­ve de­s­k­top. Mi­li­ona ko­n­su­ma­to­rë që nuk ki­shin dë­gju­ar ku­rrë më parë për Wa­l­ton, Ga­tes apo Allen pë­r­fi­tu­an nga ta­le­n­tet dhe pro­du­k­tet e tyre. Këta zo­të­rinj fi­tu­an shu­më para, se­p­se ndi­h­mu­an shu­më nje­rëz.
She­m­buj të ti­llë të “ka­pi­ta­li­s­të­ve të mirë” mund të gje­n­den edhe në ve­n­det me eko­no­mi në tra­n­zi­ci­on. Pa­vel Ba­udis, një shte­tas çek, jo aq i njo­hur sa Bill Ga­tes, the­me­loi Ava­s­tin, me rë­n­dë­si të ma­dhe në fu­shën e si­gu­ri­së ki­be­r­ne­ti­ke dhe me një pa­su­ri prej mi­li­ar­da do­lla­rësh. Me­ka­ni­ku po­lak, Zbi­g­nie Sosno­us­ki, e shndë­rroi ndë­r­ma­rr­jen e dë­sh­tu­ar shte­të­ro­re të biçi­k­le­ta­ve në ko­m­pa­ni­në “Kross”, një nga pro­dhu­e­sit më të më­dhenj ev­ro­pi­an me rreth 1 mi­li­on biçi­k­le­ta të pro­dhu­ara në vit. Kë­r­ko­ni në Go­o­g­le “Ta­l­king Tom Cat” dhe do të gje­ni një seri vi­de­osh shu­më të njo­hu­ra për fë­mi­jë që u kri­ju­an nga çi­f­ti i ri sllo­ven Izo dhe Samo Lo­gin dhe që më pas ia shi­tën një ble­rë­si nga Kina për më shu­më se një mi­li­ard do­lla­rë.

Elementi 1.9: Vlera krijon të ardhura dhe pasuri

Standardet e larta të jetesës burojnë jo vetëm nga puna, por edhe nga prodhimi i mallrave dhe i shërbimeve që njerëzit kërkojnë\dëshirojnë.

Ko­n­su­mi ë­sh­të re­zu­l­ta­ti dhe që­lli­mi i ve­tëm i të gji­thë pro­dhi­mit; dhe ky du­het të jetë in­te­re­si i pro­dhu­e­sit, por deri në ma­sën e ne­voj­shme për të pro­mo­vu­ar in­te­re­sin e ko­n­su­ma­to­rit.
Adam Smith, An Inqu­iry into the Na­tu­re and Ca­uses of the We­alth of Na­ti­ons, Vo­lu­me II Gla­s­gow Edi­ti­on (In­di­ana­po­lis: Li­berty Fund, Inc., [1776] 1981): 660. I di­s­po­nu­e­shëm edhe në fa­qen e in­te­r­ne­tit: http://www.econlib.org/library/Smith/smWN.html
Ash­tu siç Adam Smith vuri në du­k­je më shu­më se 240 vite më parë - ko­n­su­mi ë­sh­të ob­je­k­ti­vi fi­nal i pro­dhi­mit. Por kjo nuk do të tho­të që pro­dhi­mi ë­sh­të më pak i rë­n­dë­si­shëm se ko­n­su­mi. Të ar­dhu­rat dhe sta­n­da­r­det e je­te­sës nuk mund të rri­ten pa u rri­tur pro­dhi­mi i ma­ll­ra­ve dhe shë­r­bi­me­ve që nje­rë­zit kë­r­koj­në.
Ë­sh­të e qa­r­të se shka­të­rri­mi i ma­ll­ra­ve të tre­g­tu­ara za­ko­nisht që nje­rë­zit i vle­rë­soj­në çon në pë­r­ke­që­si­min e gje­n­d­jes së një sho­që­rie. Duke u ba­zu­ar tek in­tu­ita, ky po­him ë­sh­të aq i qa­r­të sa du­ket e pa­ku­p­ti­m­të ta the­k­soj­më. Por ndo­një­he­rë janë mi­ra­tu­ar po­li­ti­ka të ba­zu­ara në ide të ga­bu­ara të ci­lat su­gje­roj­në se shka­të­rri­mi i ma­ll­ra­ve ë­sh­të i do­bi­shëm për sho­që­ri­në. Në vi­tin 1933, Ko­n­g­re­si i Shte­te­ve të Ba­sh­ku­ara mi­ra­toi li­gjin “Për pë­r­sh­ta­t­jet buj­që­so­re” (AAA) në pë­r­p­je­k­je për të zvo­gë­lu­ar ofe­r­tën dhe si rrje­dho­jë për të pe­n­gu­ar rë­ni­en e çmi­me­ve të pro­du­k­te­ve buj­që­so­re. Si­pas le­gji­s­la­ci­onit të “Ma­rrë­ve­sh­jes së re”(New Deal), qe­ve­ria fe­de­ra­le i pa­goi fe­r­me­rët të mbi­ll­nin ve­tëm një pje­së të nga­s­t­ra­ve të tyre me pa­m­buk, mi­sër, gru­rë dhe ku­l­tu­ra të tje­ra. Ku­l­ti­vu­e­sit e pa­ta­te­ve u pa­gu­an për t’i spë­r­ka­tur pa­ta­tet me ki­mi­ka­te që të ishin të pa­pë­r­sh­ta­t­sh­me për ko­n­sum nje­rë­zor. Lo­pët, de­let dhe de­rrat e shë­n­de­t­shëm u the­rën dhe u gro­po­sën ma­si­visht për të mos u shi­tur në­për tre­g­je. Gja­sh­të mi­li­onë de­rr­ku­cë u vra­në në pë­r­pu­th­je me li­gjin AAA ve­tëm në vi­tin 1933. Në vi­tin 1936, Gjy­ka­ta e La­r­të de­k­la­roi se ky ligj ish­te an­ti­ku­sh­te­tu­es, por këtë e bëri pasi i ki­sh­te pri­vu­ar ko­n­su­ma­to­rët ame­ri­ka­në nga mi­li­ona pro­du­k­te të vle­f­sh­me buj­që­so­re. Për më te­për, si­pas disa ame­n­da­me­n­te­ve që janë bërë në ligj edhe sot qe­ve­ria ame­ri­ka­ne va­zh­don të pa­gu­ajë fe­r­me­rë të ndry­shëm që të ku­fi­zoj­në pro­dhi­met e tyre. Ndë­r­sa kë­r­ke­sat po­li­ti­ke të aty­re që pë­r­fi­toj­në nga këto po­li­ti­ka janë të ku­p­tu­e­sh­me, pro­g­ra­me të ti­lla shka­të­rroj­në bu­ri­me të vle­f­sh­me, duke e va­r­fë­ru­ar më shu­më një komb.
Shte­tet e Ba­sh­ku­ara nuk janë të ve­t­met ve­n­de që re­agu­an ndaj pre­si­onit po­li­tik për të “mbë­sh­te­tur” fe­r­me­rët me ko­s­to të më­dha në ku­rriz të ta­k­sa­pa­gu­es­ve dhe ko­n­su­ma­to­rë­ve. “Po­li­ti­ka e Pë­r­ba­sh­kët Buj­që­so­re” e Ba­sh­ki­mit Ev­ro­pi­an ë­sh­të një nga pje­sët më të më­dha dhe më të di­s­ku­tu­e­sh­me të bu­xhe­tit të BE-së.
Buj­që­sia nuk ë­sh­të e ve­t­m­ja in­du­s­t­ri në shë­nje­s­tër. Në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara, pro­g­ra­mi “Para për auto­m­je­tet rra­n­ga­llë” i vi­tit 2009 ë­sh­të një she­m­bull tje­tër po­li­ti­kash që pë­r­pi­qet të pro­mo­vo­jë pro­s­pe­ri­te­tin duke shka­të­rru­ar ase­tet pro­du­k­ti­ve - në këtë rast, ma­ki­nat e pë­r­do­ru­ra. Në­pë­r­m­jet kë­tij pro­g­ra­mi shi­të­sit e ma­ki­na­ve u pa­gu­an nga 3500 deri në 4500 do­lla­rë për të shka­të­rru­ar auto­m­je­tet e vje­t­ra që ishin shkë­m­by­er me një auto­m­jet të ri. Shi­të­s­ve iu kë­r­kua gji­tha­sh­tu që të shka­të­rro­nin mo­to­rët e ma­ki­na­ve me si­li­kat na­t­ri­umi, më pas t’i shty­p­nin dhe t’i dë­r­go­nin për skrap, duke u si­gu­ru­ar që edhe pje­sët e kë­m­bi­mit të mos ishin më të pë­r­do­r­sh­me. Pë­r­k­ra­hë­sit e kë­tij pro­g­ra­mi mbë­sh­te­s­nin fa­k­tin se ky pro­g­ram do të sti­mu­lo­n­te ri­më­kë­m­b­jen duke i nxi­tur nje­rë­zit të bli­nin auto­m­je­te të reja. Por auto­m­je­tet e reja ku­sh­toj­në më shu­më se ato të pë­r­do­ru­ra dhe për shkak të rë­ni­es së ofe­r­tës së auto­m­je­te­ve të pë­r­do­ru­ra çmi­mi i tyre u rrit. Si re­zu­l­tat, ko­n­su­ma­to­rët shpe­n­zu­an më shu­më për auto­m­je­tet (e reja dhe të pë­r­do­ru­ra) dhe si rrje­dho­jë shpe­n­zu­an më pak për ar­ti­kuj të tje­rë. Në këtë më­ny­rë, ky pro­g­ram dë­sh­toi në ob­je­k­ti­vin e tij për të rri­tur kë­r­ke­sën to­ta­le. Në thelb, u fi­na­n­cu­an nga ta­k­sa­pa­gu­e­sit 3 mi­li­ar­dë do­lla­rë su­b­ve­n­ci­one për ble­r­jet e auto­m­je­te­ve të reja, ndë­r­sa u shka­të­rru­an 700 000 auto­m­je­te të pë­r­do­ru­ra me vle­rë rreth 2 mi­li­ar­dë do­lla­rë. Ata që mund ta pë­r­ba­llo­nin çmi­min e auto­m­je­te­ve të reja u su­b­ve­n­ci­onu­an, ndë­r­sa të va­r­f­rit të ci­lët mund të bli­nin ve­tëm auto­m­je­tet e pë­r­do­ru­ra u ndë­sh­ku­an. Pas mba­ri­mit të afa­tit të pro­g­ra­mit, shi­t­jet e auto­m­je­te­ve të reja ranë ndje­shëm. Pro­g­ra­mi i gru­m­bu­lli­mit të skra­pit të me­ta­le­ve në Gje­r­ma­ni vle­rë­so­het t’u ketë ku­sh­tu­ar ta­k­sa­pa­gu­es­ve mbi 7 mi­li­ar­dë do­lla­rë, më shu­më se dy­fi­shi i pro­g­ra­mit në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara.
Pro­g­ra­me të ngja­sh­me u ap­li­ku­an në shu­më ve­n­de të Ev­ro­pës Li­n­do­re, pë­r­f­shi Ru­si­në dhe Sllo­va­ki­në. Ndë­r­m­jet vi­te­ve 2005 dhe 2015, në Ru­ma­ni nën pro­g­ra­min e qu­aj­tur “Ra­b­la” (Rrë­no­ja), mbi 525 000 ma­ki­na të pë­r­do­ru­ra, për tetë ose më shu­më vite, u dë­r­gu­an për skrap në kë­m­bim të ku­po­na­ve me vle­rë prej 1500 euro. Një in­di­vid mund të dë­r­go­n­te për skrap deri në tri ma­ki­na të pë­r­do­ru­ra për të ma­rrë ku­po­në që mund të pë­r­do­re­shin për ble­r­jen e auto­m­je­te­ve të reja.
Nëse shka­të­rri­mi i auto­m­je­te­ve do të ish­te një ide e mirë, atë­he­rë pë­r­se të mos u kë­r­ko­het pro­na­rë­ve të shka­të­rroj­në auto­m­je­tin e tyre çdo vit? Me­n­do­ni sa shi­t­je auto­m­je­tesh të reja do të gje­ne­ro­n­te kjo gjë. Të gji­tha këto ndë­r­hy­r­je vij­në si rrje­dho­jë e ap­li­ki­mit të ko­n­ce­p­te­ve eko­no­mi­ke jo të që­n­d­ru­e­sh­me. Ju mund të jeni në gje­n­d­je të ndi­h­mo­ni pro­dhu­es të veça­n­të duke ulur sa­si­në e of­ru­ar në treg të pro­du­k­te­ve të tyre, por ju nuk mund të pë­r­mi­rë­so­ni si­tu­atën fi­na­n­ci­are të po­pu­ll­si­së duke shka­të­rru­ar ma­ll­ra të tre­g­tu­e­sh­me e me vle­rë për ko­n­sum të më­tej­shëm.
Po­li­ti­ka të tje­ra më de­li­ka­te se shka­të­rri­mi janë ato po­li­ti­ka qe­ve­ri­ta­re që rri­sin ko­s­ton opo­r­tu­ne për të pë­r­fi­tu­ar ma­ll­ra të ndry­sh­me. Shte­te të ndry­sh­me në mba­rë bo­tën shpe­n­zoj­në 30 mi­li­ar­dë do­lla­rë në vit për su­b­ve­n­ci­oni­min e se­k­to­rit të pe­sh­ki­mit, 60% e të ci­la­ve nxi­sin drej­tpë­r­d­rej­të pra­k­ti­ka të pa­që­n­d­ru­e­sh­me, shka­të­rru­ese, ma­d­je edhe të pa­li­gj­sh­me. Shtre­m­bë­ri­mi i kri­ju­ar në treg ë­sh­të një fa­k­tor kry­esor që që­n­d­ron pas ke­q­me­na­xhi­mit të va­zh­du­e­shëm të pe­sh­ki­mit në ni­vel bo­të­ror, i cili si­pas Ba­n­kës Bo­të­ro­re në vi­tin 2012 pë­r­llo­ga­ri­tet t’i ketë ku­sh­tu­ar eko­no­mi­së glo­ba­le 83 mi­li­ar­dë do­lla­rë. Për më te­për, eko­no­mi­të e ve­n­de­ve të pa­su­ra (në veça­n­ti Ja­po­nia, Shte­tet e Ba­sh­ku­ara, Fra­n­ca dhe Spa­nja), së ba­sh­ku me Ki­nën dhe Ko­re­në e Ju­gut, ja­pin 70% të su­b­ve­n­ci­one­ve glo­ba­le që shkoj­në për pe­sh­ki­min. Këto tra­n­s­fe­r­ta bëj­në që mi­jë­ra ko­mu­ni­te­te të va­ru­ra nga pe­sh­ki­mi të nde­shen me ko­n­ku­rre­n­cën e ri­va­lë­ve të su­b­ve­n­ci­onu­ar dhe kë­r­cë­noj­në si­gu­ri­min e ush­qi­mit për mi­li­ona nje­rëz, pasi flo­tat in­du­s­t­ri­ale që vij­në nga ve­n­de të la­r­gë­ta ulin re­ze­r­vat e pe­sh­kut në ujë­rat e ha­pu­ra të oqe­anit. Af­ri­ka pe­rë­n­di­mo­re në veça­n­ti, ku pe­sh­ki­mi mund të jetë një çë­sh­t­je jete a vde­k­je­je për ba­no­rët ve­n­das, po go­di­tet rë­n­dë si re­zu­l­tat i kë­ty­re po­li­ti­ka­ve. Që prej vi­te­ve 1990, kur ani­jet e hu­aja, kry­esisht nga BE-ja dhe Kina, fi­llu­an të pe­sh­ko­nin në shka­llë in­du­s­t­ri­ale në bri­gjet e saj, ë­sh­të bërë e pa­mu­n­dur për pe­sh­ka­ta­rët ve­n­das të si­gu­roj­në të ar­dhu­ra ose të ush­qej­në fa­mi­l­jet e tyre.
Po­li­ti­ka­nët dhe qe­ve­ri­ta­rët mbu­rren me kri­ji­min e ve­n­de­ve të pu­nës nga pro­g­ra­met e tyre duke ek­za­gje­ru­ar pë­r­fi­ti­met që sje­llin këto pro­g­ra­me. Kjo e bën të nxë­nit e di­je­ve eko­no­mi­ke veça­në­risht të rë­n­dë­si­sh­me. Ndë­r­sa pu­në­si­mi shpesh pë­r­do­ret si mjet për kri­ji­min e pa­su­ri­së, nuk du­het të ha­rroj­më se nuk ë­sh­të thjesht kri­ji­mi i më shu­më ve­n­de­ve të pu­nës që pë­r­mi­rë­son mi­rë­qe­ni­en tonë eko­no­mi­ke, por kri­ji­mi i aty­re ve­n­de­ve të pu­nës që si­gu­roj­në ma­ll­ra dhe shë­r­bi­me që nje­rë­zit çmoj­në më shu­më. Kur ky fakt ele­me­n­tar ne­g­li­zho­het, nje­rë­zit shpesh ma­sh­t­ro­hen dhe pra­noj­në po­li­ti­ka qe­ve­ri­ta­re që nuk kri­joj­në pa­su­ri, por pë­r­ku­n­d­ra­zi e zvo­gë­loj­në atë.
Fo­ku­si në kri­ji­min ar­ti­fi­ci­al të ve­n­de­ve të pu­nës mund të na japë një pa­m­je të rre­me. Eko­no­mi­s­ti i madh fra­n­cez Frédéric Ba­s­ti­at e tre­goi qa­r­të ke­qi­n­te­r­p­re­ti­min e gja­sa­ve si­pas tre­gi­mit të dri­ta­res së thy­er në ese­në e tij “Ce qu’on voit et ce qu’on ne voit pas (Ajo që du­ket dhe ajo që nuk du­ket)” (1850):
“A e keni vënë re ze­më­ri­min e tre­g­ta­rit të nde­r­shëm, Xhejms Gudfe­llou (Ja­mes Go­odfe­llow), kur dja­li i tij i pa­kuj­de­s­shëm theu xha­min e një dri­ta­re­je? Nëse do të ishit pre­zent në atë ske­në, ju me si­gu­ri do të ishit dë­sh­mi­tar i fa­k­tit se të gji­thë spe­k­ta­to­rët, ishin rreth tri­dh­je­të prej tyre, e ngu­shë­llu­an pro­na­rin e pa­fat me fja­lët: “Çdo gjë e keqe e ka një gjë të mirë. Gjë­ra që ndo­dhin. Gji­th­se­ci­li du­het të je­to­jë e pa­s­taj çfa­rë do të ndo­dh­te me xha­ma­pu­nu­e­sin nëse xha­mat nuk do të thy­he­shin?”.
Kjo fo­r­më ngu­shë­lli­mi në këtë rast të thje­sh­të, pë­r­m­ban sa­k­të­sisht të njëj­tin pa­rim te­orik që, fa­t­ke­që­sisht, rre­gu­llon pje­sën më të ma­dhe të in­s­ti­tu­ci­one­ve tona eko­no­mi­ke.
Le të su­po­zoj­më se ri­pa­ri­mi i dë­mit ku­sh­ton gja­sh­të fra­n­ga dhe ju tho­ni se nga ky in­ci­dent xha­ma­pu­nu­e­si fi­ton gja­sh­të fra­n­ga - dhe se kjo nxit tre­g­ti­në në shu­mën prej gja­sh­të fra­n­gash - nuk kam ku­n­dë­r­sh­tim për këtë; ar­sy­eti­mi juaj ë­sh­të i drej­të. Xha­ma­pu­nu­e­si vjen, kry­en de­ty­rën e tij, merr gja­sh­të fra­n­gat, fë­r­kon du­art dhe me ze­mër fa­lë­n­de­ron fë­mi­jën e pa­kuj­de­s­shëm. Kjo ë­sh­të ve­tëm ajo që ne sho­him.
Por, në anën tje­tër, nëse ju di­l­ni në pë­r­fu­n­di­min, siç ndodh shpesh, se thy­er­ja e xha­mit ë­sh­të një gjë e mirë, se kjo mu­n­dë­son qa­r­ku­lli­min e pa­ra­së dhe për pa­so­jë shë­r­ben edhe si sti­mul për in­du­s­t­ri­në në pë­r­gji­thë­si, unë de­ty­ro­hem t’ju them “Stop! Te­oria juaj ku­fi­zo­het me atë që du­ket dhe nuk merr as­pak pa­ra­sysh atë që nuk du­ket”.
Ajo që nuk du­ket ë­sh­të se gja­sh­të fra­n­gat që tre­g­ta­ri ynë ka shpe­n­zu­ar, mund t’i shpe­n­zo­n­te për diç­ka tje­tër. Ajo që nuk du­ket ë­sh­të se nëse kjo nuk do të ki­sh­te ndo­dhur ai mund t’i shpe­n­zo­n­te ato të ho­lla për të ble­rë kë­pu­cë të reja ose për të pa­su­ru­ar bi­b­li­ote­kën e tij. Me pak fja­lë, ai do t’i ki­sh­te shpe­n­zu­ar këto gja­sh­të fra­n­ga në një më­ny­rë tje­tër, por kjo gjë nuk ndo­dhi për shkak të in­ci­de­n­tit.(7)
Në këtë më­ny­rë Ba­s­ti­at e ri­s­jell vë­me­n­d­jen tonë drejt pa­su­ri­së dhe jo pro­dhi­mit. Rri­t­ja e kë­r­ke­sës për pro­dhi­me të reja pë­r­mes shka­të­rri­mit të ase­te­ve të vle­f­sh­me ek­zi­s­tu­ese nuk ë­sh­të një më­ny­rë efe­k­ti­ve për pë­r­mi­rë­si­min e si­tu­atës fi­na­n­ci­are të një sho­që­rie.

Elementi 1.10: Progresi ka shumë burime

Progresi ekonomik vjen kryesisht përmes tregtisë, investimeve, metodave më të mira të prodhimit dhe institucioneve të qëndrueshme ekonomike.

Në orët e para të lë­n­dës “Hy­r­je në eko­no­miks”, ne shpesh i in­fo­r­moj­më stu­de­n­tët se pu­në­to­rët në ve­n­det e zhvi­llu­ara, si në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara, në di­tët e so­t­me pro­dhoj­në dhe fi­toj­në pë­ra­fë­r­sisht 30 herë më shu­më se në vi­tin 1750. Lind na­ty­r­shëm py­et­ja: “Pë­r­se në di­tët e so­t­me pu­në­to­rët janë më pro­du­k­ti­vë se para dy she­kuj e gjy­s­më?”. Me­n­do­ni për një mo­ment si do t’i pë­r­gji­gje­shit kë­saj py­et­je­je.
Stu­de­n­tët tanë pë­r­me­n­din tri gjë­ra: Së pari, njo­hu­ri­të e so­t­me shke­n­co­re dhe af­të­si­të te­k­no­lo­gji­ke janë pë­r­tej asaj që mund të ima­gji­no­hej në vi­tin 1750. Së dyti, sot di­s­po­noj­më ma­ki­ne­ri dhe fa­b­ri­ka më ko­m­p­le­k­se, rru­gë shu­më më të mira dhe një si­s­tem më të gje­rë ko­mu­ni­ki­mi. Së fu­n­di, stu­de­n­tët za­ko­nisht pë­r­me­n­din se në vi­tin 1750 in­di­vi­dët dhe fa­mi­l­jet e pro­dho­nin vetë shu­mi­cën e pro­du­k­te­ve që ko­n­su­mo­nin, ndë­r­sa sot ne i blej­më ato nga të tje­rët.
Në thelb, stu­de­n­tët ja­pin shpje­gim të sa­k­të edhe pse ata kanë pak ose as­pak njo­hu­ri rreth eko­no­mi­k­sit. Ata e njo­hin rë­n­dë­si­në e te­k­no­lo­gji­së, ka­pi­ta­lit (ase­te­ve pro­dhu­ese) dhe tre­g­ti­së. Pë­r­gji­gj­ja e tyre pë­r­fo­r­con pi­kë­pa­m­jen tonë se eko­no­mi­k­si ë­sh­të “shke­n­ca e me­n­di­mit pra­k­tik”.
Ë­sh­të për t’u the­k­su­ar fa­k­ti se fi­ti­met që rrje­dhin nga tre­g­tia dhe zvo­gë­li­mi i ko­s­to­ve të tra­n­sa­k­si­onit janë bu­ri­me të pro­g­re­sit eko­no­mik. Ana­li­za eko­no­mi­ke vë në du­k­je tre bu­ri­me të tje­ra të rritjes ekonomike: In­ve­s­ti­met në bu­ri­me nje­rë­zo­re dhe ase­te pro­dhu­ese, pë­r­mi­rë­si­met në te­k­no­lo­gji dhe në or­ga­ni­zi­min eko­no­mik.
E para, in­ve­s­ti­met në kapitalin fizik (si mje­te, ma­ki­ne­ri dhe ndë­r­te­sa) dhe në kapitalin njerëzor (ar­si­mi, af­të­si­të, traj­ni­mi dhe pë­r­vo­ja e pu­në­to­rë­ve) rri­sin af­të­si­të tona për të pro­dhu­ar ma­ll­ra dhe shë­r­bi­me. Këto dy lloj in­ve­s­ti­mesh janë të ndë­r­li­dhu­ra. Një pu­në­tor, sa më shu­më të pë­r­do­rë ma­ki­ne­ri­të në pu­nën e tij dhe sa më të mira të jenë këto ma­ki­ne­ri, aq më shu­më ma­ll­ra do të mund të pro­dho­jë. Një sha­rrë­xhi mund të pro­dho­jë më shu­më kur pu­non me sha­rrë ele­k­t­ri­ke, sesa kur pë­r­dor së­pa­tën. Në të njëj­tën më­ny­rë, një pu­në­tor tra­n­s­po­r­ti mund të tra­n­s­po­r­to­jë më shu­më ma­ll­ra me ka­mi­on, sesa me një mu­sh­kë dhe ka­rro­cë.
E dyta, pë­r­mi­rë­si­met në te­k­no­lo­gji (pë­r­do­ri­mi i fu­qi­së së tru­rit për të zbu­lu­ar pro­du­k­te të reja dhe me­to­da më pak të ku­sh­tu­e­sh­me të pro­dhi­mit) nxi­sin pro­g­re­sin eko­no­mik. Që nga viti 1750, mo­to­rët me avull, të ndje­kur nga ata me dje­gie të bre­n­d­sh­me, ene­r­gji ele­k­t­ri­ke dhe bë­r­tha­mo­re e zë­ve­n­dë­su­an fu­qi­në nje­rë­zo­re dhe të ka­f­shë­ve si bu­ri­min kry­esor të ene­r­gji­së. Auto­m­je­tet, auto­bu­sët, tre­nat dhe avi­onët zë­ve­n­dë­su­an ku­ajt dhe ka­rro­cat (dhe ec­jen) si me­to­dat kry­eso­re të tra­n­s­po­r­tit. Pë­r­mi­rë­si­met te­k­no­lo­gji­ke va­zh­doj­në ta ndry­shoj­në më­ny­rën tonë të je­te­sës. Me­rr­ni në ko­n­si­de­ra­të ndi­ki­min e ko­m­p­ju­te­rë­ve pe­r­so­na­lë, mi­k­ro­va­lë­ve, te­le­fo­na­ve ce­lu­la­rë, pro­g­ra­me­ve tra­n­s­me­tu­ese në TV, ope­ra­ci­one­ve të ze­m­rës, zë­ve­n­dë­si­me­ve ar­ti­fi­ci­ale të or­ga­ne­ve nje­rë­zo­re, ko­n­di­ci­one­rë­ve të ma­ki­na­ve, ma­d­je edhe ha­p­je­ve auto­ma­ti­ke të ga­ra­zhe­ve. Zhvi­lli­mi i kë­ty­re pro­du­k­te­ve gja­të pe­së­dh­je­të vi­te­ve të fu­n­dit e ka ndry­shu­ar gje­rë­sisht më­ny­rën si pu­noj­më, lu­aj­më dhe ar­gë­to­he­mi. Mi­rë­qe­nia jonë ë­sh­të pë­r­mi­rë­su­ar në saj të tyre.
E tre­ta, pë­r­mi­rë­si­met në or­ga­ni­zi­min eko­no­mik mund të nxi­sin zhvi­llim. Me or­ga­ni­zim eko­no­mik në­n­ku­p­toj­më më­ny­rat e or­ga­ni­zi­mit të ak­ti­vi­te­te­ve të nje­ri­ut dhe rre­gu­llat si­pas të ci­la­ve ata ve­p­roj­në - fa­k­to­rë që shpesh me­rren si të mi­rë­qe­në ose ne­g­li­zho­hen. Sa e le­h­të ë­sh­të për nje­rë­zit që të an­ga­zho­hen në tre­g­ti ose të me­na­xhoj­në një bi­z­nes? Za­ko­nisht si­s­te­mi li­gjor i një ve­n­di, pë­r­ca­k­ton ni­ve­lin e tre­g­ti­së, in­ve­s­ti­me­ve dhe ba­sh­kë­pu­ni­min eko­no­mik të ndë­r­ma­rrë nga ba­no­rët e atij ko­m­bi. Një si­s­tem li­gjor që mbron in­di­vi­dët dhe pro­nat e tyre, i re­s­pe­k­ton ko­n­t­ra­tat në më­ny­rë të drej­të dhe që zgjidh mo­s­ma­rrë­ve­sh­jet ë­sh­të një pë­r­bë­rës the­l­bë­sor i pro­g­re­sit eko­no­mik. Pa këtë, in­ve­s­ti­met do të mu­n­go­nin, tre­g­tia do të tku­rrej dhe pë­r­ha­p­ja e ide­ve no­va­to­re do të pe­n­go­hej. Pje­sa e dytë e kë­tij li­b­ri do të ana­li­zo­jë në më­ny­rë të ho­llë­si­sh­me rë­n­dë­si­në e stru­k­tu­rës li­gjo­re dhe ele­me­n­te të tje­ra të or­ga­ni­zi­mit eko­no­mik.
In­ve­s­ti­met dhe pë­r­mi­rë­si­met në te­k­no­lo­gji nuk ndo­dhin ra­s­të­sisht. Ato re­f­le­k­toj­në ve­p­ri­met e si­pë­r­ma­rrë­s­ve, nje­rë­z­ve që ndë­r­ma­rrin ri­s­qe me shpre­sën për të re­ali­zu­ar fi­ti­me. As­kush nuk e di se cili do të jetë zbu­li­mi i ar­dh­shëm no­va­tor ose ci­lat te­k­ni­ka të pro­dhi­mit do të zvo­gë­loj­në ko­s­tot. Për më te­për, si­pë­r­ma­rrë­sit gje­n­den shpesh në si­tu­ata të pa­p­ri­tu­ra. Pra­n­daj, pro­g­re­si eko­no­mik va­ret nga një si­s­tem që le­jon nje­rë­zit të te­s­toj­në ide­të e tyre për të parë nëse ato janë fi­ti­m­p­ru­rë­se dhe një­ko­hë­sisht, i de­ku­ra­jon ata nga shpë­r­do­ri­mi i bu­ri­me­ve në pro­je­k­te jo­p­ro­du­k­ti­ve.
Që ky pro­g­res të re­ali­zo­het, tre­gjet du­het të ha­pen në më­ny­rë që in­di­vi­dët të jenë të lirë të te­s­toj­në ide­të e tyre no­va­to­re. Një si­pë­r­ma­rrës që ka zhvi­llu­ar një pro­dukt ose te­k­no­lo­gji të re ka ne­vo­jë të fi­to­jë pë­r­k­ra­h­jen e ve­tëm disa in­ve­s­ti­to­rë­ve, të mja­f­tu­e­shëm për fi­na­n­ci­min e pro­je­k­tit të tij. Por konkurrenca du­het të jetë e mu­n­dur që si­pë­r­ma­rrë­sit të mbaj­në pë­r­gje­gjë­si për shpë­r­n­da­r­jen efi­çe­n­te të bu­ri­me­ve të tyre: Ide­të e tyre du­het të ba­lla­fa­qo­hen “me re­ali­te­tin” e ko­n­su­ma­to­rë­ve që do ve­n­do­sin nëse do e blej­në apo jo pro­du­k­tin apo shë­r­bi­min me çmi­min e dhë­në. Në këtë mje­dis ko­n­su­ma­to­rët janë gjy­ka­të­sit dhe ju­ria ve­n­di­m­ta­re. Nëse ata nuk e vle­rë­soj­në sa du­het një pro­dukt ose shë­r­bim no­va­tor aq sa për të mbu­lu­ar ko­s­ton e tij, ky pro­dukt/shë­r­bim nuk do të mbi­je­to­jë në treg. Roli i du­hur i qe­ve­ri­së ë­sh­të të si­gu­ro­jë që pro­du­k­te të reja dhe më të mira të kenë mu­n­dë­si për të ko­n­ku­rru­ar, dhe jo të ve­n­do­së se ci­lat pro­du­k­te du­het të kenë pë­r­pa­rë­si.

Elementi 1.11: Dobishmëria e “Dorës së Padukshme”

“Dora e padukshme” e tregut i drejton blerësit dhe shitësit drejt aktiviteteve që nxisin mirëqenien e përgjithshme.

Çdo in­di­vid pë­r­pi­qet në më­ny­rë të va­zh­du­e­sh­me të gje­jë pu­nën më të mirë për ka­pi­ta­lin që ai zo­të­ron. Si­gu­risht ai i vë pë­r­pa­rë­si ve­tes së tij dhe jo sho­që­ri­së. Por puna më e do­bi­sh­me për të, na­ty­risht, ose më mirë do­mo­s­do­sh­më­rish, pë­r­pu­thet me pu­nën që sjell dobi më të ma­dhe për sho­që­ri­në. Ai ka për që­llim ve­tëm pë­r­fi­ti­min pe­r­so­nal dhe ash­tu si në shu­më ra­s­te të tje­ra, drej­to­het nga një dorë e pa­du­k­sh­me për të arri­tur një re­zu­l­tat që nuk ish­te pje­së e që­lli­mit të tij.(8)
Adam Smith (1776)
In­te­re­si ve­t­jak ë­sh­të një mo­ti­vu­es i fu­qi­shëm. Ash­tu siç vuri në du­k­je Adam Smith shu­më kohë më parë, in­di­vi­dët e nxi­tur nga in­te­re­si ve­t­jak kur drej­to­hen nga dora e padukshme kanë një sti­mul të fo­r­të që të ndë­r­ma­rrin ve­p­ri­me që pro­mo­voj­në pro­s­pe­ri­te­tin e pë­r­gji­th­shëm të një ko­mu­ni­te­ti ose një ko­m­bi. “Dora e pa­du­k­sh­me” që i re­fe­ro­het Smith ë­sh­të si­s­te­mi i çmi­me­ve. In­di­vi­di “sy­non ve­tëm fi­ti­min e tij” por ai drej­to­het nga dora e pa­du­k­sh­me e tre­gut që të pë­r­k­ra­hë që­lli­met e të tje­rë­ve, duke çuar kë­sh­tu në pro­s­pe­ri­tet më të madh.
Pa­ri­mi i “do­rës së pa­du­k­sh­me” ë­sh­të i vë­sh­ti­rë për t’u ku­p­tu­ar për shu­më nje­rëz. Ek­zi­s­ton pe­r­ce­p­ti­mi se për të pa­tur re­zu­l­ta­te të mba­ra nga një pro­ces çfa­rë­do në treg du­het që ky të drej­to­het nga di­kush ose të ndi­qen udhë­zi­met e dhë­na nga një auto­ri­tet qe­ve­ri­tar. E me­gji­tha­të Adam Smith ish­te i me­n­di­mit se pë­r­p­je­k­ja për t’i dhë­në pë­r­pa­rë­si ve­tes kri­jon një sho­që­ri në të ci­lën kë­r­ke­sat plo­të­so­hen si­pas një ru­ti­ne pa pa­tur ne­vo­jë për një pla­ni­fi­kim qe­n­d­ror. Kjo ndodh pasi çmi­met e tre­gut arrij­në të ko­o­r­di­noj­në ve­p­ri­met e in­di­vi­dë­ve të nxi­tur nga in­te­re­si ve­t­jak, gji­th­mo­në nëse ek­zi­s­ton pro­na pri­va­te dhe li­ria e shkë­m­bi­mit. Sta­ti­s­ti­kisht, çmi­mi ak­tu­al i një ma­lli ose shë­r­bi­mi të ca­k­tu­ar ha­r­mo­ni­zon ve­p­ri­met e ble­rë­sit dhe shi­të­sit me ve­p­ri­met dhe pre­fe­re­n­cat ak­tu­ale të të tje­rë­ve. Çmi­met e tre­gut re­gji­s­t­roj­në zgje­dh­jen e mi­li­ona ko­n­su­ma­to­rë­ve, pro­dhu­es­ve dhe of­ru­es­ve të bu­ri­me­ve. Çmi­met pa­s­qy­roj­në in­fo­r­ma­ci­on mbi pre­fe­re­n­cat e ko­n­su­ma­to­rë­ve, ko­s­tot dhe çë­sh­t­je të li­dhu­ra me ko­hën, ve­n­din dhe rre­tha­nat – in­fo­r­ma­ci­on që në tre­gjet e më­dha do të ish­te i hu­m­bur për çdo in­di­vid apo auto­ri­tet të pla­ni­fi­ki­mit qe­n­d­ror.
A keni me­n­du­ar ndo­një­he­rë se pse su­pe­r­ma­r­ke­ti në la­gjen të­n­de ka afë­r­sisht sa­si­në e du­hur të qu­më­sh­tit, bu­kës, pe­ri­me­ve dhe pro­du­k­te­ve të tje­ra – një sasi që ë­sh­të e mja­f­tu­e­sh­me aq sa pro­du­k­tet të jenë gji­th­mo­në të di­s­po­nu­e­sh­me, por jo aq me te­p­ri­cë sa të pri­shen apo të ska­doj­në? Si ë­sh­të e mu­n­dur që fri­go­ri­fe­rët, auto­m­je­tet dhe ta­b­le­tat me ek­ran me pre­k­je, të pro­dhu­ara në ve­n­de të ndry­sh­me të bo­tës, janë të di­s­po­nu­e­sh­me në tre­gun lo­kal në sa­si­në që ko­n­su­ma­to­rët duan? Ku ë­sh­të ma­nu­ali te­k­nik që bi­z­ne­set ndje­kin për ta arri­tur këtë gjë? Si­gu­risht që ai nuk ek­zi­s­ton. “Dora e pa­du­k­sh­me” e tre­gut bën të mu­n­dur një gjë të ti­llë. Ajo i drej­ton in­di­vi­dët që kanë pë­r­pa­rë­si in­te­re­sin ve­t­jak drejt ve­p­ri­me­ve ba­sh­kë­pu­nu­ese dhe bën që zgje­dh­jet e tyre të jenë në eku­ili­bër me një­ra-tje­t­rën pë­r­mes si­nja­li­zi­mit të çmi­me­ve, siç pë­r­sh­k­ru­het në Ele­me­n­tin 1.6.
Fri­d­rish Ha­jek (Fri­ed­rich Ha­y­ek), fi­tu­es i Çmi­mit No­bel për Eko­no­mi­në në vi­tin 1974, e qu­aj­ti si­s­te­min e tre­gut një “mre­ku­lli”, për shkak të një tre­gu­e­si të ve­tëm, çmi­mi i tre­gut të pro­du­k­te­ve në më­ny­rë spo­n­ta­ne mbart kaq shu­më in­fo­r­ma­ci­one sa i drej­ton ko­n­su­ma­to­rët dhe shi­të­sit të ma­rrin ve­n­di­me që i ndi­h­moj­në të dyja pa­lët të ma­rrin atë që dë­shi­roj­në.(9) Çmi­mi i tre­gut i një pro­du­k­ti re­f­le­k­ton mi­jë­ra, ma­d­je mi­li­ona ve­n­di­me që me­rren në mba­rë bo­tën nga nje­rëz që nuk janë në di­je­ni të asaj që bën tje­t­ri. Për çdo pro­dukt ose shë­r­bim, tre­gu luan ro­lin e një rrje­ti ko­m­p­ju­te­rik gji­gant që gje­ne­ron çmi­min tre­gu­es që u jep të gji­thë pje­së­ma­rrë­s­ve in­fo­r­ma­ci­onin e ne­voj­shëm dhe sti­mu­lin për të ve­p­ru­ar në pë­r­pu­th­je me të.
As­një in­di­vid ose auto­ri­tet i pla­ni­fi­ki­mit qe­n­d­ror nuk mund të si­gu­ro­jë ose të ma­rrë në ko­n­si­de­ra­të in­fo­r­ma­ci­onin e ne­voj­shëm për mi­li­ona ko­n­su­ma­to­rë dhe pro­dhu­es të mi­jë­ra ma­ll­ra­ve dhe shë­r­bi­me­ve të ndry­sh­me për t’i ko­o­r­di­nu­ar ve­p­ri­met e tyre në të njëj­tën më­ny­rë siç bëj­në tre­gjet. Për më te­për, çmi­met e tre­gut pë­r­m­baj­në këtë in­fo­r­ma­ci­on në një fo­r­më të fi­l­t­ru­ar. Ata i drej­toj­në pro­dhu­e­sit dhe of­ru­e­sit e bu­ri­me­ve drejt pro­dhi­mit të aty­re pro­du­k­te­ve që ko­n­su­ma­to­rët vle­rë­soj­në më shu­më (kra­ha­su­ar me ko­s­tot e tyre). As­kush nuk e de­ty­ron një fe­r­mer që të ku­l­ti­vo­jë mo­llë ose t’i tho­të një fi­r­me ndë­r­ti­mi të ndë­r­to­jë shtë­pi apo të bi­n­dë një pro­dhu­es mo­bi­li­esh të bëjë ka­rri­ge. Kur çmi­met e kë­ty­re dhe pro­du­k­te­ve të tje­ra tre­goj­në se ko­n­su­ma­to­rët i vle­rë­soj­në ato aq sa ose më shu­më se ko­s­to­ja e tyre e pro­dhi­mit, pro­dhu­e­sit i of­roj­në ato, në kë­r­kim të fi­ti­mit pe­r­so­nal.
Ash­tu si­ku­r­se nuk ë­sh­të e ne­voj­shme që di­kush t’u kuj­to­jë pro­dhu­es­ve të pë­r­do­rin me­to­da me ko­s­to të ulët pro­dhi­mi. In­te­re­si pe­r­so­nal i drej­tu­ar nga dora e pa­du­k­sh­me e tre­gut do t’u si­gu­ro­jë aty­re sti­mu­lin për të kë­r­ku­ar ko­m­bi­ni­min më të mirë të bu­ri­me­ve dhe me­to­da­ve të pro­dhi­mit me kosto më efektive. Duke qenë se ko­s­to­ja më e ulët do të tho­të fi­tim më i madh, çdo pro­dhu­es do të pë­r­pi­qet që ta mba­jë në ni­vel të ulët ko­s­ton e pro­dhi­mit dhe në ni­vel të la­r­të ci­lë­si­në e pro­du­k­tit. Në fakt, ata do të jenë të de­ty­ru­ar ta bëj­në këtë gjë për shkak të ko­n­ku­rre­n­cës.
Në eko­no­mi­në mo­de­r­ne, ni­ve­li i ba­sh­kë­pu­ni­mit që vjen prej in­te­re­sit ve­t­jak, i drej­tu­ar nga dora e pa­du­k­sh­me e çmi­me­ve të tre­gut, ë­sh­të vë­r­tet i ma­h­ni­t­shëm. Kur të ule­ni për të ngrë­në një da­r­kë të kë­n­d­sh­me, me­n­do­ni se sa nje­rëz kanë ndi­h­mu­ar në si­gu­ri­min e saj. Ka shu­më gja­sa që se­ci­li prej tyre – duke fi­llu­ar nga fe­r­me­ri, sho­fe­ri i ka­mi­onit e deri te shi­të­si – të mos jetë mo­ti­vu­ar nga shqe­të­si­mi që të keni një da­r­kë të kë­n­d­sh­me me një ko­s­to sa më të ulët. Me­gji­tha­të, çmi­met e tre­gut janë ato që ha­r­mo­ni­zu­an in­te­re­sat e të gji­thë­ve me in­te­re­sin tënd. Fe­r­me­rët që rri­sin viçat ose gje­lat më të mirë ma­rrin çmi­me më të la­r­ta, sho­fe­rët e ka­mi­onë­ve dhe shi­të­sit fi­toj­në më shu­më nëse pro­du­k­tet e tyre mbë­rrij­në të fre­s­kë­ta dhe në gje­n­d­je të mirë te ko­n­su­ma­to­ri, e kë­sh­tu me radhë, gji­th­mo­në duke shfry­të­zu­ar mje­te me ko­s­to sa më të ulët për ta re­ali­zu­ar këtë. Dhje­të­ra mi­jë­ra nje­rëz, në ku­p­ti­min e plo­të të fja­lës, shu­mi­cën e të ci­lë­ve nuk do t’i ta­ko­ni ku­rrë, ko­n­t­ri­bu­oj­në në kri­ji­min e asaj shpo­r­te pro­du­k­tesh që ë­sh­të shu­më më e ma­dhe sesa do të ish­te nëse do ta ki­shit pro­dhu­ar vetë. Për më te­për, dora e pa­du­k­sh­me pu­non aq qe­të­sisht dhe auto­ma­ti­kisht saqë re­n­di, ba­sh­kë­pu­ni­mi dhe di­s­po­nu­esh­më­ria e rrje­tit të gje­rë të pro­du­k­te­ve dhe shë­r­bi­me­ve shpe­sh­he­rë me­rren si të mi­rë­qe­na. Edhe pse të në­n­v­le­rë­su­ara, ko­m­bi­ni­mi i in­te­re­sit pe­r­so­nal dhe do­rës së pa­du­k­sh­me ë­sh­të pa­dy­shim një fo­r­cë e ma­dhe në zhvi­lli­min eko­no­mik.

Elementi 1.12: Pasoja të paqëllimshme krijojnë probleme

Ndodh shpesh që në periudhën afatgjatë të injorojmë pasojat e një veprimi të caktuar ose e thënë ndryshe, efektet dytësore të veprimeve tona.

Në vi­tin 1946, Henri Hazlit (Henry Hazlitt), një ga­ze­tar eko­no­mie i fa­m­shëm, shkroi një li­bër të ti­tu­llu­ar “Eko­no­mi­k­si në një le­k­si­on”. Ky tekst bazë, i cili ba­zo­het në ese­në e fra­n­ce­zit Fre­de­rik Ba­s­ti­at të shkru­ar në vi­tin 1850, puna e të ci­lit u di­s­ku­tua në Ele­me­n­tin 1.9, ë­sh­të mba­se te­k­s­ti më­si­mor më i shi­tur mbi eko­no­mi­k­sin.
Ri­kuj­to­ni hi­s­to­ri­në e dja­lit të vo­gël që thy­en me top dri­ta­ren e një dy­qa­n­xhiu. Si re­zu­l­tat, dy­qa­n­xhiu merr një xha­ma­pu­nu­es për të rre­gu­llu­ar dri­ta­ren. Disa vë­zh­gu­es mund të ar­gu­me­n­toj­në se dri­ta­r­ja e thy­er ë­sh­të një gjë e mirë, se­p­se ajo kri­joi punë për xha­ma­pu­nu­e­sin. Me­gji­tha­të siç the­k­son Hazlitt, ky ë­sh­të një pë­r­fu­n­dim i ga­bu­ar pasi nuk ko­n­si­de­ron efe­k­tet dy­të­so­re të ve­p­ri­mit.
Nëse dy­qa­n­xhiu nuk do të ki­sh­te shpe­n­zu­ar para për të rre­gu­llu­ar dri­ta­ren, ai do t’i shpe­n­zo­n­te ato në pro­du­k­te të tje­ra, mba­se për të ble­rë një palë kë­pu­cë, rro­ba të reja ose ar­ti­kuj të ngja­shëm. Nëse dri­ta­r­ja nuk do të ish­te thy­er, ndo­sh­ta pu­në­si­mi në këto fu­sha të tje­ra pro­dhi­mi do të ki­sh­te qenë më i madh. Në këtë rast ko­mu­ni­te­ti do të gë­zo­n­te edhe dri­ta­ren edhe pro­du­k­tet e ble­ra nga dy­qa­n­xhiu. Kur me­rren pa­ra­sysh efe­k­tet dy­të­so­re, del në pah se shka­të­rri­mi që re­zu­l­ton nga fa­t­ke­që­si­të na­ty­ro­re si ato të pë­r­m­by­t­je­ve, ura­ga­ne­ve dhe po­li­ti­kat pu­b­li­ke të kri­ju­ara ke­qas e dë­m­toj­në një sho­që­ri dhe dë­sh­toj­në në rri­t­jen e no­r­mës së pu­në­si­mit. Kë­n­d­vë­sh­t­ri­mi se zë­ve­n­dë­si­mi duke shka­të­ru­ar kri­jon pu­në­sim dhe ë­sh­të i mirë për eko­no­mi­në nji­het sot si “ke­qi­n­te­r­p­re­ti­mi i tre­gi­mit të dri­ta­res së thy­er”. Bu­ri­met e pë­r­do­ru­ra për një zë­ve­n­dë­sim të ti­llë ku­fi­zoj­në af­të­si­të e një sho­që­rie për të pro­dhu­ar të mira ose shë­r­bi­me të tje­ra të vle­f­sh­me. Disa she­m­buj për këtë pi­kë­pa­m­je të ga­bu­ar janë dhë­në në Ele­me­n­tin 1.9.
Hazlit na më­son se kur ana­li­zoj­më një ngja­r­je eko­no­mi­ke:
... nuk du­het të gju­r­moj­më thjesht re­zu­l­ta­tet e me­një­he­r­sh­me, por edhe re­zu­l­ta­tet në pe­ri­udhën afa­t­gja­të, jo ve­tëm pa­so­jat pa­rë­so­re por edhe ato dy­të­so­re dhe jo ve­tëm efe­k­tet te një grup nje­rë­zish por tek të gji­thë.(10)
Hazlitt be­so­n­te se bu­ri­mi kry­esor i ga­bi­me­ve në eko­no­mi ish­te mo­s­z­ba­ti­mi i kë­tij më­si­mi. Ai ka shkru­ar gje­rë­sisht mbi eko­no­mi­në në vi­tet 1930 gja­të De­p­re­si­onit të Madh dhe me­n­do­n­te se, si­do­mos në po­li­ti­kë, ek­zi­s­ton një pri­r­je për të the­k­su­ar pë­r­fi­ti­met afa­t­sh­ku­r­t­ra të një re­fo­r­me duke mos ma­rrë pa­ra­sysh pa­so­jat afa­t­gja­ta, shpesh të pa­që­lli­m­sh­me.
Le të ko­n­si­de­roj­më tre she­m­buj që dë­sh­moj­në rë­n­dë­si­në e efe­k­te­ve dy­të­so­re të re­fo­r­ma­ve. Për të zvo­gë­lu­ar ndo­t­jen e aj­rit nga eme­ti­met e auto­m­je­te­ve në­pë­r­m­jet ul­jes së ko­n­su­mit të na­f­tës, qe­ve­ria gje­or­gji­ane pla­ni­fi­koi ap­li­ki­min e një ak­ci­ze të re për ma­ki­nat e vje­t­ra me mo­tor të madh. Duke qenë se Gje­or­gjia ë­sh­të një vend me të ar­dhu­ra të ulë­ta, kë­r­ke­sa për ma­ki­na të vje­t­ra ka qenë gji­th­mo­në e la­r­të për shkak se ato ku­sh­toj­në më lirë (91% e ma­ki­na­ve të pë­r­do­ru­ra në shi­t­je ishin pro­dhu­ar para vi­tit 2006). Ak­ci­za e re, e cila fi­lloi të ap­li­ko­hej në ja­nar të vi­tit 2017 ish­te një no­r­më ta­k­si­mi e ndry­shu­e­sh­me. Për she­m­bull, vle­ra e zhdo­ga­ni­mit plus ak­ci­zën për një ma­ki­në të vi­tit 2002 me mo­tor 1,5 li­t­ra ish­te 3731 GEL, por për një ma­ki­në të të njëj­tit vit me mo­tor 2,5 li­t­ra ish­te 6219 GEL dhe për një ma­ki­në me mo­tor 3,5 li­t­ra ish­te 8706 GEL. Kjo po­li­ti­kë fi­s­ka­le sti­mu­loi nje­rë­zit që të bli­nin ma­ki­na me mo­tor më të vo­gël, por di­kush mund të py­esë, a ë­sh­të kjo një po­li­ti­kë e mirë? Cili ë­sh­të efe­k­ti i saj i plo­të, duke pë­r­f­shi­rë këtu efe­k­tet dy­të­so­re?
Duke qenë se po­li­ti­ka e ak­ci­zës në Gje­or­gji ka ve­tëm pak kohë që ë­sh­të në fuqi, për t’iu pë­r­gji­gjur py­et­jes du­het të shi­koj­më pë­r­vo­jat e ve­n­de­ve të tje­ra me po­li­ti­ka të ngja­sh­me me që­llim zvo­gë­li­min e ko­n­su­mit të ka­r­bu­ra­n­tit. Të dhë­nat tre­goj­në se ka pa­tur një rri­t­je në pë­r­do­ri­min e auto­m­je­te­ve me mo­to­rë të ve­gjël pasi ato janë më pak të ku­sh­tu­e­sh­me për t’u pë­r­do­rur për shkak të ko­n­su­mit më të ulët. Kjo, nga ana tje­tër, shton tra­fi­kun, duke sje­llë kë­sh­tu një ulje më të vo­gël të ko­n­su­mit to­tal të be­n­zi­nës nga sa ish­te pa­ra­shi­ku­ar fi­lli­misht nga qe­ve­ria. Për më te­për, në rast ak­si­de­n­tesh, auto­m­je­tet e le­h­ta, pë­r­do­ri­mi i të ci­la­ve nxi­tet nga re­fo­r­ma e ak­ci­zës, of­roj­në më pak mbroj­t­je për pa­sa­gje­rët kra­ha­su­ar me auto­m­je­tet e rë­n­da, me mo­tor më të madh që ato zë­ve­n­dë­su­an, kë­sh­tu që nu­m­ri i ak­si­de­n­te­ve me pa­so­jë dë­m­ti­min apo vde­k­jen e pa­sa­gje­rë­ve mund të rri­tet. Pra, po të me­rren pa­ra­sysh efe­k­tet dy­të­so­re, re­fo­r­mat li­gjo­re mbi ak­ci­zën e ka­r­bu­ra­n­tit mund të mos jenë më aq të do­bi­sh­me sa du­ken.
Pa­so­ja të ngja­sh­me të pa­që­lli­m­sh­me pati edhe pas hy­r­jes në fuqi të li­gje­ve që kë­r­ko­nin pë­r­do­ri­min e rri­pa­ve të si­gu­ri­mit. Rreth 20 muaj pas hy­r­jes në fuqi të li­gjit që de­ty­ro­n­te sho­fe­rët dhe pa­sa­gje­rët në nde­një­set e para të vi­nin rri­pin e si­gu­ri­mit, De­pa­r­ta­me­n­ti i Tra­n­s­po­r­tit në Bri­ta­ni ko­n­s­ta­toi një rë­nie me 656 ra­s­te të ak­si­de­n­te­ve me pa­so­jë vde­k­jen e pa­sa­gje­rë­ve të ulur në nde­një­set e para. Mi­rë­po nga ana tje­tër, pati rri­t­je në nu­m­rin e vde­k­je­ve të kë­m­bë­so­rë­ve (77), çi­k­li­s­të­ve (63), dhe të pa­sa­gje­rë­ve në nde­një­set e pa­s­me (69).(11) Me sa du­ket sho­fe­rët që ndi­he­shin më të si­gurt kur vi­nin rri­pin e si­gu­ri­së ki­shin sje­ll­je më të pa­pë­r­gje­gj­sh­me gja­të drej­ti­mit të auto­m­je­tit.
Edhe ku­fi­zi­met tre­g­ta­re mi­dis ve­n­de­ve kanë efe­k­te dy­të­so­re të rë­n­dë­si­sh­me. Mbë­sh­te­të­sit e po­li­ti­ka­ve ta­ri­fo­re dhe ku­ota­ve në im­po­r­tin e ma­ll­ra­ve të hu­aja rra­llë­he­rë ma­rrin në ko­n­si­de­ra­të efe­k­tet dy­të­so­re të kë­ty­re po­li­ti­ka­ve. Ta­ri­fat dhe ku­otat mund të mbroj­në fi­lli­misht pu­no­një­sit ve­n­das që pro­dhoj­në pro­du­k­te të ngja­sh­me me ko­s­to më të la­r­të, por më vonë do të kenë pa­so­ja dy­të­so­re të pa­që­lli­m­sh­me.
Me­rr­ni në ko­n­si­de­ra­të Po­li­ti­kën e Pë­r­ba­sh­kët Buj­që­so­re (PPB) të Ba­sh­ki­mit Ev­ro­pi­an, e cila ap­li­kon ku­ota dhe ta­ri­fa për të ku­fi­zu­ar shi­t­jet e pro­du­k­te­ve të hu­aja buj­që­so­re dhe su­b­ve­n­ci­onon buj­që­si­në e ve­n­de­ve anë­ta­re di­rekt nga bu­xhe­ti i BE-së. “PPB-ja u kri­jua në më­ny­rë që nje­rë­zit të mund të shi­jo­nin ush­qi­me të mira me çmi­me të pë­r­ba­llu­e­sh­me dhe fe­r­me­rët të fi­to­nin një je­te­së të nde­r­sh­me” shkru­hej në do­ku­me­n­tin de­di­ku­ar 50 vje­to­rit të kri­ji­mit të kë­saj po­li­ti­ke(12). Në to­tal, su­b­ve­n­ci­onet e pa­gu­ara pë­r­mes PPB-së arrij­në në më shu­më se një të tre­tën e bu­xhe­tit të pë­r­gji­th­shëm të BE-së. Mbë­sh­te­të­sit e kë­saj po­li­ti­ke ar­gu­me­n­toj­në se PPB-ja ko­n­t­ri­bu­on në mbaj­tjen e të ar­dhu­ra­ve të fe­r­ma­ve dhe pro­dhu­es­ve të ush­qi­mit të BE-së në një ni­vel 8% më lart se ni­ve­li që do të ki­shin në rast se po­li­ti­ka nuk do të zba­to­hej(13) duke “shpë­tu­ar” kë­sh­tu ve­n­det e pu­nës dhe duke rri­tur pu­në­si­min. Nuk ka dy­shim që se­k­to­ri buj­që­sor ë­sh­të më i madh me ap­li­ki­min e po­li­ti­kës, por çfa­rë mund të thu­het për efe­k­tet dy­të­so­re të saj?
Shpe­n­zi­met për PPB-në nuk le­joj­në pë­r­do­ri­min e fo­n­de­ve diku tje­tër bre­n­da bu­xhe­tit të BE-së dhe pe­n­goj­në shpë­r­n­da­r­jen e fo­n­de­ve të BE-së në ak­ti­vi­te­te të tje­ra pu­b­li­ke. Si­pas Ko­mi­si­onit Ev­ro­pi­an, su­b­ve­n­ci­onet i ku­sh­toj­në çdo qy­te­ta­ri të Ba­sh­ki­mit Ev­ro­pi­an rreth 100 € në vit. Për më te­për, ta­ri­fat dhe ku­otat i mbaj­në çmi­met lo­ka­le në ni­ve­le më të la­r­ta se çmi­met në ve­n­det e tje­ra ko­n­ku­rru­ese,(14) si rrje­dhim ko­n­su­ma­to­rët në ve­n­det e BE-së pa­gu­aj­në më shu­më për pro­du­k­tet buj­që­so­re. Fa­mi­l­jet në thelb pa­gu­aj­në për ush­qi­min e tyre dy­fi­shin e çmi­mit: së pari, ata pa­gu­aj­në çmi­me më të la­r­ta për shkak të pro­te­k­si­oni­z­mit në se­k­to­rin buj­që­sor, i cili rrit çmi­met e pro­du­k­te­ve në dy­qa­ne dhe së dyti, ata pa­gu­aj­në ta­k­sa që më pas shkoj­në për su­b­ve­n­ci­onet buj­që­so­re. Gji­tha­sh­tu, ta­ri­fat dhe ku­otat pre­kin në më­ny­rë in­di­re­k­te edhe fi­r­mat që pë­r­pu­noj­në pro­du­k­te buj­që­so­re. Për she­m­bull, në Fra­n­cë në vi­tin 2007, rri­t­ja e ko­s­to­ve të pro­du­k­te­ve buj­që­so­re zvo­gë­loi PPB-në në in­du­s­t­ri­në pë­r­pu­nu­ese me 1,5% dhe se­k­to­ri i shë­r­bi­me­ve ko­n­t­ri­bu­oi me ve­tëm 0,1% të pu­nës dhe ka­pi­ta­lit të tij në se­k­to­rët e tje­rë pë­r­fi­tu­es të PPB-së. Shfu­qi­zi­mi i PPB-së do të ulte çmi­min e ka­pi­ta­lit (to­kës dhe pa­ji­s­je­ve) gjë që do të si­ll­te pë­r­fi­ti­me për fe­r­mat që nuk mbë­sh­te­ten nga PPB-ja. Për më te­për, PPB-ja zvo­gë­lon si­pë­r­fa­qen e py­je­ve dhe ak­ti­vi­te­te­ve të tje­ra ru­ra­le, në fa­vor të rri­t­jes së pë­r­do­ri­mit të to­kës buj­që­so­re. (Në Fra­n­cë, PPB-ja zvo­gë­lon si­pë­r­fa­qen e to­kës py­jo­re me 3,6%). Gji­tha­sh­tu, për shkak të ta­ri­fa­ve dhe ku­ota­ve, ve­n­det ja­sh­të BE-së she­sin më pak pro­du­k­te buj­që­so­re në tre­gun e BE-së, gjë që ul fu­qi­në e tyre ble­rë­se të kë­ty­re ve­n­de­ve e i sjell BE-së më pak shi­t­je dhe pu­në­sim në këto se­k­to­rë.
Pra, pasi ko­n­si­de­roj­më efe­k­tet dy­të­so­re të ku­fi­zi­me­ve tre­g­ta­re (siç ë­sh­të PPB), efe­k­tet e kë­ty­re po­li­ti­ka­ve në pu­në­si­min dhe pro­dhi­min to­tal të BE-së nuk pri­ten të jenë të ko­n­si­de­ru­e­sh­me. Këto po­li­ti­ka mund të kri­joj­në më shu­më ve­n­de pune në in­du­s­t­ri­të e fa­vo­ri­zu­ara, por do të ulin pu­në­si­min tek të tje­rat. Ku­fi­zi­met tre­g­ta­re e ri­sh­pë­r­n­daj­në pu­në­si­min ndë­r­sa do të du­hej ta rri­s­nin atë. Por, ata që nuk ma­rrin pa­ra­sysh efe­k­tet dy­të­so­re nuk e ku­p­toj­në këtë gjë.
Efe­k­tet dy­të­so­re nuk janë thjesht një pro­b­lem për ve­n­di­m­ma­rr­jen po­li­ti­ke. Ato mund të çoj­në në si­tu­ata të pa­pa­ra­shi­ku­ara për in­di­vi­dët. Pë­r­vo­ja e një më­su­ese­je të kla­sës së parë në Vi­r­xhi­ni­an Pe­rë­n­di­mo­re e tre­gon këtë. Duke qenë se nxë­në­sit e saj i hu­m­b­nin va­zh­di­misht la­p­sat, ajo me­n­doi se po t’u pa­gu­an­te aty­re 10 qi­n­da­r­ka për çdo laps të ko­n­su­mu­ar, ata do të sti­mu­lo­he­shin t’i ru­anin me kuj­des la­p­sat deri sa të ko­n­su­mo­he­shin plo­të­sisht. Si rrje­dho­jë e pre­m­ti­mit për t´u pa­gu­ar, ndry­she nga çfa­rë pri­s­te më­su­es­ja, nxë­në­sit rri­tën në më­ny­rë dra­s­ti­ke pë­r­do­ri­min e mpre­hë­ses së la­p­sa­ve në më­ny­rë që t’i ko­n­su­mo­nin ata sa më shpejt dhe të me­rr­nin kë­sh­tu shpë­r­b­li­min nga më­su­es­ja. Ë­sh­të mirë të jesh i kuj­de­s­shëm për pa­so­jat e pa­pa­ra­shi­ku­ara të ve­p­ri­me­ve!

Pjesa 2: Shtatë burimet kryesore të progresit ekonomik

Elementet:

  1. Si­s­te­mi li­gjor: The­me­li i pro­g­re­sit eko­no­mik ë­sh­të një si­s­tem li­gjor që mbron pro­nën pri­va­te dhe zba­ton ko­n­t­ra­tat në më­ny­rë të pa­a­n­sh­me.
  2. Tre­gjet ko­n­ku­rru­ese: Ko­n­ku­rre­n­ca nxit pë­r­do­ri­min efi­çent të bu­ri­me­ve dhe of­ron sti­muj për pë­r­mi­rë­si­me no­va­to­re.
  3. Ku­fi­zi­met mbi po­li­ti­kat rre­gu­lla­to­re qe­ve­ri­ta­re: Po­li­ti­kat rre­gu­lla­to­re që zvo­gë­loj­në shkë­m­bi­min dhe ku­fi­zoj­në ko­n­ku­rre­n­cën pe­n­goj­në pro­g­re­sin eko­no­mik.
  4. Një treg efi­çent ka­pi­ta­li: Për të arri­tur po­te­n­ci­alin e tij, një komb du­het të ketë një me­ka­ni­zëm që e ka­na­li­zon ka­pi­ta­lin në pro­je­k­te që kri­joj­në pa­su­ri.
  5. Po­li­ti­ka e sta­bi­li­te­tit mo­ne­tar: Një po­li­ti­kë mo­ne­ta­re e që­n­d­ru­e­sh­me ë­sh­të the­l­bë­so­re për ko­n­t­ro­llin e in­f­la­ci­onit, shpë­r­n­da­r­jen efi­çe­n­te të in­ve­s­ti­me­ve dhe arri­t­jen e sta­bi­li­te­tit eko­no­mik.
  6. Ta­k­sat e ulë­ta: Nje­rë­zit pro­dhoj­në më shu­më kur ata mund të mbaj­në për ve­ten e tyre më shu­më nga ajo që fi­toj­në. Ko­n­t­ro­lli i shpe­n­zi­me­ve dhe de­fi­ci­tit qe­ve­ri­tar (po­li­ti­ka fi­s­ka­le) ë­sh­të the­l­bë­sor për sta­bi­li­te­tin dhe zhvi­lli­min eko­no­mik.
  7. Tre­g­tia e lirë: Nje­rë­zit pë­r­fi­toj­në të ar­dhu­ra më të la­r­ta kur janë të lirë të tre­g­toj­në me të tje­rë nje­rëz në ve­n­de të tje­ra.

Hyrje

Ro­bert Lu­kas (Ro­bert Lu­cas), fi­tu­e­si i Çmi­mit No­bel për Eko­no­mi­në në vi­tin 1995, ka thë­në, “Kur fi­llon të me­n­dosh për rri­t­jen eko­no­mi­ke, ë­sh­të e vë­sh­ti­rë të me­n­dosh për diç­ka tje­tër.”(16). Pse Lu­cas dhe shu­më eko­no­mi­s­të të tje­rë i ja­pin kaq shu­më rë­n­dë­si rri­t­jes eko­no­mi­ke? Rri­t­ja e pro­dhi­mit real ë­sh­të e ne­voj­shme për rri­t­jen e të ar­dhu­ra­ve re­ale. Pa rri­t­jen eko­no­mi­ke, nuk mund të arri­hen ni­ve­le të ar­dhu­rash dhe sta­n­da­r­de je­te­se të la­r­ta.
Gja­të dy­qind vi­te­ve të fu­n­dit, rri­t­ja eko­no­mi­ke, veça­në­risht në pe­rë­n­dim, ka rri­tur sta­n­da­r­det e je­te­sës dhe ka pë­r­mi­rë­su­ar edhe gja­të­si­në edhe ci­lë­si­në e je­tës. Gji­th­se­si, këto dy she­kuj nuk janë një pe­ri­udhë e za­ko­n­sh­me. Gja­të pje­sës më të ma­dhe të hi­s­to­ri­së së nje­rë­zi­mit, pe­ri­udha me rri­t­je eko­no­mi­ke kanë qenë ja­sh­të­za­ko­nisht të rra­lla. Pë­r­pa­ra vi­te­ve 1800, shu­mi­ca e po­pu­ll­si­së së bo­tës pu­no­nin pe­së­dh­je­të, gja­sh­të­dh­je­të dhe shta­të­dh­je­të orë në javë për të pro­dhu­ar ush­qim dhe stre­him sa për mbi­je­te­së. Mbi­je­te­sa ish­te një lu­f­të e va­zh­du­e­sh­me dhe shu­më e hu­m­b­nin këtë be­te­jë. Sta­n­da­r­det e je­te­sës në vi­tet 1800 nuk ishin shu­më më ndry­she nga një mijë vjet më parë, ose edhe dy­mi­jë vjet më parë gja­të ko­hës së Ro­mës së la­sh­të.
Hi­s­to­ria e do­bët eko­no­mi­ke e hi­s­to­ri­së së nje­ri­ut fi­lloi të ndry­sho­jë rreth dy­qind vjet më parë. I ndje­ri An­gus Ma­di­son (An­gus Mad­di­son), një eko­no­mist i Or­ga­ni­za­tës për Ba­sh­kë­pu­nim dhe Zhvi­llim Eko­no­mik, nji­het gje­rë­sisht si auto­ri­te­ti kry­esor i të dhë­na­ve hi­s­to­ri­ke mbi të ar­dhu­rat dhe pri­t­sh­më­ri­në e je­të­gja­të­si­së. Ek­s­po­na­ti 5 pa­ra­qet ni­ve­let e pë­r­llo­ga­ri­tu­ra nga vetë ai për të ar­dhu­rat vje­to­re për fry­më për një mijë vi­tet e fu­n­dit. I ma­tur me vle­rën e do­lla­rit në vi­tin 1990, prodhimi i brendshëm bruto (PBB-ja) për fry­më në botë ish­te 667 $ në vi­tin 1820, kra­ha­su­ar me 450 $ në vi­tin 1000.(17) Pra­n­daj, gja­të 800 vi­te­ve, ni­ve­let e të ar­dhu­ra­ve për fry­më u rri­tën me ve­tëm 50 pë­r­qind. Ev­ro­pa Pe­rë­n­di­mo­re dhe shte­te të tje­ra si Shte­tet e Ba­sh­ku­ara, Ka­na­da­ja, Aus­t­ra­lia dhe Ze­la­n­da e Re - të re­fe­ru­ara za­ko­nisht si Pe­rë­n­di­mi - ki­shin vle­ra pak më të la­r­ta, se­p­se të ar­dhu­rat në këtë ra­jon po­thu­aj­se u tre­fi­shu­an nga 426 $ në vi­tin 1000 në 1202 $ në vi­tin 1820. Por edhe në Pe­rë­n­dim u de­shën rreth pe­së­qind vjet që të ar­dhu­rat të dy­fi­sho­hen.
Tani, shi­ko­ni se çfa­rë ka ndo­dhur që prej vi­tit 1820. Gja­të dy­qind vi­te­ve të fu­n­dit, ka pa­tur një zmadhim dra­s­tik të rri­t­jes eko­no­mi­ke. Rreth vi­tit 2003, të ar­dhu­rat bo­të­ro­re për fry­më ishin rri­tur në 6516 $, dhje­të herë më shu­më se ni­ve­li i vi­tit 1820. Në Pe­rë­n­dim, deri në vi­tin 2003 të ar­dhu­rat për fry­më ki­shin arri­tur në 23 710 $, afë­r­sisht një­zet herë sa shi­f­ra e vi­tit 1820. Pra­n­daj, pas she­kujsh të tërë me ni­ve­le të ar­dhu­rash pra­në ni­ve­lit të mbi­je­te­sës, të ar­dhu­rat re­ale për fry­më u rri­tën rru­fe­shëm gja­të dy­qind vi­te­ve të fu­n­dit.
Ek­s­po­na­ti 5: PBB për fry­më (1990 do­lla­rë)
Një gra­fik me vijë tre­gon PBB-në për fry­më ba­no­ri nga viti 1000 deri në vi­tin 2003, të shpre­hur në vle­rën e do­lla­rit të vi­tit 1990. Gra­fi­ku tre­gon një rri­t­je të vo­gël të ni­ve­le­ve të të ar­dhu­ra­ve për 800 vi­tet e para, por rri­t­ja më e ma­dhe eko­no­mi­ke mund të vi­het re gja­të 200 vi­te­ve të fu­n­dit. Deri në vi­tin 2003, të ar­dhu­rat glo­ba­le për fry­më ba­no­ri arri­tën në 6 516 do­lla­rë, 10 herë më shu­më, ndë­r­sa në pe­rë­n­dim në 23 710 do­lla­rë, 20 herë më shu­më.
Bu­ri­mi: An­gus Ma­di­son, Co­n­to­urs of the World Eco­no­my, 1–2030 AD: “Essa­ys in Ma­c­ro-Eco­no­mic Hi­s­tory” (Oxford: Oxford Uni­ve­r­sity Press, 2007).
Pri­r­je të ngja­sh­me ndje­kin dhe të dhë­nat e pri­t­sh­më­ri­së së je­të­gja­të­si­së. Pri­t­sh­më­ria e je­të­gja­të­si­së në li­n­d­je në ni­vel bo­të­ror u rrit nga 24 vjeç në 26 vjeç në pe­ri­udhën 1000-1820, por më pas u rrit në 31 vjeç në vi­tet 1900 pë­r­pa­ra se të rri­tej rru­fe­shëm në 64 vjeç në vi­tin 2003. Në Pe­rë­n­dim, pri­t­sh­më­ria e je­të­gja­të­si­së u rrit nga 24 vjeç në 36 vjeç në pe­ri­udhën 1000-1820, por deri në vi­tin 2003 ki­sh­te arri­tur në 76 vjeç.
Siç tre­gon hi­s­to­ria, rri­t­ja eko­no­mi­ke nuk ndodh ve­t­ve­tiu. Pse disa ve­n­de rri­ten dhe arrij­në ni­ve­le të la­r­ta të ar­dhu­rash ndë­r­sa të tje­ra që­n­d­roj­në në vend? Çfa­rë in­s­ti­tu­ci­onesh dhe po­li­ti­kash nxi­sin rri­t­jen dhe sta­n­da­r­de më të la­r­ta je­te­se? Kjo pje­së ana­li­zon këto py­et­je shu­më të rë­n­dë­si­sh­me.(18)
Por, para se të shqy­r­toj­më këtë çë­sh­t­je, ia vlen të he­dhim një vë­sh­t­rim mbi llo­ga­ri­t­jen e PBB-së, veça­në­risht në li­dh­je me ve­n­det ish-ko­mu­ni­s­te. Një pë­r­ku­fi­zim që du­ket i thje­sh­të si për she­m­bull “vle­ra e pro­du­k­tit pë­r­fu­n­di­m­tar të të mi­ra­ve dhe shë­r­bi­me­ve” fsheh një mori py­et­jesh të vë­sh­ti­ra. Ë­sh­të e le­h­të të pë­r­ca­k­to­ni vle­rën e pro­du­k­tit që shkë­m­be­het në treg të lirë. Por çfa­rë të the­mi për atë pro­dukt që i në­n­sh­t­ro­het ko­n­t­ro­llit të çmi­me­ve? A du­het të pë­r­ca­k­to­het vle­ra e tij në bazë të çmi­mit që nje­rë­zit kanë pa­gu­ar në të vë­r­te­të apo çmi­mit që do të ki­shin pa­gu­ar në tre­gun e lirë? A du­het të pë­r­f­shi­het vle­ra e ko­hës së pri­t­jes në radhë? Po në li­dh­je me atë pro­dukt që nuk shi­tet? Si du­het të vle­rë­so­het shë­r­bi­mi i ush­ta­rë­ve në shë­r­bi­min e de­ty­ru­ar ush­ta­rak? Sa do të jenë në gje­n­d­je auto­ri­te­tet sta­ti­s­ti­ko­re të llo­ga­ri­sin sa­k­të­sisht pro­dhi­min në tre­gun jo­fo­r­mal (gri ose të zi). Nëse unë pë­r­ga­tis një picë në shtë­pi, unë pë­r­f­shij vle­rën e dja­thit, por jo ko­hën që shpe­n­zoj në ku­zhi­në. Nga ana tje­tër, nëse unë e blej pi­cën në re­s­to­rant, kra­hu i pu­nës pë­r­f­shi­het në PBB. Por, le të the­mi se unë jam një ku­zhi­ni­er po aq i mirë sa ai i pi­ca­ve, atë­he­rë të dyja pi­cat janë të njëj­ta.
Vë­sh­ti­rë­si­të në llo­ga­ri­t­jen e PBB-së dhe ndry­shi­met e li­dhu­ra me çmi­min e bëj­në të vë­sh­ti­rë për të ku­p­tu­ar vi­tet e para pas rë­ni­es së ko­mu­ni­z­mit. Sta­ti­s­ti­kat zy­r­ta­re tre­goj­në një rë­nie të the­k­su­ar të pro­dhi­mit, por kjo nuk ko­rre­s­po­n­don me pë­r­vo­jën ak­tu­ale të qy­te­ta­rë­ve.(19)

Elementi 2.1: Sistemi ligjor

Themeli i progresit ekonomik është një sistem ligjor që mbron pronën private dhe zbaton kontratat në mënyrë të paanshme.

[Një] re­gjim i drej­të i pro­nës pri­va­te i bën nje­rë­zit pë­r­gje­gjës për ve­p­ri­met e tyre ndaj të mi­ra­ve ma­te­ri­ale. Pra­n­daj, një si­s­tem i ti­llë bën që nje­rë­zit të ku­p­toj­në pa­so­jat e ve­p­ri­me­ve të tyre. Pro­na ngre ga­r­dhe, por gji­tha­sh­tu na rre­thon me pa­s­qy­ra, duke re­f­le­k­tu­ar pa­so­jat e sje­ll­je­ve tona.(20)
Tom Be­thell, ga­ze­tar eko­no­mik
Si­s­te­mi li­gjor of­ron ba­zat për mbroj­tjen e të drej­ta­ve të pro­në­si­së dhe zba­ti­min e ko­n­t­ra­ta­ve. Siç di­s­ku­tu­am në Ele­me­n­tin 4 të Pje­sës 1, tre­g­tia i zhve­n­dos të mi­rat drejt nje­rë­z­ve që i vle­rë­soj­në ato më shu­më dhe bën të mu­n­dur të kemi ni­ve­le më të la­r­ta pro­dhi­mi si re­zu­l­tat i fi­ti­me­ve nga spe­ci­ali­zi­mi dhe me­to­da­ve të pro­dhi­mit në shka­llë të gje­rë. Për të zvo­gë­lu­ar pa­si­gu­ri­të që sho­që­roj­në tre­g­ti­në, ne­vo­ji­tet një si­s­tem li­gjor i cili du­het të of­ro­jë zba­tim të pa­a­n­shëm të ma­rrë­ve­sh­je­ve dhe ko­n­t­ra­ta­ve. Kjo rrit vo­lu­min e shkë­m­bi­me­ve dhe fi­ti­me­ve nga tre­g­tia dhe nxit kë­sh­tu pro­g­re­sin eko­no­mik.
Të drej­tat e mi­rë­pë­r­ca­k­tu­ara dhe të zba­tu­ara të pro­nës janë të rë­n­dë­si­sh­me për re­ali­zi­min e fi­ti­me­ve nga tre­g­tia. Pro­na ka një ku­p­tim të gje­rë, që pë­r­f­shin zo­të­ri­min e shë­r­bi­me­ve të pu­nës, si edhe pa­su­ri­ve të pa­tu­n­d­sh­me siç janë ndë­r­te­sat dhe toka. E drej­ta e pro­nës pri­va­te pë­r­f­shin tre ele­me­n­te: (1) të drej­tën ek­s­k­lu­zi­ve të pë­r­do­ri­mit të pro­nës; (2) mbroj­tjen li­gjo­re ku­n­dër pu­sh­tu­es­ve të saj - të aty­re që do të kë­r­ko­nin të pë­r­do­r­nin ose të abu­zo­nin me pro­nën pa le­jen e pro­na­rit; dhe (3) të drej­tën për ta tra­n­s­fe­ru­ar atë (me anë të shi­t­jes ose dhu­ri­mit) tek të tje­rët.
Pro­na­rët pri­va­të mund të ve­n­do­sin si të pë­r­do­rin pro­nën e tyre, por nga ana tje­tër ata janë pë­r­gje­gjës për këto ve­p­ri­me. Pe­r­so­nat që e pë­r­do­rin pro­nën e tyre në një më­ny­rë që shkel të drej­tat e pro­në­si­së të një tje­t­ri bien ndesh me po ato fo­r­ca li­gjo­re që mbroj­në pro­nën e tyre. Për she­m­bull, të drejtat e pronësisë private më nda­loj­në që ta go­das me çe­kiç xha­min e pë­r­pa­r­më të ma­ki­nës suaj, se­p­se nëse e bëj, do të shke­l­ja të drej­tat tu­aja të pro­nës. Të drej­tat tu­aja të pro­nës ndaj ma­ki­nës suaj më ku­fi­zoj­në mua dhe këdo tje­tër që ta pë­r­dor (ose të abu­zoj me të) pa le­jen tuaj. Në më­ny­rë të ngja­sh­me, pro­në­sia ime mbi çe­ki­çin dhe pro­nat e tje­ra ju ku­fi­zoj­në juve dhe këdo tje­tër që t’i pë­r­do­r­ni ato pa le­jen time.
Gjë­ja e rë­n­dë­si­sh­me rreth pro­në­si­së pri­va­te janë sti­mujt që rrje­dhin prej saj. Të drej­tat e pro­në­si­së pri­va­te të pë­r­ca­k­tu­ara dhe të zba­tu­ara qa­r­të sje­llin sti­muj të fo­r­të për nje­rë­zit. Ka ka­tër ar­sye kry­eso­re pse këta sti­muj sje­llin rri­t­je eko­no­mi­ke dhe pro­g­res.
Së pari, pro­në­sia pri­va­te u jep nje­rë­z­ve sti­muj të fo­r­të për të mbroj­tur dhe për t’u kuj­de­sur për se­n­det që zo­të­roj­në. Nëse pro­na­rët pri­va­të nuk e mi­rë­m­baj­në pro­nën e tyre ose nëse le­joj­në që ajo të abu­zo­het ose dë­m­to­het, ata do të mba­r­tin pa­so­jat në fo­r­mën e një rë­ni­e­je të vle­rës së pro­nës. Për she­m­bull, nëse zo­të­ro­ni një ma­ki­në, ju keni sti­muj të fo­r­të që të ndë­rro­ni va­jin, ta çoni për se­r­vis rre­gu­llisht dhe të kuj­de­se­ni që pje­sët me­ka­ni­ke të ma­ki­nës të jenë në gje­n­d­je të mirë. Pse ndodh kjo? Nëse nuk kuj­de­se­ni për ma­ki­nën, vle­ra e saj për ju dhe ble­rë­sit e ar­dh­shëm do të bje­rë. Nëse ma­ki­na mba­het në gje­n­d­je të mirë, ajo do të ketë vle­rë më të ma­dhe për ju dhe të tje­rët që mund të duan ta blej­në atë prej jush. Për pro­na­rin, çmi­mi i tre­gut do ta re­f­le­k­to­jë këtë pë­r­kuj­de­s­je. Pë­r­kuj­de­s­ja e mirë shpë­r­b­le­het, por ajo e keqe pe­na­li­zo­het me një ulje të vle­rës së pro­nës.
Në ra­s­tin e ku­n­dërt, kur pro­na zo­të­ro­het nga të tje­rët (si p.sh. nga shte­ti ose nga një grup i madh pe­r­so­nash në ba­sh­kë­p­ro­në­si - në eko­no­mi­të so­ci­ali­s­te kjo nji­hej si “pro­në­si ko­le­k­ti­ve”), zvo­gë­lo­hen sti­mujt që se­ci­li pë­r­do­ru­es të kuj­de­set për të. Për she­m­bull, kur qe­ve­ria ka në pro­në­si ba­ne­sat për stre­him, as­një in­di­vid apo grup i vo­gël pro­na­rësh nuk ka sti­muj të fo­r­të fi­na­n­ci­arë për të mi­rë­m­baj­tur pro­nën, se­p­se duke mos qenë pro­nar, as­një­rit prej tyre nuk do t’i du­hej të pë­r­ba­llo­n­te ko­s­ton për rë­ni­en e vle­rës së pro­nës ose nuk do të pë­r­fi­to­n­te nga pë­r­mi­rë­si­mi i saj. Kjo ë­sh­të ar­sy­eja pse ba­ne­sat në pro­në­si të shte­tit, kra­ha­su­ar me ato me pro­në­si pri­va­te, kanë më shu­më gja­sa të jenë të rrë­nu­ara dhe të mbaj­tu­ra keq. Kjo ë­sh­të e vë­r­te­të si në ve­n­det ka­pi­ta­li­s­te, ku tre­gjet kri­joj­në si­nja­let e çmi­me­ve, ash­tu edhe në ve­n­det so­ci­ali­s­te, ku kjo gjë nuk ndodh. Mu­n­ge­sa e kuj­de­sit, mi­rë­m­baj­tjes dhe ri­pa­ri­me­ve re­f­le­k­ton sti­mu­lin e do­bët që sho­që­ron pro­nat e zo­të­ru­ara nga qe­ve­ria, ma­d­je edhe në pra­ni të një tre­gu që fu­n­k­si­onon shu­më mirë për pro­nat e tje­ra, të ci­lat janë në dorë të pri­va­të­ve. Një thë­nie e njo­hur gja­të pe­ri­udhës so­v­je­ti­ke e nxjerr në pah këtë pro­b­lem: “Kur pro­na ë­sh­të e të gji­thë­ve, ajo nuk i pë­r­ket as­kujt”.
Në këtë rast, nuk ë­sh­të ve­tëm mu­n­ge­sa e pro­në­si­së pri­va­te që shka­k­ton pro­b­le­me po aq sa in­te­re­sat e ndry­sh­me mes pë­r­do­ru­es­ve të pro­nës dhe in­di­vi­dë­ve që mba­r­tin ko­s­ton e ke­q­pë­r­do­ri­mit. Po i njëj­ti pro­b­lem ndodh edhe në tre­gjet e qiradhënies ku pro­na­ri nuk ë­sh­të pë­r­do­ru­e­si. Kjo ë­sh­të ar­sy­eja pse ko­n­t­ra­tat e qi­ra­së shpesh sho­që­ro­hen me li­s­ta të gja­ta udhë­zi­mesh se si mund të pë­r­do­ret dhe nuk mund të pë­r­do­ret pro­na e ma­rrë me qira. Në Ev­ro­pën Li­n­do­re, para pe­ri­udhës së tra­n­zi­ci­onit, ish­te e za­ko­n­sh­me që të ngji­s­je shka­llë të pa­pa­s­t­ra, të ka­lo­je pra­në ashe­n­so­rë­ve të pri­shur dhe lla­m­ba­ve të dje­gu­ra dhe ta gje­je ve­ten bre­n­da apa­r­ta­me­n­te­ve të mi­rë­m­baj­tu­ra në më­ny­rë të mre­ku­llu­e­sh­me. Ar­sy­eja për këtë ish­te se nje­rë­zit kuj­de­se­shin për ha­pë­si­rën e tyre pri­va­te, por jo për atë të pë­r­ba­sh­kët. Në fi­llim të pe­ri­udhës së tra­n­zi­ci­onit, tra­n­s­fe­ri­mi i të drej­ta­ve të pro­në­si­së drejt sto­kut të ba­ne­sa­ve u shndë­rrua në një çë­sh­t­je shu­më de­li­ka­te. Ish­te e qa­r­të se bllo­qet e ba­ne­sa­ve du­hej të pri­va­ti­zo­he­shin, por kujt do t’i ka­lo­hej pro­në­sia? Për ba­ne­sat dhe apa­r­ta­me­n­tet e ndë­r­tu­ara në vi­tet e fu­n­dit, pë­r­gji­gj­ja ish­te e thje­sh­të: të ka­lo­nin në pro­në­si të ba­no­rë­ve (ose t’u shi­te­shin aty­re me një çmim të ar­sy­e­shëm). Po për ndë­r­te­sat më të vje­t­ra që iu ishin ma­rrë pro­na­rë­ve të tyre pas ma­rr­jes së pu­sh­te­tit nga ko­mu­ni­s­tët? A du­hej të tra­n­s­fe­ro­hej pro­na tek ata që je­to­nin në pa­llat apo tek ata (ose pa­sa­r­dhë­s­ve të tyre) të ci­lë­ve iu ish­te “vje­dhur” pro­na? Ve­n­di­mi i ma­rrë nga çe­kët ish­te që pro­na t’u kthe­hej ish-pro­na­rë­ve, por që qi­ra­ma­rrë­sit ak­tu­alë të va­zh­do­nin të je­to­nin aty nën pro­g­ra­min e ko­n­t­ro­llit të qi­ra­së. Kjo qa­s­je hasi në pro­b­le­me të du­k­sh­me, duke qenë se pro­na­rët nuk ki­shin të ar­dhu­ra të mja­f­tu­e­sh­me për të mi­rë­m­baj­tur pro­nën e tyre dhe u ina­to­sën për shkak se nuk ishin në gje­n­d­je ta shi­s­nin atë si­pas vle­rës së tre­gut.
Siguracioni, me­gji­thë­se ë­sh­të i rë­n­dë­si­shëm siç do të di­s­ku­to­het më vonë, kri­jon gji­tha­sh­tu një sti­mul për “ke­q­pë­r­do­rim”. Ky nji­het si “rreziku moral”, kur di­kush tje­tër pa­gu­an dë­min që mund të shka­k­to­jë in­di­vi­di që pë­r­dor një mjet pa­su­ri­mi të ca­k­tu­ar. Sho­fe­rët që e dinë se ko­m­pa­nia e si­gu­ra­ci­onit do t’ua zë­ve­n­dë­so­jë ma­ki­nën në rast vje­dh­je­je mund të jenë më pak të kuj­de­s­shëm se ku e pa­r­koj­në ose nëse e ha­rroj­në ta mby­llin atë. Ski­ato­rët pa një si­gu­rim shë­n­de­të­sor kanë më pak të ngja­rë të rre­zi­koj­në të ski­joj­në në pje­rrë­si­të e the­pi­su­ra.
Së dyti, pro­në­sia pri­va­te i nxit nje­rë­zit ta pë­r­do­rin dhe ta zhvi­lloj­në pro­nën e tyre në më­ny­ra që të tje­rët e vle­rë­soj­në. Nëse ata e pë­r­do­rin dhe zhvi­lloj­në pro­nën e tyre në më­ny­ra që të tje­rët i ko­n­si­de­roj­në të­r­he­që­se, kjo do të ço­n­te në rri­t­jen e vle­rës së tre­gut të pro­nës. Në të ku­n­dërt, ndry­shi­met që të tje­rët nuk i pë­l­qej­në - veça­në­risht nëse këta janë ko­n­su­ma­to­rë apo ble­rës të mu­n­d­shëm në të ar­dh­men - do ta ul­nin vle­rën e pro­nës.
Pro­në­sia pri­va­te gji­tha­sh­tu ndi­kon te zhvi­lli­mi pe­r­so­nal. Kur pe­r­so­nat janë në gje­n­d­je të pë­r­fi­toj­në nga fry­tet e pu­nës së tyre, ata do të kenë sti­muj të fu­qi­shëm për të pë­r­mi­rë­su­ar ku­ali­fi­ki­met e tyre, për të pu­nu­ar më shu­më dhe për të pu­nu­ar në më­ny­rë më in­te­li­gje­n­te. Ve­p­ri­me të ti­lla do të rri­sin të ar­dhu­rat e tyre. Pse janë të ga­t­shëm stu­de­n­tët që të du­roj­në orë të tëra stu­di­mi dhe të pa­gu­aj­në ko­s­tot e ar­si­mit uni­ve­r­si­tar? Pë­r­gji­gj­ja që­n­d­ron te ko­n­ce­p­ti i pro­në­si­së pri­va­te të pu­nës dhe shë­r­bi­me­ve që rrje­dhin prej saj. Duke qenë se ata kanë të drej­të pro­në­sie mbi shë­r­bi­met që rrje­dhin nga puna, fi­ti­met e tyre të ar­dh­sh­me do të jenë më të la­r­ta nëse fi­toj­në njo­hu­ri dhe zhvi­lloj­në ku­ali­fi­ki­me që vle­rë­so­hen shu­më nga të tje­rët.
Në më­ny­rë të ngja­sh­me, pro­në­sia pri­va­te u jep pro­na­rë­ve të to­ka­ve, ndë­r­te­sa­ve dhe ase­te­ve të tje­ra fi­zi­ke sti­muj për t’i pë­r­do­rur, mbroj­tur dhe zhvi­llu­ar ato në më­ny­ra që të jenë të do­bi­sh­me për të tje­rët. Nga ana tje­tër, ata që nuk e bëj­në këtë do të mba­r­tin ko­s­ton në fo­r­mën e një vle­re më të ulët të ase­te­ve fi­zi­ke të tyre. Me­n­do­ni pro­na­rin e një ko­m­p­le­k­si apa­r­ta­me­n­tesh që pe­r­so­na­lisht nuk kuj­de­set as­pak për të pa­sur ha­pë­si­ra pa­r­ki­mi, am­bi­en­te pra­k­ti­ke për pa­le­s­tër ose një lë­n­di­në të­r­he­që­se dhe pi­shi­në bre­n­da ko­m­p­le­k­sit. Nëse ko­n­su­ma­to­rët i vle­rë­soj­në shu­më këto gjë­ra (kra­ha­su­ar me ko­s­ton e pro­dhi­mit të tyre), pro­na­ri i apa­r­ta­me­n­te­ve ka sti­muj të fo­r­të për t’i of­ru­ar këto. Pse? Ko­n­su­ma­to­rët do të jenë të ga­t­shëm të pa­gu­aj­në qira më të la­r­ta për apa­r­ta­me­n­tet që kanë shë­r­bi­me që ata i çmoj­në. Pra­n­daj, pro­na­rët e apa­r­ta­me­n­te­ve që of­roj­në shë­r­bi­me të ti­lla do të jenë në gje­n­d­je të pë­r­mi­rë­soj­në mi­rë­qe­ni­en e ko­n­su­ma­to­rë­ve të tyre dhe do të rri­sin fi­ti­met e tyre neto (dhe vle­rën e tre­gut për ko­m­p­le­k­sin e apa­r­ta­me­n­te­ve). Pë­r­ku­n­d­ra­zi, pro­na­rët e apa­r­ta­me­n­te­ve që in­si­s­toj­në të of­roj­në ve­tëm atë që duan dhe jo ato që pre­fe­roj­në ko­n­su­ma­to­rët, do të sho­hin se fi­ti­met dhe vle­ra e ka­pi­ta­lit të tyre (e apa­r­ta­me­n­te­ve të tyre) do të bien.
Për më te­për, pro­në­sia pri­va­te in­f­lu­en­con pro­du­k­ti­vi­te­tin edhe në ve­n­det so­ci­ali­s­te. Buj­që­sia në ish-Ba­sh­ki­min So­v­je­tik e dë­sh­mon këtë gjë. Nën re­gji­min ko­mu­nist, fa­mi­l­je­ve u le­jo­hej të mba­nin ose të shi­s­nin të mi­rat që pro­dho­nin në pa­r­ce­la të vo­g­la pri­va­te, që shko­nin deri në më pak se gjy­s­më he­k­ta­ri tokë. Këto pa­r­ce­la pri­va­te pë­r­bë­nin ve­tëm 2 pë­r­qind të to­kës to­ta­le të ku­l­ti­vu­ar; pje­sa tje­tër prej 98 pë­r­qind pë­r­bë­hej nga fe­r­ma të më­dha dhe ko­le­k­ti­ve ku toka dhe pro­dhi­mi i pë­r­ki­s­nin shte­tit. Siç ra­po­r­to­het nga shty­pi so­v­je­tik, rreth një e ka­të­r­ta e vle­rës to­ta­le të pro­dhi­mit buj­që­sor so­v­je­tik vi­n­te nga ato fra­k­si­one te­jet të vo­g­la toke pri­va­te. Kjo tre­gon se re­n­di­me­n­ti i pa­r­ce­la­ve pri­va­te ish­te rreth gja­sh­të­m­bë­dh­je­të herë më i la­r­të se i fe­r­ma­ve shte­të­ro­re.
Edhe një po­li­ti­kë mo­de­s­te që çon nga pro­në­sia shte­të­ro­re drejt pro­në­si­së pri­va­te mund të pro­dho­jë re­zu­l­ta­te mbre­së­lë­në­se. Në vi­tin 1978 qe­ve­ria ko­mu­ni­s­te e Ki­nës fi­lloi një po­li­ti­kë që t’i le­jo­n­te fe­r­me­rët të mba­nin të gji­thë ori­zin e ku­l­ti­vu­ar që te­p­ro­n­te në fe­r­mat ko­le­k­ti­ve pas pë­r­m­bu­sh­jes së një ku­ote sa­sie të ca­k­tu­ar që du­hej t’i je­pej shte­tit. Re­zu­l­ta­ti ish­te një rri­t­je e me­një­he­r­sh­me në pro­dhim se­p­se fe­r­me­rët ki­shin sti­muj që të prodhonin në më­ny­rë efi­çe­n­te. Pasi arri­hej ku­ota, fe­r­me­rët le­jo­he­shin ta mba­nin për vete të gji­thë pro­dhi­min shte­së. Kur doli fja­la dhe qe­ve­ria e shpë­r­fi­lli po­li­ti­kën zy­r­ta­re ku­n­dër kë­tij llo­ji “pri­va­ti­zi­mi”, pra­k­ti­ka u pë­r­hap në më­ny­rë të rru­fe­sh­me, që çoi në rri­t­je të shpej­të të pro­dhi­mit buj­që­sor duke u dhë­në li­ri­në fe­r­me­rë­ve të zhve­n­do­se­shin në se­k­to­rë jo­buj­që­so­rë të eko­no­mi­së.(21)
Së tre­ti, pro­në­sia pri­va­te i bën pro­na­rët li­gjë­risht pë­r­gje­gjës për dë­met e shka­k­tu­ara të tje­rë­ve si re­zu­l­tat i më­ny­rës së pë­r­do­ri­mit të pro­nës së tyre. Gjy­ka­tat i njo­hin dhe zba­toj­në të drej­tat që vij­në nga pro­në­sia, por ato gji­tha­sh­tu zba­toj­në edhe pë­r­gje­gjë­si­të dhe de­ty­ri­met që rrje­dhin prej saj. Pro­në­sia pri­va­te si­gu­ron një ndë­r­li­dh­je mi­dis ko­n­t­ro­llit dhe pë­r­gje­gjë­si­së. Pro­na­rët mba­hen pë­r­gje­gjës pi­kë­risht për shkak se janë në një po­zi­ci­on që ush­t­roj­në ko­n­t­roll. Kjo pë­r­gje­gjë­si u jep pro­na­rë­ve sti­muj të fo­r­të për ta pë­r­do­rur pro­nën e tyre në më­ny­rë të pë­r­gje­gj­sh­me dhe për të ndë­r­ma­rrë hapa që të zvo­gë­lo­het mu­n­dë­sia e dë­m­ti­mit të të tje­rë­ve.
Me­n­do­ni për she­m­bujt e më­po­sh­tëm. Pro­na­ri i një peme që po tha­het ka sti­muj që ta pre­së atë pë­r­pa­ra se ajo të bje­rë mbi shtë­pi­në e fqi­njit. Pro­na­rët e qe­n­ve kanë sti­muj që të mbaj­në qe­n­të e tyre me zi­n­xhir ose të li­dhur nëse ata kanë gja­sa t’i ka­f­shoj­në të tje­rët. Një pro­nar ma­ki­ne ka të drej­të të drej­to­jë ma­ki­nën e vet, por do të jetë pë­r­gje­gjës nëse fre­nat nuk i ka mi­rë­m­baj­tur dhe ma­ki­na dë­m­ton pro­nën e di­kujt tje­tër. Në më­ny­rë të ngja­sh­me, një ko­m­pa­ni ki­mi­ke ka ko­n­t­roll mbi pro­du­k­tet e saj, por pi­kë­risht për këtë ar­sye ajo ë­sh­të li­gjë­risht pë­r­gje­gjë­se për dë­met që sjell nëse i ke­q­pë­r­dor lë­n­dët ki­mi­ke.
E ka­të­r­ta, pro­në­sia pri­va­te nxit mbroj­tjen e bu­ri­me­ve për të ar­dh­men, si edhe zhvi­lli­min. Pë­r­do­ri­mi i një bu­ri­mi mund të kri­jo­jë të ar­dhu­ra për ko­n­su­ma­to­rët që e di­s­po­noj­në atë. Nga ana tje­tër edhe ko­n­su­ma­to­rët e ar­dh­shëm kanë të drej­ta, falë të drej­ta­ve të pro­nës. Pro­na­ri i një bu­ri­mi, ta zëmë i një py­lli të vo­gël, pe­mët e të ci­lit mund të pri­ten për lë­n­dë dru­so­re, pë­r­ba­llet me një ve­n­dim. A do të ketë dru­ri më shu­më vle­rë më vonë? Me fja­lë të tje­ra, a do të jetë më e la­r­të vle­ra e pri­t­sh­me e pe­më­ve më vonë sesa vle­ra e tyre sot? Po nëse vle­ra që pë­r­fi­to­het prej pe­më­ve që pri­ten sot tej­ka­lon ko­s­ton e mbroj­tjes dhe mbaj­tjes së tyre për më vonë? Nëse vle­ra që pë­r­fi­to­het kra­ha­su­ar me ko­s­tot ë­sh­të më e la­r­të nëse pe­mët pri­ten më vonë atë­he­rë, pro­na­ri ë­sh­të i nxi­tur që t’i ru­ajë - pra, të mos i pë­r­do­rë tani - për t’u si­gu­ru­ar që bu­ri­met të jenë të di­s­po­nu­e­sh­me atë­he­rë kur ato kanë vle­rë më të la­r­të.
Pro­na­rët do të fi­toj­në pë­r­mes ru­aj­tjes sa herë që vle­ra e ar­dh­sh­me e një bu­ri­mi të shte­ru­e­shëm pri­tet të tej­ka­lo­jë vle­rën e tij ak­tu­ale. Kjo ë­sh­të e vë­r­te­të edhe nëse pro­na­ri ak­tu­al ka ndje­si­në se nuk do të jetë mes të gja­llë­ve kur fi­ti­met të rri­ten. Su­po­zoj­më se një fe­r­mer gja­sh­të­dh­je­të e pesë vje­çar mbjell pi­sha që no­r­ma­lisht duan pe­së­dh­je­të vjet të rri­ten për të arri­tur ni­ve­lin e tyre op­ti­mal si lë­n­dë dru­so­re. A ka ndo­një sti­mul fe­r­me­ri plak që t’i ru­ajë pe­mët për pë­r­do­rim në të ar­dh­men? Me të drej­tën e pro­në­si­së pri­va­te, pë­r­gji­gj­ja ë­sh­të “po”. Për sa kohë rri­t­ja e pe­më­ve pri­tet të shto­jë të ar­dhu­rat e ar­dh­sh­me, të pa­k­tën po aq të ar­dhu­ra sa do të pë­r­fi­to­n­te po të kry­en­te in­ve­s­ti­me al­te­r­na­ti­ve, fe­r­me­ri do të fi­to­jë duke ru­aj­tur pe­mët për të ar­dh­men. Në­pë­r­m­jet pro­në­si­së pri­va­te, vle­ra e tre­gut të to­kës së fe­r­me­rit do të rri­tet, ndë­r­sa pe­mët rri­ten dhe af­ro­het dita e pre­r­jes së tyre. Pra­n­daj, me­gji­thë­se pre­r­ja re­ale e pe­më­ve mund të ndo­dhë ve­tëm pas vde­k­jes së tij, pro­na­ri në çdo mo­ment do të jetë në gje­n­d­je të she­së pe­mët (ose to­kën ba­sh­kë me pe­mët), duke pë­r­fi­tu­ar nga vle­ra e tyre më e la­r­të.
Për she­kuj me radhë, pe­si­mi­s­tët kanë ar­gu­me­n­tu­ar se do të mba­roj­në pe­mët, mi­ne­ra­let e do­mo­s­do­sh­me ose bu­ri­met e ndry­sh­me të ene­r­gji­së. Këto ar­gu­me­n­te kanë re­zu­l­tu­ar va­zh­di­misht të ga­bu­ara se­p­se nuk ma­rrin pa­ra­sysh ro­lin e pro­nës pri­va­te. Du­het të re­f­le­k­toj­më mbi këto pa­ra­shi­ki­me apo­ka­li­p­ti­ke. Në An­g­li­në e she­ku­llit të XVI, u shtua fri­ka se re­ze­r­vat e dru­rit, të ci­lat pë­r­do­re­shin gje­rë­sisht për ngro­h­je, shu­më shpejt do të mba­ro­nin. Por rri­t­ja e çmi­mit të dru­rit, nxi­ti ru­aj­tjen e tij dhe so­lli in­ve­s­ti­me në zbu­li­min dhe pë­r­do­ri­min më të mirë të qy­my­rit. Shu­më shpejt kri­za e dru­rit u zhduk.
Edhe kur një bu­rim spe­ci­fik nuk ka pro­në­si, tre­gu për bu­ri­met e tje­ra me pro­në­si shpesh mund të zgji­dhë pro­b­le­met. Në mes të she­ku­llit të XIX, u shfa­qën pa­ra­shi­ki­me të tme­rr­sh­me se në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara do të mba­ro­n­te vaji i pë­r­fi­tu­ar nga dhja­mi i ba­le­na­ve, lë­n­da kry­eso­re për ndri­çim në atë kohë. As­kush nuk ish­te pro­nar i ba­le­na­ve, të ci­lat po gju­he­shin pa kri­ter në det të ha­pur. Nëse një gja­h­tar ba­le­nash nuk e vri­s­te një ba­le­në kur t’i shfa­qej mu­n­dë­sia, di­kush tje­tër ndo­sh­ta do ta bë­n­te në vend të tij në të ar­dh­men e afërt. Me rri­t­jen e çmi­me­ve të dhja­mit të ba­le­nës, mu­n­go­nin sti­mujt që in­di­vi­dët t’i mbro­nin ba­le­nat për të ar­dh­men, se­p­se mu­n­go­nin të drej­tat e pro­në­si­së pri­va­te. As­kush nuk e ku­fi­zoi gju­eti­në e ba­le­na­ve me­gji­thë­se po­pu­lla­ta e tyre po zvo­gë­lo­hej.
Me­gji­tha­të, çmi­met e la­r­ta të va­jit të ma­rrë nga dhja­mi i ba­le­nës fo­r­cu­an sti­mujt për të gje­tur dhe zhvi­llu­ar bu­ri­me zë­ve­n­dë­su­ese ene­r­gjie. Nëse si­pë­r­ma­rrë­sit mund të zhvi­llo­nin një bu­rim të ri dhe më të lirë ene­r­gjie, ata mund të fi­to­nin të ar­dhu­ra të ko­n­si­de­ru­e­sh­me. Me ka­li­min e ko­hës, u zbu­lu­an bu­ri­met fi­ti­m­p­ru­rë­se të na­f­tës, ma­d­je u pë­r­f­tua edhe vaj­gu­ri që ish­te re­la­ti­visht më i lirë, gjë që so­lli rë­ni­en e çmi­mit të va­jit nga dhja­mi i ba­le­nës, zvo­gë­li­min e gju­eti­së së ba­le­na­ve dhe si re­zu­l­tat so­lli fu­n­din e kri­zës së va­jit të dhja­mit të ba­le­nës.
Më vonë, ndë­r­sa nje­rë­zit ka­lu­an te na­f­ta, li­n­dën pa­ra­shi­ki­met se edhe ky bu­rim do të mba­ro­n­te. Në vi­tin 1914 By­ro­ja e Mi­ni­era­ve ra­po­r­toi se re­ze­r­vat to­ta­le ame­ri­ka­ne të na­f­tës ishin nën gja­sh­të mi­li­ar­dë fuçi, afë­r­sisht sa pro­dhoj­në ak­tu­alisht Shte­tet e Ba­sh­ku­ara çdo ka­tër muaj. Në vi­tin 1926 Bo­r­di Fe­de­ral i Ru­aj­tjes së Na­f­tës llo­ga­ri­ti se re­ze­r­vat e na­f­tës në SHBA do të zgja­s­nin edhe për shta­të vite të tje­ra. Në vi­tet në va­zh­dim, një stu­dim i spo­n­so­ri­zu­ar nga Klu­bi te­jet me in­f­lu­en­cë i Ro­mës, bëri pa­ra­shi­ki­me të ngja­sh­me për bo­tën gja­të vi­te­ve 1970.
Duke ku­p­tu­ar sti­mujt që rrje­dhin nga pro­na pri­va­te, mund të ku­p­toj­më shu­më le­h­të se pse pa­ra­shi­ki­me të ti­lla për zhdu­k­jen e bu­ri­me­ve nuk janë ma­te­ri­ali­zu­ar. Kur një bu­rim me pro­në­si pri­va­te bë­het i rra­llë, çmi­mi i kë­tij bu­ri­mi pë­son rri­t­je. Rri­t­ja e çmi­mit u jep ko­n­su­ma­to­rë­ve, pro­dhu­es­ve, no­va­to­rë­ve dhe in­xhi­ni­erë­ve sti­muj që (1) të mbroj­në pë­r­do­ri­min e drej­tpë­r­d­rej­të të bu­ri­mit (siç ë­sh­të fi­k­ja e dri­ta­ve kur në am­bi­ent nuk ka nje­ri ose ve­sh­ja e një tri­ko­je në vend të ngri­t­jes së te­m­pe­ra­tu­rës për kli­en­tët dhe rre­gu­lli­mi i ma­ki­na­ve dhe ma­ki­ne­ri­ve si për ko­n­su­ma­to­rët ash­tu edhe për pro­dhu­e­sit); (2) të kë­r­koj­në me më shu­më zell zëvendësues (siç ë­sh­të pë­r­do­ri­mi i auto­bu­së­ve në vend të ma­ki­na­ve për ko­n­su­ma­to­rët, ose ene­r­gjia e erës, hi­d­ro­ce­n­t­ra­let ose ajo bë­r­tha­mo­re për të zë­ve­n­dë­su­ar na­f­tën); dhe (3) të zhvi­lloj­në me­to­da të reja për të zbu­lu­ar dhe ri­ku­pe­ru­ar sasi më të më­dha nga ai bu­rim (siç ë­sh­të shpi­mi ho­ri­zo­n­tal dhe fra­k­tu­ri­mi hi­d­ra­ulik). Deri më sot, këto kanë qenë fo­r­cat që kanë shty­rë ske­na­rët apo­ka­li­p­ti­kë edhe më tej në të ar­dh­men dhe ka çdo ar­sye për të be­su­ar se ato do të va­zh­doj­në të bëj­në të njëj­tën gjë dhe për bu­ri­met me pro­në­si pri­va­te. Nëse doni ta shi­ko­ni qa­r­të këtë ndry­shim, ko­n­si­de­ro­ni ndry­shi­min mes lo­pës dhe bu­allit ame­ri­kan. Zor se ek­zi­s­toj­në ka­f­shë të tje­ra të ngja­sh­me nga ma­dhë­sia dhe vle­ra e mi­shit, por ndë­r­sa bu­ajt në pro­në­si të pë­r­ba­sh­kët po­thu­aj­se u zhdu­kën prej gju­eti­së, as­kush nuk mund të tho­të se ka mungesë lo­pësh në pro­në­si pri­va­te.(22)
Një si­s­tem li­gjor që mbron të drej­tat e pro­nës dhe zba­ton ko­n­t­ra­tat në një më­ny­rë të pa­a­n­sh­me of­ron ba­zën për fi­ti­me nga tre­g­tia, formimin e kapitalit dhe zhvi­lli­min e bu­ri­me­ve, të ci­lat janë shty­sat kry­eso­re për rri­t­jen e eko­no­mi­së. Në të ku­n­dërt, të drej­tat e pa­si­gu­r­ta të pro­në­si­së, zba­ti­mi i pa­si­gurt i ma­rrë­ve­sh­je­ve dhe favorizimi li­gjor dë­m­toj­në in­ve­s­ti­met dhe pë­r­do­ri­min pro­du­k­tiv të bu­ri­me­ve.
Gja­të hi­s­to­ri­së, nje­rë­zit kanë pro­vu­ar fo­r­ma të tje­ra pro­në­sie si p.sh. ko­o­pe­ra­ti­vat e më­dha, so­ci­ali­z­min dhe ko­mu­ni­z­min. Pë­r­veç se në ra­s­tin e një fsha­ti të vo­gël me ha­r­mo­ni të fo­r­të ku­l­tu­ro­re, këto pë­r­vo­ja kanë re­zu­l­tu­ar të pa­su­k­se­s­sh­me, ma­d­je dhe ka­ta­s­t­ro­fi­ke. Deri më sot, nuk nji­het as­një masë in­s­ti­tu­ci­ona­le që t’u of­ro­jë in­di­vi­dë­ve aq shu­më liri dhe sti­muj për t’u shë­r­by­er të tje­rë­ve, duke pë­r­do­rur bu­ri­met në më­ny­rë pro­du­k­ti­ve dhe efi­çe­n­te sa ç’of­ron pro­në­sia pri­va­te bre­n­da ko­r­ni­zës së sundimit të ligjit.
Zba­ti­mi i “su­n­di­mit të li­gjit” ë­sh­të i rë­n­dë­si­së kri­ti­ke. Të drej­tat e pro­në­si­së nuk mund të jenë ku­rrë të pa­ku­fi­zu­ara. Sho­që­ri­të ve­n­do­sin rre­gu­lla (“drej­ti­mi i auto­m­je­tit në kra­hun e dja­th­të të rru­gës” ose “pa­ji­s­ja me alarm ku­n­dër zja­rrit në shtë­pi”) për të si­gu­ru­ar që pre­te­n­di­mi i të drej­ta­ve nga një pe­r­son të mos ce­no­jë të tje­rët. Fi­tu­e­si i çmi­mit No­bel, eko­no­mi­s­ti Ro­nald Ko­ase (Ro­nald Co­ase), vuri në du­k­je se në disa ra­s­te tre­gjet mund të arrij­në të njëj­tin re­zu­l­tat, por kur kjo prek shu­më nje­rëz, atë­he­rë zgji­dh­ja e ve­t­me janë rre­gu­llat pu­b­li­ke.

Elementi 2.2: Tregjet konkurruese

Konkurrenca nxit përdorimin efiçent të burimeve dhe ofron stimuj për përmirësime novatore.

Ko­n­ku­rre­n­ca nxit pë­r­mi­rë­si­met e va­zh­du­e­sh­me të efi­çe­n­cës në in­du­s­t­ri. Ajo nxit pro­dhu­e­sit të zvo­gë­loj­në hu­m­b­jet gja­të pu­nës dhe të ulin ko­s­tot, në më­ny­rë që të she­sin më lirë se të tje­rët. Ajo nxjerr ja­sh­të tre­gut ata që pro­dhoj­në me ko­s­to të la­r­ta, duke pë­r­qe­n­d­ru­ar kë­sh­tu pro­dhi­min në du­art e aty­re që kanë ko­s­to të ulë­ta.(23)
Kler Uilkoks (Cla­ir Wi­l­cox), ish-Pro­fe­sor i Eko­no­mi­së, Swarthmo­re Co­lle­ge
Ko­n­ku­rre­n­ca ë­sh­të e pra­ni­sh­me kur tre­gu ë­sh­të i ha­pur dhe çdo shi­tës ë­sh­të i lirë të hyjë në treg. Ko­n­ku­rre­n­ca ë­sh­të ar­te­ria kry­eso­re e eko­no­mi­së së tre­gut. Fi­r­mat ri­va­le mund të ve­p­roj­në në tre­g­je lo­ka­le, ra­jo­na­le, ko­m­bë­ta­re ose ma­d­je edhe glo­ba­le. Pro­ce­si i ko­n­ku­rre­n­cës ve­n­dos try­s­ni mbi se­ci­lën palë që të ope­ro­jë në më­ny­rë efi­çe­n­te dhe të kuj­de­set për të plo­të­su­ar ne­vo­jat e ko­n­su­ma­to­rë­ve. Ko­n­ku­rre­n­ca eli­mi­non pro­dhu­e­sit jo­efi­çe­n­të. Fi­r­mat që nuk arrij­në t’u ja­pin ko­n­su­ma­to­rë­ve pro­du­k­te ci­lë­so­re me çmi­me të­r­he­që­se do të kenë hu­m­b­je dhe si rrje­dho­jë do të fa­li­me­n­toj­në. Bi­z­ne­set e su­k­se­s­sh­me du­het t’ua ka­loj­në ko­n­ku­rre­n­të­ve në pe­r­fo­r­ma­n­cë. Ata mund ta bëj­në këtë pë­r­mes një shu­më­lloj­shmë­rie me­to­dash, duke pë­r­f­shi­rë ci­lë­si­në e pro­du­k­tit, sti­lit, shë­r­bi­mit, le­h­të­si­së së ve­n­d­n­do­dh­jes, re­k­la­mës dhe çmi­mit, por kry­eso­r­ja du­het t’u of­roj­në va­zh­di­misht ko­n­su­ma­to­rë­ve pro­du­k­te me të pa­k­tën të njëj­tën vle­rë kra­ha­su­ar me ko­s­ton, sa e of­roj­në bi­z­ne­set ko­n­ku­rre­n­te.
Çfa­rë i pe­n­gon McDonald’s, Ca­rre­fo­ur, Ama­zon, Ge­ne­ral Mo­tors apo bi­z­ne­se të tje­ra të mos i rri­sin çmi­met, të mos she­sin pro­du­k­te të ska­du­ara apo të mos of­roj­në shë­r­bim të keq? Pë­r­gji­gj­ja ë­sh­të ko­n­ku­rre­n­ca. Nëse McDonald’s nuk do ta of­ro­n­te një sa­n­du­iç të shij­shëm me çmim të­r­he­qës ba­sh­kë me një bu­zë­qe­sh­je, nje­rë­zit do të shko­nin te Bu­r­ger King, We­n­dy’s, Subway, Taco Bell dhe ri­va­lët e tje­rë. Edhe fi­r­mat më të më­dha do të hu­m­b­nin tre­gun ndaj fi­r­ma­ve të reja të vo­g­la që gjej­në më­ny­ra për t’u of­ru­ar ko­n­su­ma­to­rë­ve pro­du­k­te më të mira me çmi­me më të ulë­ta. Fi­r­mat e më­dha si Fiat, To­y­ota, Ge­ne­ral Mo­tors dhe Ford do t’i hu­m­b­nin ko­n­su­ma­to­rët e tyre ndaj fi­r­ma­ve si Ho­n­da, Hy­un­dai, Volkswa­gen dhe pro­dhu­es­ve të tje­rë të auto­m­je­te­ve nëse do të ishin pra­pa qo­f­të edhe një hap në of­ri­min e llo­je­ve të ma­ki­na­ve me çmi­me ko­n­ku­rru­ese që nje­rë­zit duan.
Ko­n­ku­rre­n­ca u jep fi­r­ma­ve sti­muj të fo­r­të për të zhvi­llu­ar pro­du­k­te më të mira dhe për të zbu­lu­ar me­to­da pro­dhi­mi me ko­s­to të ulët. Duke qenë se te­k­no­lo­gjia dhe çmi­met ndry­shoj­në va­zh­di­misht, as­kush nuk e di sa­k­të­sisht se çfa­rë do të kë­r­koj­në më pas ko­n­su­ma­to­rët ose se ci­lat te­k­ni­ka pro­dhi­mi do të mi­ni­mi­zoj­në ko­s­tot për një­si. Ko­n­ku­rre­n­ca ndi­h­mon në gje­t­jen e pë­r­gji­gjes. A ë­sh­të marketingu pë­r­mes me­di­ave so­ci­ale ide­ja më fa­n­ta­s­ti­ke e shi­t­je­ve që prej kri­ji­mit të qe­n­d­ra­ve tre­g­ta­re? Apo ë­sh­të thjesht një ë­n­dërr tje­tër që në fund do të “avu­llo­jë“? Pë­r­gji­gjen e kë­saj py­et­je­je do ta japë ko­n­ku­rre­n­ca, e cila ndry­shon me ka­li­min e ko­hës dhe si­pas llo­jit të tre­gut.
Në një eko­no­mi tre­gu, si­pë­r­ma­rrë­sit janë të lirë të sje­llin risi. Aty­re u du­het ve­tëm mbë­sh­te­t­ja e in­ve­s­ti­to­rë­ve (ku shpesh pë­r­f­shi­hen edhe vetë) të ga­t­shëm të of­roj­në fo­n­det e ne­voj­shme. Nuk ë­sh­të i ne­voj­shëm mi­ra­ti­mi i një auto­ri­te­ti qe­n­d­ror, një shu­mi­ce le­gji­s­la­ti­ve apo bi­z­ne­si ko­n­ku­rru­es. Me­gji­tha­të, ko­n­ku­rre­n­ca sjell pë­r­gje­gjë­si mbi si­pë­r­ma­rrë­sit dhe in­ve­s­ti­to­rët të ci­lët i mbë­sh­te­sin ata, se­p­se më pas ide­të e tyre do të vle­rë­so­hen nga ko­n­su­ma­to­rët. Nëse ko­n­su­ma­to­rët e vle­rë­soj­në ide­në e re mja­f­tu­e­shëm sa për të mbu­lu­ar ko­s­tot e tij, bi­z­ne­si i ri do të ketë fi­ti­me dhe do të pë­r­pa­ro­jë në treg. Por, nëse ko­n­su­ma­to­rët ko­n­s­ta­toj­në se pro­du­k­ti i ri vlen më pak sesa ko­s­to­ja e tij, bi­z­ne­si do të ketë hu­m­b­je dhe do të fa­li­me­n­to­jë. Ko­n­su­ma­to­rët janë gjy­ka­të­si dhe ju­ria pë­r­fu­n­di­m­ta­re për ri­si­të dhe pe­r­fo­r­ma­n­cën e bi­z­ne­sit.
Kur në treg hyj­në pro­du­k­te të reja, ato za­ko­nisht ndje­kin një mo­del të pa­ra­shi­ku­e­shëm çmim-ci­lë­si. Fi­lli­misht, pro­du­k­tet e reja në pë­r­gji­thë­si janë shu­më të shtre­nj­ta dhe bli­hen re­la­ti­visht nga pak ko­n­su­ma­to­rë, shu­mi­ca e të ci­lë­ve kanë të ar­dhu­ra të la­r­ta. Këta ko­n­su­ma­to­rë do të pa­gu­aj­në shtre­nj­të për të pa­tur në di­s­po­zi­ci­on pro­du­k­tet e reja, se­p­se gja­të kë­saj faze fi­lle­s­ta­re, ci­lë­sia e pro­du­k­tit ka te­n­de­n­cën të jetë më e ulët për shkak të pë­r­vo­jës së ulët pro­dhu­ese, ndë­r­ko­hë që çmi­mi do të jetë i la­r­të për shkak të vo­lu­mit të ku­fi­zu­ar të pro­dhi­mit. Këta ble­rës të parë lu­aj­në një rol të rë­n­dë­si­shëm: ata si­gu­roj­në të ar­dhu­rat e si­pë­r­ma­rr­jes për të mbu­lu­ar ko­s­tot fi­lle­s­ta­re të pro­du­k­tit dhe bëj­në të mu­n­dur që si­pë­r­ma­rrë­sit të fi­toj­në pë­r­vo­jën që do t’i ndi­h­mo­jë të pë­r­mi­rë­soj­në ci­lë­si­në dhe të zvo­gë­loj­në ko­s­ton për një­si në të ar­dh­men. Janë pi­kë­risht sti­mujt e tre­gut që do t’i nxi­sin ata të ve­p­roj­në në këtë më­ny­rë. Me ka­li­min e ko­hës, si­pë­r­ma­rrë­sit do arrij­në të zbu­loj­në si ta she­sin pro­du­k­tin më lirë dhe si të rri­sin sa më shu­më sa­si­në e tij në di­s­po­zi­ci­on të ko­n­su­ma­to­rë­ve.
Te­le­fo­nat ce­lu­la­rë e ilu­s­t­roj­në këtë mo­del çmim-ci­lë­si. Kur do­lën në treg fi­lli­misht, te­le­fo­nat ce­lu­la­rë në fund të vi­te­ve 1980, shi­te­shin për rreth 4000 $, ishin të më­dhenj sa një tu­llë dhe nuk bë­nin as­gjë më shu­më se thjesht kry­er­jen e te­le­fo­na­ta­ve. Me ka­li­min e ko­hës, ma­dhë­sia e tyre u zvo­gë­lua, fu­qia e pë­r­pu­ni­mit të in­fo­r­ma­ci­onit dhe fu­n­k­si­onet e tyre u shtu­an dhe çmi­mi i tyre u ul. Në di­tët e so­t­me, te­le­fo­nat ce­lu­la­rë ku­sh­toj­në ve­tëm sa një pje­së e çmi­mit të tyre fi­lle­s­tar dhe shi­hen si një mjet i ne­voj­shëm nga ko­n­su­ma­to­rët e po­thu­aj të gji­tha shtre­sa­ve të të ar­dhu­ra­ve.
Shu­më ma­ll­ra, duke pë­r­f­shi­rë ma­ki­nat, te­le­vi­zo­rët, ko­n­di­ci­one­rët, pja­ta­la­rë­set, mi­k­ro­va­lët dhe ko­m­p­ju­te­rët pe­r­so­na­lë kanë ka­lu­ar pë­r­mes të njëj­tës rru­gë. Të gji­thë ishin shu­më të shtre­nj­të kur do­lën fi­lli­misht në treg, por si­pë­r­ma­rrë­sit gje­tën më­ny­ra se si t’i pro­dho­nin ato më lirë dhe si të pë­r­mi­rë­so­nin ci­lë­si­në e tyre, duke i bërë më të pë­r­ba­llu­e­shëm për shu­mi­cën dë­rr­mu­ese të ko­n­su­ma­to­rë­ve. Te­k­sa re­f­le­k­toj­më mbi ro­lin e si­pë­r­ma­rrë­s­ve dhe pro­ce­sin e ko­n­ku­rre­n­cës, ë­sh­të e rë­n­dë­si­sh­me të shpje­goj­më fi­lli­misht këtë mo­del “çmim-ci­lë­si”.
Pro­dhu­e­sit që dë­shi­roj­në të mbi­je­toj­në në një mje­dis ko­n­ku­rru­es du­het të jenë gji­th­mo­në duke u pë­r­mi­rë­su­ar. Pro­du­k­ti i su­k­se­s­shëm sot mund të mos e ka­lo­jë te­s­tin e ko­n­ku­rre­n­cës ne­sër. Për të pa­sur su­k­ses në një treg ko­n­ku­rru­es, si­pë­r­ma­rrë­sit du­het të jenë të mirë në pa­ra­shi­ki­min, ide­n­ti­fi­ki­min dhe pë­r­sh­ta­t­jen e shpej­të të ide­ve për pë­r­mi­rë­sim.
Ko­n­ku­rre­n­ca gji­tha­sh­tu pë­r­ca­k­ton stru­k­tu­rën dhe ma­dhë­si­në e ne­voj­shme të një bi­z­ne­si për të of­ru­ar një pro­dukt ose shë­r­bim me ko­s­ton për një­si sa më të ulët. Ndry­she nga si­s­te­met e tje­ra eko­no­mi­ke, eko­no­mia a tre­gut nuk vë ku­sh­te mbi llo­jet e fi­r­ma­ve që le­jo­hen të ko­n­ku­rroj­në në treg. Çdo fo­r­më bi­z­ne­si le­jo­het të ko­n­ku­rro­jë. Një fi­r­më in­di­vi­du­ale, pa­r­t­ne­ri­tet, korporatë, fi­r­më e zo­të­ru­ar nga pu­no­një­sit, ba­sh­kim ko­n­su­ma­to­rësh, ba­sh­kë­si apo çdo fo­r­më tje­tër bi­z­ne­si, ë­sh­të e lirë të hyjë në treg. Për të pa­sur su­k­ses, çdo bi­z­nes du­het të ka­lo­jë një spro­vë të ve­t­me: të arri­jë efe­k­ti­vi­tet në ko­s­to. Nëse një bi­z­nes, qo­f­të ko­r­po­ra­të apo fi­r­më e zo­të­ru­ar nga pu­no­një­sit, pro­dhon pro­du­k­te ci­lë­so­re me çmi­me të­r­he­që­se, do të ketë fi­ti­me dhe su­k­ses. Nga ana tje­tër, nëse stru­k­tu­ra e tij e im­po­non bi­z­ne­sin të pro­dho­jë me ko­s­to më të la­r­ta se fo­r­mat e tje­ra të bi­z­ne­sit që pro­dhoj­në një pro­dukt me ci­lë­si të ngja­sh­me, ko­n­ku­rre­n­ca do ta la­r­go­jë nga tre­gu. Si­gu­risht, ko­n­ku­rre­n­ca gji­tha­sh­tu bën të mu­n­dur që pro­du­k­tet me ci­lë­si të ndry­sh­me të ba­sh­kë­ek­zi­s­toj­në për sa kohë ko­n­su­ma­to­rët pri­ren të zgje­dhin një ci­lë­si të ulët ku­n­d­rejt një çmi­mi më të ulët. Një Me­r­ce­des mund të shi­tet me çmim më të la­r­të ku­n­d­rejt një Volkswa­gen-i. Nga ana tje­tër, auto­m­je­tet e ma­r­ka­ve “Wa­r­t­burg” në ish-Gje­r­ma­ni­në Li­n­do­re dhe “Zhi­gu­li” në Rusi nuk do të mbi­je­to­nin në rast se nuk do të ki­sh­te ndo­një fo­r­më ndë­r­hy­r­je­je në fo­r­cat e tre­gut - siç ish­te e za­ko­n­sh­me mi­dis ve­n­de­ve ko­mu­ni­s­te që nda­lo­nin ose ve­n­do­s­nin ta­ri­fa të la­r­ta mbi im­po­r­tet nga eko­no­mi­të e tre­gut.
Pro­ce­si i ko­n­ku­rre­n­cës pë­r­ca­k­ton gji­tha­sh­tu ma­dhë­si­në e fi­r­ma­ve në se­k­to­rët e ndry­shëm të eko­no­mi­së. Në disa se­k­to­rë - p.sh. pro­dhi­mi i avi­onë­ve dhe i ma­ki­na­ve - fi­r­mat du­het të jenë mjaft të më­dha për të pë­r­fi­tu­ar plo­të­sisht nga ava­n­ta­zhet e eko­no­mi­së së shka­llës. Pro­dhi­mi i një ma­ki­ne të ve­t­me do të ish­te ja­sh­të­za­ko­nisht i ku­sh­tu­e­shëm, por kur ko­s­tot fi­k­se të pro­dhi­mit shpë­r­n­da­hen në mi­jë­ra një­si, ko­s­tot e pro­dhi­mit të se­ci­lës ma­ki­në ulen. Na­ty­risht, ko­n­su­ma­to­rët do të kenë te­n­de­n­cën të blej­në nga fi­r­ma që mund të pro­dhoj­në ma­ll­ra në më­ny­rë eko­no­mi­ke dhe i she­sin ato me çmi­me më të ulë­ta. Në in­du­s­t­ri të ti­lla, fi­r­mat e vo­g­la nuk do të ishin në gje­n­d­je të ko­n­ku­rro­nin dhe ve­tëm fi­r­mat e më­dha do të mbi­je­to­nin.
Por, në se­k­to­rë të tje­rë, fi­r­mat e vo­g­la shpesh të or­ga­ni­zu­ara si fi­r­ma in­di­vi­du­ale ose pa­r­t­ne­ri­te­te, janë më ko­n­ku­rru­ese se fi­r­mat e më­dha. Kur ko­n­su­ma­to­rët vle­rë­soj­në shë­r­bi­met dhe pro­du­k­tet e pe­r­so­na­li­zu­ara, fi­r­mat e vo­g­la kanë te­n­de­n­cën të do­mi­noj­në tre­gun dhe fi­r­mat e më­dha do të kenë vë­sh­ti­rë­si për të ko­n­ku­rru­ar. Kë­sh­tu ndodh za­ko­nisht në tre­gjet për shë­r­bi­me li­gjo­re dhe mje­kë­so­re, re­s­to­ra­n­tet, sti­li­min e flo­kë­ve dhe pri­n­ti­met e spe­ci­ali­zu­ara. Pra, këto tre­g­je za­ko­nisht do­mi­no­hen nga fi­r­mat e vo­g­la.
Sado ko­n­t­ra­di­k­to­re që mund të du­ket, ndje­k­ja e in­te­re­sit ve­t­jak në pre­ze­n­cën e ko­n­ku­rre­n­cës ë­sh­të një fo­r­cë e fu­qi­sh­me për pro­g­re­sin eko­no­mik. Ko­n­ku­rre­n­ca gji­th­një në ndry­shim mes pro­du­k­te­ve, te­k­no­lo­gji­ve, me­to­da­ve or­ga­ni­za­ti­ve dhe bi­z­ne­se­ve do të nxje­rrë ja­sh­të tre­gut ata më jo­efi­çe­n­tët dhe do të sje­llë va­zh­di­misht zbu­li­min e pro­du­k­te­ve dhe te­k­no­lo­gji­ve më të mira. Kur me­to­dat e reja pë­r­mi­rë­soj­në ci­lë­si­në dhe/ose zvo­gë­loj­në ko­s­tot, ato do të pë­r­do­ren gji­th­një e më shu­më, ma­d­je shpesh do zë­ve­n­dë­soj­në më­ny­rat e vje­t­ra të pro­dhi­mit.
Hi­s­to­ria ë­sh­të e mbu­shur plot me she­m­buj. Auto­m­je­ti zë­ve­n­dë­soi ka­rro­cat me kuaj. Su­pe­r­ma­r­ke­ti po zë­ve­n­dë­son dy­qa­net e vo­g­la të la­gjes. Gji­ga­n­tët e ‘fast-food’ si McDonald’s shpesh zë­ve­n­dë­soj­në re­s­to­ra­n­tet lo­ka­le. Ca­rre­fo­ur dhe Me­t­ro Cash dhe Ca­rry u rri­tën me shpej­të­si, ndë­r­sa bi­z­ne­se të tje­ra u tku­rrën ose fa­li­me­n­tu­an. Pa­ji­s­jet MP3 dhe iPod zë­ve­n­dë­su­an apa­ra­tet e CD-ve, të ci­lët më parë ki­shin zë­ve­n­dë­su­ar ma­g­ne­to­fo­nat dhe gra­ma­fo­nat. Ko­m­p­ju­te­rët zë­ve­n­dë­su­an ma­ki­nat e shkri­mit dhe te­le­fo­nat in­te­li­gje­n­të po zë­ve­n­dë­soj­në pa­ji­s­jet e tje­ra ko­m­p­ju­te­ri­ke më pak pra­k­ti­ke. She­m­buj të ti­llë janë të shu­m­të. Eko­no­mi­s­ti i madh Xho­zef Shu­m­pe­ter (Jo­seph Schu­m­pe­ter) i re­fe­ro­het kë­saj ko­n­ku­rre­n­ce di­na­mi­ke si “shkatërrimi krijues” dhe ar­gu­me­n­ton se ajo pë­r­bën vetë ba­zën e pro­g­re­sit eko­no­mik.
Ko­n­ku­rre­n­ca shfry­të­zon in­te­re­sin ve­t­jak dhe e vë atë në punë, duke rri­tur sta­n­da­r­din e je­te­sës së sho­që­ri­së sonë. Siç vuri në du­k­je dhe Adam Smith te “Pa­su­ria e ko­m­be­ve”:
“Nuk ë­sh­të da­sha­mi­rë­sia e ka­sa­pit, e pro­dhu­e­sit të bi­rra­ve, apo e bu­kë­p­je­kë­sit që i bën ata të pro­dhoj­në pro­du­k­tet e tyre për ne, por ë­sh­të ndje­k­ja e in­te­re­sit të tyre ve­t­jak. Ne nuk mbë­sh­te­te­mi tek ana nje­rë­zo­re e tyre, por te da­shu­ria e tyre për ve­ten dhe as­një­he­rë nuk fla­sim me ta për shkak të ne­vo­ja­ve tona, por për ava­n­ta­zhet e tyre.(24)
Të ma­rra së ba­sh­ku, pro­në­sia pri­va­te dhe tre­gjet ko­n­ku­rru­ese of­roj­në ba­zën për sje­ll­je ba­sh­kë­pu­nu­ese dhe pë­r­do­ri­min efi­çent të bu­ri­me­ve. Kur të drej­tat e pro­në­si­së pri­va­te pë­r­ca­k­to­hen qa­r­të dhe mbro­hen fort, pro­dhu­e­sit pë­r­ba­llen me ko­s­ton opo­r­tu­ne të pë­r­do­ri­mit të bu­ri­me­ve të tyre. Në të njëj­tën kohë, çmi­met në tre­gjet e ha­pu­ra dhe ko­n­ku­rru­ese u of­roj­në pro­dhu­es­ve sti­muj të fo­r­të për t’i mbaj­tur ko­s­tot e ulë­ta, për t’u kuj­de­sur për dë­shi­rat e ko­n­su­ma­to­rë­ve, dhe për të zbu­lu­ar pro­du­k­te dhe me­to­da pro­dhi­mi gji­th­një e më të mira.
Ë­sh­të e rë­n­dë­si­sh­me të vi­het re se ko­n­ku­rre­n­ca nuk ë­sh­të mi­që­so­re me bi­z­ne­sin. Në fakt bi­z­ne­set nuk pre­fe­roj­në të pë­r­ba­llen me ko­n­ku­rre­n­cën dhe za­ko­nisht lo­boj­në për po­li­ti­ka që të mbro­hen prej saj. Ata shpesh kë­r­koj­në vë­ni­en e ba­rri­era­ve, duke ku­fi­zu­ar hy­r­jen në treg të ko­n­ku­rre­n­të­ve të mu­n­d­shëm. Në pje­sët në vi­jim ku do fla­sim për le­gji­s­la­ci­onin dhe pro­ce­sin po­li­tik, do të sho­him va­zh­di­misht she­m­buj të sje­ll­jes së bi­z­ne­se­ve që kë­r­koj­në të zvo­gë­loj­në ko­n­ku­rre­n­cën në tre­g­je. Në fakt, pro­b­le­mi i oli­ga­r­kë­ve që kë­r­koj­në të mbi­zo­të­roj­në tre­gjet për disa të mira dhe shë­r­bi­me të ca­k­tu­ara ë­sh­të veça­në­risht i pë­r­ha­pur në eko­no­mi­të ish-ko­mu­ni­s­te.

Elementi 2.3: Ndërhyrjet e arsyeshme dhe të kufizuara ligjore

Politikat rregullatore që zvogëlojnë shkëmbimin dhe kufizojnë konkurrencën pengojnë progresin ekonomik.

Siç e the­k­su­am më parë, pë­r­fi­ti­met nga tre­g­tia në tre­gjet ko­n­ku­rru­ese nxi­sin si pro­g­re­sin eko­no­mik ash­tu edhe ba­sh­kë­pu­ni­min në sho­që­ri. Ndë­r­hy­r­jet li­gjo­re të qe­ve­ri­së, shpesh të nxi­tu­ra nga bi­z­ne­set ek­zi­s­tu­ese, janë bu­ri­mi kry­esor i ba­rri­era­ve tre­g­ta­re dhe ku­fi­zi­me­ve të hy­r­jes në treg. Ka tri më­ny­ra kry­eso­re se si ndë­r­hy­r­jet li­gjo­re ku­fi­zoj­në shkë­m­bi­min dhe zvo­gë­loj­në ko­n­ku­rre­n­cën në treg.
Së pari, ndë­r­hy­r­jet li­gjo­re shpesh ku­fi­zoj­në hy­r­jen në tre­g­je. Shu­më ve­n­de im­po­noj­në rre­gu­llo­re që ku­fi­zoj­në ko­n­ku­re­n­cën dhe vë­sh­ti­rë­soj­në hy­r­jen në tre­g­je dhe pro­fe­si­one të ndry­sh­me. Në këto ve­n­de, nëse doni të ni­s­ni një bi­z­nes apo të of­ro­ni një shë­r­bim, du­het të pa­ji­se­ni me li­ce­n­cë, të plo­të­so­ni fo­r­mu­la­rë, të me­rr­ni leje nga zyra të ndry­sh­me, të vë­r­te­to­ni se jeni i ku­ali­fi­ku­ar, se keni fi­na­n­ci­me të mja­f­tu­e­sh­me dhe të plo­të­so­ni të gji­tha kri­te­ret e tje­ra të im­po­nu­ara nga rre­gu­llo­ret në fuqi. Disa në­pu­nës mund t’jua re­fu­zoj­në kë­r­ke­sën për li­ce­n­cë në rast se nuk pa­gu­ani ry­sh­fet ose ko­n­t­ri­bu­oni në “ar­kën e tyre po­li­ti­ke“. Shpe­sh­he­rë, bi­z­ne­set e fu­qi­sh­me dhe me in­f­lu­en­cë po­li­ti­ke ku­n­dër të ci­lë­ve do të ko­n­ku­rro­nit, mund të ku­n­dë­r­sh­toj­në fort hy­r­jen tuaj në treg.
Në li­b­rin e tij hu­lu­m­tu­es “Mi­s­te­ri i Ka­pi­ta­lit”, He­r­na­n­do de Soto ra­po­r­ton se në fund të vi­te­ve 1990, në Lima të Pe­ru­së, një gru­pi pe­r­so­nash iu desh të pu­no­n­te gja­sh­të orë në ditë për 289 ditë në më­ny­rë që të plo­të­so­n­te ku­sh­tet e kë­r­ku­ara nga kë­r­ke­sat li­gjo­re të ca­k­tu­ara për ha­p­jen e një bi­z­ne­si të vo­gël që pro­dho­n­te ve­sh­je. (Në një li­bër të më­pa­r­shëm të kë­tij auto­ri të ti­tu­llu­ar “Shte­gu tje­tër”, ai tre­gon se për të ma­rrë le­jen që të ha­p­te li­gjë­risht një bi­z­nes iu kë­r­ku­an gji­th­sej dhje­të ry­sh­fe­te, nga të ci­lat iu desh të pa­gu­an­te 2 që ishin të do­mo­s­do­sh­me për pro­ce­sin e li­ce­n­ci­mit). Vë­me­n­d­ja ndaj kë­ty­re vo­ne­sa­ve, ndo­sh­ta e mo­ti­vu­ar nga vë­me­n­d­ja e gje­rë që iu dha pu­nës së pro­fe­so­rit De Soto, ka re­zu­l­tu­ar në një le­h­të­sim ma­siv të bu­ro­k­ra­ci­së që ne­vo­ji­tej për të ha­pur një bi­z­nes në vi­tet e fu­n­dit. Ky ë­sh­të një she­m­bull që tre­gon fu­qi­në e lo­gji­kës eko­no­mi­ke. Ba­n­ka Bo­të­ro­re ra­po­r­ton se me­sa­ta­r­ja në ni­vel glo­bal e di­të­ve që du­hen për të ha­pur një bi­z­nes ka rënë nga 51 ditë në vi­tin 2005, në 20 në vi­tin 2018. Afa­ti ko­hor që kë­r­ko­hej për ha­p­jen e një bi­z­ne­si u pë­r­mi­rë­sua du­k­shëm në të gji­tha shte­tet, pa­va­rë­sisht ni­ve­lit të të ar­dhu­ra­ve dhe në çdo vend të bo­tës, pë­r­veç Ame­ri­kës së Ve­ri­ut, në të ci­lën mbe­ti i pa­n­d­ry­shu­ar në një no­r­më prej 3,5 di­tësh. Ve­n­din e fu­n­dit në ta­be­lën e kla­si­fi­ki­mit, nuk ë­sh­të çudi që e mban Ve­ne­zu­ela, ku ha­p­ja e li­gj­sh­me e një bi­z­ne­si kë­r­kon 230 ditë. Në krye të li­s­tës ishin Ze­la­n­da e Re dhe Gje­or­gjia, ku pro­ce­si mund të pë­r­fu­n­do­jë në gjy­s­më dite.(25) Ndër ve­n­det ish-ko­mu­ni­s­te, koha më e gja­të për të ha­pur një bi­z­nes ish­te në Bo­s­n­je dhe He­r­ce­go­vi­në, ku ne­vo­ji­te­shin 80 ditë për ha­p­jen e një bi­z­ne­si. Ve­n­det ish-ko­mu­ni­s­te kanë pë­r­pa­ru­ar shu­më në le­h­të­si­min e ha­p­jes së një bi­z­ne­si, që zgjat me­sa­ta­risht 14 ditë në të gji­thë ra­jo­nin, në kra­ha­sim me 23 ditë në Azi­në Li­n­do­re dhe 28 ditë në Ame­ri­kën Li­n­do­re.
Së dyti, rre­gu­llo­ret që fo­r­coj­në auto­ri­te­tin po­li­tik dhe do­bë­soj­në fo­r­cën e li­gjit dhe li­ri­në për të li­dhur ko­n­t­ra­ta, kanë te­n­de­n­cën të zvo­gë­loj­në pë­r­fi­ti­met nga tre­g­tia. Shu­më ve­n­de e kanë za­kon të mi­ra­toj­në li­g­je që u ja­pin auto­ri­te­te­ve po­li­ti­ke fuqi të ko­n­si­de­ru­e­shëm në ve­n­di­m­ma­rr­je. Për she­m­bull, në me­sin e vi­te­ve 1980, zy­r­ta­rë­ve të do­ga­na­ve në Gu­ate­ma­lë u le­jo­hej të anu­lo­nin ta­ri­fat nëse me­n­do­nin se kjo bë­hej për “in­te­re­sin ko­m­bë­tar”. Një le­gji­s­la­ci­on i ti­llë ë­sh­të një fte­së e ha­pur për zy­r­ta­rët qe­ve­ri­ta­rë të kë­r­koj­në ry­sh­fe­te. Kjo kri­jon pa­si­gu­ri dhe e bën ak­ti­vi­te­tin e bi­z­ne­sit më të ku­sh­tu­e­shëm dhe më pak të­r­he­qës, si­do­mos për nje­rë­zit e nde­r­shëm. Nje­rë­zit i mbë­sh­te­sin rre­gu­llo­ret nga dë­shi­ra për të pa­tur një mje­dis më të pa­s­tër ose për të mbroj­tur ko­n­su­ma­to­rët nga bi­z­ne­set e pa­s­k­ru­pu­ll­ta. Rre­gu­llo­ret mund të lu­aj­në një rol po­zi­tiv në këto fu­sha. Por, edhe këtu li­gji du­het të jetë i sa­k­të, i qa­r­të dhe jo­di­s­k­ri­mi­nu­es. Nëse kjo nuk ndodh, atë­he­rë vetë li­gji do të bë­hej pe­n­ge­së për pë­r­fi­ti­met nga tre­g­tia.
Rre­gu­llo­ret shpesh i ndi­h­moj­në disa bi­z­ne­se duke u ku­fi­zu­ar ko­n­ku­rre­n­cën. Për shkak se këto rre­gu­llo­re janë të­r­he­që­se për pak bi­z­ne­se që pë­r­fi­toj­në, ato ve­n­do­sin një ko­s­to shte­së se­p­se: bi­z­ne­set, sho­qa­tat e pu­në­to­rë­ve dhe gru­pe të tje­ra të ngu­sh­ta in­te­re­si do të kë­r­koj­në ava­n­ta­zhe për zgje­dhë­sit e tyre duke u pë­r­p­je­kur të in­f­lu­en­coj­në pro­ce­sin po­li­tik. Disa do të lo­boj­në te po­li­ti­ka­nët për ve­n­do­s­jen e rre­gu­llo­re­ve që kri­joj­në ose shtoj­në pe­n­ge­sa, ndë­r­sa të tje­rët (ata që janë më të dë­m­tu­arit) do të lo­boj­në që të ulin efe­k­tet e tyre. Në të gji­tha ra­s­tet, lo­bi­mi, ko­n­su­mon ko­hën dhe pë­r­p­je­k­jet e in­di­vi­dë­ve të ta­le­n­tu­ar të ci­lët do të mund të kri­jo­nin pa­su­ri në vend që të me­rre­shin me lo­bi­min për ava­n­ta­zhe nga po­li­ti­ka që zvo­gë­loj­në pro­du­k­ti­vi­te­tin e të tje­rë­ve. Pë­r­p­je­k­jet që shpë­r­do­roj­në bu­ri­met e vle­f­sh­me në më­ny­ra të ti­lla që mund të jenë pro­du­k­ti­ve për një in­di­vid ose fi­r­më, por jo për sho­që­ri­në në të­rë­si, nji­hen si sje­ll­je “favor-kërkuese” dhe shpesh shfa­qen si pa­so­jë e rre­gu­llo­re­ve.
Së tre­ti, ve­n­do­s­ja e ko­n­t­ro­llit të çmi­me­ve do të mby­s­te gji­tha­sh­tu tre­g­ti­në. Qe­ve­ri­të ndo­një­he­rë im­po­noj­në çmi­me mbi ni­ve­lin që ve­n­dos tre­gu. Për she­m­bull, disa qe­ve­ri kë­r­koj­në që pro­dhu­e­sit e pro­du­k­te­ve të ndry­sh­me buj­që­so­re të pa­gu­hen me një çmim të pë­r­ca­k­tu­ar mi­ni­mal për ma­ll­rat e tyre. Për shkak të kë­tij çmi­mi më të la­r­të, ko­n­su­ma­to­rët do të blej­në më pak ma­ll­ra. Disa qe­ve­ri gji­tha­sh­tu ve­n­do­sin çmi­me më të ulë­ta se tre­gu, si në ra­s­tet e qi­ra­ve të apa­r­ta­me­n­te­ve dhe çmi­me­ve të ko­n­t­ro­llu­ara të ene­r­gji­së ele­k­t­ri­ke. Li­dhur me një­si­të e pro­dhu­ara dhe të shi­tu­ra, nuk pë­r­bën ndo­një ndry­shim nëse ko­n­t­ro­lli i çmi­me­ve i rrit apo i ul çmi­met. Të dy do të zvo­gë­loj­në vo­lu­min tre­g­tar dhe fi­ti­met nga pro­dhi­mi dhe shkë­m­bi­met tre­g­ta­re.
Pagat minimale pë­r­bëj­në ndo­sh­ta im­po­ni­min më të za­ko­n­shëm të ko­n­t­ro­llit të çmi­me­ve në të gji­thë bo­tën. Një pagë mi­ni­ma­le pë­r­ca­k­ton një çmim dysheme që mund ta ve­n­do­së pa­gën e disa pu­no­një­s­ve (dhe pro­fe­si­one­ve) mbi ni­ve­lin e pa­gës në treg. Kjo ë­sh­të ak­tu­alisht një temë e nxe­h­të në Ma­qe­do­ni­në e Ve­ri­ut, ash­tu si në shu­më ve­n­de të tje­ra ev­ro­pi­ane. Mes ve­n­de­ve anë­ta­re të Ba­sh­ki­mit Ev­ro­pi­an, pa­gat mi­ni­ma­le vje­to­re në vi­tin 2017 (të pë­r­sh­ta­tu­ra me ndry­shi­met në ni­ve­let e çmi­me­ve) va­ri­onin nga 7900 $ në Le­to­ni deri në 22 600 $ në Ho­la­n­dë.
Pa­ri­mi bazë i eko­no­mi­së tre­gon se një pagë mi­ni­ma­le më e la­r­të do të ulë pu­në­si­min e pu­no­një­s­ve me ku­ali­fi­kim të ulët. Ka disa mo­s­ma­rrë­ve­sh­je rreth ma­dhë­si­së së ul­jes së pu­në­si­mit, por pra­k­ti­ka tre­gon se çdo 10 pë­r­qind rri­t­je në pa­gën mi­ni­ma­le, ul ni­ve­lin e pu­në­si­mit me 1 deri 2 pë­r­qind. Duke qenë se rri­t­jet e pa­ga­ve janë kry­esisht më të la­r­ta se ul­jet në pu­në­sim, një pagë mi­ni­ma­le më e la­r­të po­thu­aj­se gji­th­mo­në do të rri­së to­ta­lin e fi­ti­me­ve të pu­no­një­s­ve me ku­ali­fi­ki­me të ulë­ta. Mbë­sh­te­të­sit e po­li­ti­ka­ve të pa­ga­ve mi­ni­ma­le be­soj­në se fi­ti­met to­ta­le më të la­r­ta të pë­r­fi­tu­ara prej tyre tej­ka­loj­në ko­s­ton re­la­ti­visht të ulët të rë­ni­es së pu­në­si­mit.
Mbë­sh­te­tës të tje­rë të pa­ga­ve mi­ni­ma­le be­soj­në se paga mi­ni­ma­le më e la­r­të ul ni­ve­lin e varfërisë. Në pa­m­je të parë, kjo du­ket si e vë­r­te­të, por ana­li­za e të dhë­na­ve tre­gon se në fakt nuk ë­sh­të gji­th­mo­në kë­sh­tu. Ka një nu­mër ar­sy­esh pse ndodh kjo. Le të ma­rrim për she­m­bull të dhë­nat e SHBA-së. Pje­sa më e ma­dhe e pu­no­një­s­ve me paga të ulë­ta, rreth 80 pë­r­qind, u pë­r­ka­sin familjeve me të ar­dhu­ra mbi ni­ve­lin e va­r­fë­ri­së; një e tre­ta e tyre je­toj­në në fa­mi­l­je me të ar­dhu­ra mbi me­sa­ta­ren. Gjy­s­ma e pu­no­një­s­ve me pagë mi­ni­ma­le janë ndë­r­m­jet gru­p­mo­shës 16 dhe 24 vjeç dhe shu­mi­ca e tyre pu­noj­në me kohë të pje­s­sh­me. Ve­tëm 1 në 7 pu­no­njës me pagë mi­ni­ma­le (rreth 15 pë­r­qind) re­zu­l­ton të jetë si­gu­ru­e­si kry­esor i të ar­dhu­ra­ve për një fa­mi­l­je me një ose më shu­më fë­mi­jë. Pra­n­daj, pu­no­një­si ti­pik me pagë mi­ni­ma­le ë­sh­të i pa­ma­r­tu­ar, i ri, pu­no­njës me kohë të pje­s­sh­me, i dyti i pu­në­su­ar në fa­mi­l­je me të ar­dhu­ra mbi ni­ve­lin e va­r­fë­ri­së. Së dyti, paga më e la­r­të mi­ni­ma­le do të ketë efe­k­te të pa­dë­shi­ru­ara. Pu­në­dhë­në­sit do të ma­rrin masa për të ko­n­t­ro­llu­ar (ose ko­m­pe­n­su­ar) ko­s­tot e pa­ga­ve më të la­r­ta. Këto do të pë­r­f­shij­në një ulje në orët e pu­nës, më pak mu­n­dë­si për traj­nim, një orar pune më pak të vo­li­t­shëm dhe më pak bo­nu­se. Gji­tha­sh­tu, shu­më nga pu­no­një­sit me pagë mi­ni­ma­le janë gji­tha­sh­tu ko­n­su­ma­to­rë të pro­du­k­te­ve të ndi­ku­ara nga paga më e la­r­të mi­ni­ma­le. Kë­ty­re pu­no­një­s­ve, ash­tu si edhe ko­n­su­ma­to­rë­ve të tje­rë me të ar­dhu­ra të ulë­ta, si p.sh. pe­n­si­oni­s­tët, do t’u du­het të pa­gu­aj­në çmi­me më të la­r­ta për ma­ll­rat si p.sh. fast food-et. Pra­n­daj, ko­m­pe­n­si­mi real i pu­no­një­s­ve me pagë mi­ni­ma­le do të jetë më i ulët sesa rri­t­ja e pa­gës mi­ni­ma­le.(26) Së fu­n­di, më shu­më se gjy­s­ma e fa­mi­l­je­ve të va­r­f­ra në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara nuk ka as­një pje­së­tar të fa­mi­l­jes të pu­në­su­ar dhe pra­n­daj një pagë mi­ni­ma­le më e la­r­të nuk do t’u vi­n­te në ndi­h­më.
Në ve­n­det më pak të zhvi­llu­ara, të dhë­nat në li­dh­je me pa­gat mi­ni­ma­le janë disi të pa­qa­r­ta, por pri­ren të tre­goj­në se pa­gat mi­ni­ma­le që janë mjaft të la­r­ta për të pa­sur ndi­kim mund të rri­sin pa­gat në eko­no­mi­në fo­r­ma­le, duke zhve­n­do­sur një nu­mër të madh pu­no­një­sish nga kjo eko­no­mi drejt se­k­to­rit in­fo­r­mal, ku të ar­dhu­rat janë më të ulë­ta dhe mjaft të pa­që­n­d­ru­e­sh­me.
Kur me­n­doj­më rreth efe­k­te­ve të pa­gës mi­ni­ma­le te pu­no­një­sit e rinj me ku­ali­fi­kim të ulët, ë­sh­të e rë­n­dë­si­sh­me të ko­n­si­de­ro­het ndi­ki­mi në pe­ri­udhën afa­t­sh­ku­r­tër dhe atë afa­t­gja­të. Ek­s­pe­ri­en­ca në punë u jep pu­no­një­s­ve të rinj një mu­n­dë­si për të zhvi­llu­ar ve­të­be­si­min, za­ko­net e mira në punë, ku­ali­fi­ki­met dhe sje­ll­jet që do t’u rri­së aty­re vle­rën për pu­në­dhë­në­sit e ar­dh­shëm. Kjo mu­n­dë­si ë­sh­të e rë­n­dë­si­sh­me si­do­mos për pu­no­një­sit që e kanë bra­k­ti­sur shko­llën e me­s­me dhe ata që kanë ni­vel të ulët ar­si­mor. Në rast se këta të rinj nuk do jenë në gje­n­d­je të ku­ali­fi­ko­hen në punë dhe t’ua vë­r­te­toj­në vle­rën e tyre pu­në­dhë­në­s­ve, ata nuk do të mund të ava­n­coj­në në je­tën pro­fe­si­ona­le dhe të re­ali­zoj­në fi­ti­me më të la­r­ta në të ar­dh­men.
Vle­ra e ek­s­pe­ri­en­cës në punë dhe zhvi­lli­mi i ku­ali­fi­ki­me­ve nji­het gje­rë­sisht në ra­s­tin e pu­no­një­s­ve me ni­ve­le më të la­r­ta ar­si­mo­re. Për she­m­bull, stu­de­n­tët e uni­ve­r­si­te­te­ve shpesh bëj­në pra­k­ti­kë pune pa pa­ge­së, pra pu­noj­në me pagë zero për agje­n­ci qe­ve­ri­ta­re dhe or­ga­ni­za­ta jo­fi­ti­m­p­ru­rë­se për të fi­tu­ar pë­r­vo­jë, gjë e cila do të rri­së mu­n­dë­si­të e tyre për të fi­tu­ar më shu­më para në të ar­dh­men. Në fakt, anë­ta­rët e Ko­n­g­re­sit të SHBA-së of­roj­në pe­ri­udha pra­k­ti­ke pa pa­ge­së për stu­de­n­tët e uni­ve­r­si­te­te­ve duke the­k­su­ar rë­n­dë­si­në e pë­r­fi­ti­mit të pë­r­vo­jës për fi­lli­min e ka­rri­erës së tyre. Me­gji­tha­të, shu­më prej kë­ty­re po­li­ti­ka­në­ve mbë­sh­te­sin ni­ve­le page mi­ni­ma­le që ulin mu­n­dë­si­në e të ri­nj­ve me ku­ali­fi­ki­me të ulë­ta për të bërë traj­ni­me dhe fi­tu­ar pë­r­vo­jë pune duke ulur kë­sh­tu pe­r­s­pe­k­ti­vat e tyre të ar­dh­sh­me për pu­në­sim. Ky ndi­kim ne­ga­tiv tek të ri­nj­të me ku­ali­fi­ki­me të ulë­ta po­thu­aj­se gji­th­mo­në shpë­r­fi­llet, pë­r­ve­ç­se nga eko­no­mi­s­tët. Pra­n­daj, ë­sh­të një efekt i rë­n­dë­si­shëm i pa­dë­shi­ru­ar i pa­ga­ve mi­ni­ma­le që ndi­kon ne­ga­ti­visht në pu­në­si­min afa­t­gja­të të të ri­nj­ve, veça­në­risht të aty­re me ni­vel më të ulët ar­si­mor.
Ndë­r­hy­r­jet li­gjo­re janë të rë­n­dë­si­sh­me si­do­mos në tregun e punës. Shu­më ve­n­de kanë ve­n­do­sur rre­gu­llo­re që ndë­r­hyj­në dhe zvo­gë­loj­në pë­r­do­ri­min e ko­n­t­ra­ta­ve ose ma­rrë­ve­sh­je­ve me dë­shi­rë të lirë për të traj­tu­ar çë­sh­t­je të ndry­sh­me. Një she­m­bull janë rre­gu­llat e pu­shi­mit të pu­no­një­s­ve nga puna. Disa ve­n­de ev­ro­pi­ane kë­r­koj­në që pu­në­dhë­në­sit që duan të shku­r­toj­në fo­r­cën pu­në­to­re (1) të ma­rrin leje nga auto­ri­te­tet po­li­ti­ke; (2) t’i njo­f­toj­në pu­no­një­sit që do të pu­sho­hen nga puna disa muaj pë­r­pa­ra; dhe (3) të va­zh­doj­në t’i pa­gu­aj­në pu­no­një­sit e pu­shu­ar nga puna për disa muaj të tje­rë.
Këto rre­gu­lla du­ket si­kur janë në in­te­res të pu­no­një­s­ve, por du­het të me­rren pa­ra­sysh efe­k­tet anë­so­re. Rre­gu­llat që e bëj­në të ku­sh­tu­e­shëm pu­shi­min e pu­no­një­s­ve nga puna, e bëj­në të ku­sh­tu­e­shëm edhe pu­në­si­min e tyre diku tje­tër. Pu­në­dhë­në­sit do të ngu­rroj­në të ma­rrin pu­no­njës shte­së për shkak të ko­s­to­ve të la­r­ta të pu­shi­mit nga puna. Si re­zu­l­tat, ata që kë­r­koj­në të hyj­në në fo­r­cën pu­në­to­re do ta kenë të vë­sh­ti­rë të gjej­në punë, gjë që do ta nga­da­lë­so­n­te rri­t­jen e pu­në­si­mit. Kë­sh­tu ka ndo­dhur me ve­n­det ev­ro­pi­ane, ku rre­gu­llo­ret ku­fi­zu­ese të tre­gut të pu­nës janë më të the­k­su­ara se në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara. Rre­gu­llo­re të ti­lla janë ar­sy­eja kry­eso­re pse no­r­mat e pa­pu­në­si­së në ve­n­det e Ev­ro­pës Pe­rë­n­di­mo­re si në Ita­li, Spa­një dhe Fra­n­cë kanë qenë të pa­k­tën 4 ose 5 pë­r­qind më të la­r­ta se në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara gja­të de­ka­da­ve të fu­n­dit(27). Në stu­di­min e tij, Stiv Hank (Ste­ve Ha­n­ke) në Uni­ve­r­si­te­tin Xhon Hopkins (Johns Hopkins) ka gje­tur se gja­të vi­te­ve 2010-2015 no­r­mat e pa­pu­në­si­së në ve­n­det e BE-së, ku ki­sh­te li­g­je që im­po­no­nin pa­gat mi­ni­ma­le, ishin deri në 50% më të la­r­ta se në ve­n­det ku nuk janë ha­r­tu­ar li­g­je të ti­lla.
Ru­sia pas-ko­mu­ni­s­te pa­ra­qet një “la­bo­ra­tor” in­te­re­sant për të stu­di­u­ar efe­k­tet e pa­ga­ve mi­ni­ma­le. Në vi­tin 2007, qe­ve­ria e rri­ti më shu­më se dy­fish pa­gën mi­ni­ma­le në ni­vel fe­de­ral (ma­d­je edhe më shu­më në disa ra­jo­ne të tje­ra). Re­zu­l­ta­tet dë­sh­moj­në që kjo shka­k­toi ulje të ni­ve­lit të pu­në­si­mit të të ri­nj­ve dhe rri­t­je të eko­no­mi­së in­fo­r­ma­le.(28)
Ndë­r­ko­hë që rre­gu­llat e pu­në­si­mit dhe pu­shi­mit nga puna janë në pë­r­gji­thë­si më pak ku­fi­zu­ese në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara se në Ev­ro­pë, licenca për profesione të ca­k­tu­ara, ë­sh­të një ku­fi­zim i madh i tre­gut të pu­nës si në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara ash­tu edhe në Ba­sh­ki­min Ev­ro­pi­an. Shu­mi­ca e li­ce­n­ca­ve pro­fe­si­ona­le në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara je­pen në rang ve­n­di. Për të ma­rrë një li­ce­n­cë, pe­r­so­ni du­het të pa­gu­ajë ta­ri­fa që va­ri­oj­në nga ato mo­de­s­te deri në ato të ja­sh­të­za­ko­n­sh­me, të zhvi­llo­jë ku­r­se traj­ni­mi prej 6 deri 12 mu­ajsh dhe të ka­lo­jë pro­vi­me.
Deri në vi­tin 1970, më pak se 15 pë­r­qind e ame­ri­ka­në­ve pu­no­nin në punë që kë­r­ko­nin li­ce­n­cë. Sot, shi­f­ra ë­sh­të rreth 30 pë­r­qind dhe va­zh­don të rri­tet. Në me­sin e vi­te­ve ‘80, pa­ji­se­shin me li­ce­n­ca 800 pro­fe­si­one në të pa­k­tën një shtet të SHBA-së. Tani, si­pas Kë­shi­llit për Li­ce­n­ci­min, Zba­ti­min dhe Rre­gu­lli­min, du­het të pa­ji­sen me li­ce­n­ca më shu­më se 1100 pro­fe­si­one. Stu­di­met e fu­n­dit ko­n­s­ta­toj­në se rreth 22 pë­r­qind e pu­no­një­s­ve në Ba­sh­ki­min Ev­ro­pi­an janë su­b­jekt i kë­r­ke­sa­ve të li­ce­n­ci­mit pro­fe­si­onal, me Gje­r­ma­ni­në që kry­eson me 33 pë­r­qind. Me­gji­tha­të nu­m­ri dhe ndi­ki­mi i kë­ty­re kë­r­ke­sa­ve va­ri­on shu­më mes ve­n­de­ve anë­ta­re. Ë­sh­të vle­rë­su­ar se pa­ji­s­ja me li­ce­n­cë e uli pa­pu­në­si­në në in­du­s­t­ri­të pë­r­ka­të­se në BE me rreth 700 000 ve­n­de pune në vi­tin 2015. I njëj­ti stu­dim zbu­loi gji­tha­sh­tu se pa­gat mbi me­sa­ta­ren e tre­gut që sho­që­roj­në ku­fi­zi­met e li­ce­n­ci­mit du­ket se ko­n­t­ri­bu­oj­në në pa­ba­ra­zi­në e të ar­dhu­ra­ve bre­n­da BE-së.(29)
Mbë­sh­te­të­sit e li­ce­n­ci­mit ar­gu­me­n­toj­në se pa­ji­s­ja me li­ce­n­cë ë­sh­të e do­mo­s­do­sh­me për mbroj­tjen e ko­n­su­ma­to­rë­ve nga pro­du­k­tet jo­ci­lë­so­re dhe ndo­sh­ta jo të si­gu­r­ta. Mi­rë­po, li­ce­n­cat kë­r­ko­hen edhe për pro­fe­si­one që nuk kanë ndi­ki­me të qa­r­ta te si­gu­ria apo mbroj­tja e ko­n­su­ma­to­rit.(30) Për she­m­bull, një ose disa shte­te në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara kë­r­koj­në që një pe­r­son të li­ce­n­co­het për të pu­nu­ar në pro­fe­si­onet e më­po­sh­t­me: de­ko­ru­es të am­bi­en­te­ve të bre­n­d­sh­me, gri­mi­er, lu­le­shi­tës, sti­list flo­kësh, spe­ci­alist i sha­m­po­ve, di­eto­log, de­te­k­tiv pri­vat, traj­ner at­le­tik, gu­idë tu­ri­s­ti­ke, shi­tës apa­ra­tesh dë­gji­mi, sho­që­ru­es fu­ne­ra­lesh, shi­tës ar­ki­vo­lesh dhe ma­d­je edhe mba­rë­sh­tu­es ka­f­shësh dhe fa­ll­xho­re. Pre­si­oni për li­ce­n­ci­min rra­llë vjen nga gru­pet e ko­n­su­ma­to­rë­ve. Ai po­thu­aj­se gji­th­mo­në vjen nga vetë pro­fe­si­oni­s­tët. Kjo nuk ë­sh­të e ha­bi­t­sh­me për eko­no­mi­s­tët se­p­se pi­kë­risht ata janë pë­r­fi­tu­e­sit kry­eso­rë të li­ce­n­ci­mit.
In­di­vi­dët shpesh mund t’i fi­toj­në af­të­si­të e ne­voj­shme për të kry­er shu­më pro­fe­si­one të li­ce­n­cu­ara, pë­r­mes pë­r­vo­jës në punë dhe ba­sh­kë­pu­ni­mit me pe­r­so­na të ku­ali­fi­ku­ar në za­nat. Kë­r­ke­sat e li­ce­n­ci­mit i pe­n­goj­në pe­r­so­nat që i zhvi­lloj­në ku­ali­fi­ki­met e tyre pë­r­mes kë­ty­re me­to­da­ve që të ndje­kin ka­rri­erën e dë­shi­ru­ar. Li­ce­n­ci­mi, në veça­n­ti kur kë­r­kon traj­nim fo­r­mal të gja­të dhe ta­ri­fa të la­r­ta, zvo­gë­lon ofe­r­tën dhe rri­të çmi­min e ma­ll­ra­ve dhe shë­r­bi­me­ve që of­roj­në pro­fe­si­oni­s­tët/pro­dhu­e­sit e li­ce­n­cu­ar. Ata që janë ta­sh­më në pro­fe­si­on fi­toj­në në ku­rriz të ko­n­su­ma­to­rë­ve dhe pro­dhu­es­ve të mu­n­d­shëm të pa­li­ce­n­cu­ar. Mu­n­dë­si­të e pu­në­si­mit të pro­dhu­es­ve të pa­li­ce­n­cu­ar bien dhe rrje­dhi­misht hu­m­ba­sin fi­ti­met e mu­n­d­sh­me nga tre­g­tia.
Pa­ji­s­ja me certifikatë of­ron një al­te­r­na­ti­vë të­r­he­që­se ku­n­d­rejt pa­ji­s­jes me li­ce­n­cë. Në­pë­r­m­jet ce­r­ti­fi­ka­tës, qe­ve­ria mund t’u kë­r­ko­jë of­ru­es­ve t’u ja­pin in­fo­r­ma­ci­one ko­n­su­ma­to­rë­ve rreth ar­si­mit, traj­ni­mit dhe ku­ali­fi­ki­me­ve të tje­ra, pa pe­n­gu­ar as­kënd që të pu­no­jë në fu­shën e zgje­dhur prej tij ose saj. Në thelb, ce­r­ti­fi­ki­mi vë në di­s­po­zi­ci­on të ko­n­su­ma­to­rë­ve in­fo­r­ma­ci­onin rreth ku­ali­fi­ki­me­ve të of­ru­es­ve, pa ku­fi­zu­ar zgje­dh­jet e tyre. Për më te­për, kjo do ta bë­n­te të mu­n­dur që pro­fe­si­oni­s­tët të zhvi­lloj­në dhe dë­sh­moj­në ko­m­pe­te­n­cën e tyre, ndë­r­ko­hë që u ja­pin së­rish ko­n­su­ma­to­rë­ve in­fo­r­ma­ci­onin e ne­voj­shëm për të bërë zgje­dh­je të mirë-me­n­du­ara.
Shpe­sh­he­rë rre­gu­lli­met li­gjo­re du­ken si një më­ny­rë e thje­sh­të për të zgji­dhur pro­b­le­met. Doni paga më të la­r­ta? Rri­t­ni pa­gën mi­ni­ma­le. Doni pa­pu­në­si më të ulët? Mi­ra­to­ni li­g­je që e bëj­në më të vë­sh­ti­rë pu­shi­min e pu­no­një­s­ve nga puna. Doni fi­ti­me më të la­r­ta në një pro­fe­si­on? Ku­fi­zo­ni hy­r­jen në tre­gun e pu­nës të aty­re që tre­g­toj­në me çmi­me më të ulë­ta. Por këto zgje­dh­je kanë një pro­b­lem: këto po­li­ti­ka të thje­sh­ta nuk nxi­sin pro­dhi­min dhe shpë­r­fi­llin efe­k­tet anë­so­re. Sta­n­da­r­di ynë i je­te­sës ë­sh­të i li­dhur ngu­sh­të me pro­dhi­min e ma­ll­ra­ve dhe shë­r­bi­me­ve që nje­rë­zit kë­r­koj­në. Tre­g­tia me ava­n­ta­zhe re­ci­p­ro­ke dhe tre­gjet ko­n­ku­rru­ese in­ku­ra­joj­në pë­r­do­ri­min sa më të mirë të bu­ri­me­ve dhe zbu­li­min e te­k­ni­ka­ve më të ava­n­cu­ara të pro­dhi­mit. Ata na ndi­h­moj­në të pë­r­fi­toj­më më shu­më nga bu­ri­met tona. Pra­n­daj, po­li­ti­kat rre­gu­llu­ese që pe­n­goj­në tre­g­ti­në dhe hy­r­jen në tre­g­je janë po­thu­aj­se gji­th­mo­në jo­p­ro­du­k­ti­ve. Nëse një vend kë­r­kon të rri­tet dhe të ketë pro­s­pe­ri­tet, du­het të mi­ni­mi­zo­jë rre­gu­llo­ret që ku­fi­zoj­në tre­g­ti­në dhe ko­n­ku­rru­esh­më­ri­në në tre­g­je.

Elementi 2.4: Tregjet kapitale efiçente

Për të arritur potencialin e vet, një komb duhet të ketë një mekanizëm që e kanalizon kapitalin në projekte që krijojnë pasuri.

Ndë­r­ko­hë që ko­n­su­mi ë­sh­të ob­je­k­ti­vi i të gji­thë pro­dhi­mit, shpesh ë­sh­të e ne­voj­shme që fi­lli­misht bu­ri­met të pë­r­do­ren për të ndë­r­tu­ar ma­ki­ne­ri, pa­ji­s­je të rë­n­da dhe ndë­r­te­sa, të ci­lat më pas mund të pë­r­do­ren për të pro­dhu­ar ma­ll­rat e dë­shi­ru­ara nga ko­n­su­ma­to­rët. Me fja­lë të tje­ra, in­ve­s­ti­mi rrit ko­n­su­min në të ar­dh­men, por kë­r­kon që të hi­qet dorë nga një pje­së e ko­n­su­mit ak­tu­al. Investimet kapitale - ndë­r­ti­mi dhe zhvi­lli­mi i bu­ri­me­ve afa­t­gja­ta të ha­r­tu­ara për të ndi­h­mu­ar në pro­dhi­min e më shu­më ma­ll­ra­ve dhe shë­r­bi­me­ve për ko­n­su­ma­to­rët në të ar­dh­men, janë një bu­rim po­te­n­ci­al i rë­n­dë­si­shëm për rri­t­jen eko­no­mi­ke. Për she­m­bull, ble­r­ja e një të mire ka­pi­ta­li të ti­llë si një fu­rrë nga një pi­ce­ri do të ndi­h­mo­jë atë që në të ar­dh­men të rri­së pro­dhi­min.
Bu­ri­met (si p.sh. puna, toka dhe si­pë­r­ma­rr­ja) që pë­r­do­ren për të pro­dhu­ar të mirat kapitale, nuk do të jenë të di­s­po­nu­e­sh­me për të pro­dhu­ar ma­ll­ra për ko­n­su­ma­to­rët. Nëse ko­n­su­moj­më gji­th­ç­ka që pro­dhoj­më, nuk do të ketë më bu­ri­me të di­s­po­nu­e­sh­me për in­ve­s­tim. Pra­n­daj, in­ve­s­ti­mi kë­r­kon kursim—pra një zvo­gë­lim në ko­n­su­min ak­tu­al për të vënë në di­s­po­zi­ci­on fo­n­de për pë­r­do­ri­me të tje­ra. Di­kush du­het të ku­r­se­jë që të fi­na­n­co­jë in­ve­s­ti­min, qo­f­të ky in­ve­s­ti­to­ri apo di­kush që ë­sh­të i ga­t­shëm t’i of­ro­jë fo­n­de in­ve­s­ti­to­rit. Ku­r­si­mi ë­sh­të pje­së e pa­n­da­rë e pro­ce­sit të in­ve­s­ti­mit.
Por jo të gji­tha in­ve­s­ti­met janë pro­du­k­ti­ve. Një pro­jekt in­ve­s­ti­mi do të rri­së pa­su­ri­në e një ko­m­bi ve­tëm nëse vle­ra e pro­dhi­mit shte­së nga in­ve­s­ti­mi tej­ka­lon ko­s­ton. Kur nuk ndodh kë­sh­tu, in­ve­s­ti­mi ë­sh­të jo-pro­du­k­tiv dhe zvo­gë­lon pa­su­ri­në. In­ve­s­ti­met nuk mund të pa­ra­shi­ko­hen as­një­he­rë në më­ny­rë të pë­r­k­ry­er, pra­n­daj edhe in­ve­s­ti­met më pre­m­tu­ese ndo­një­he­rë nuk ja­pin pë­r­fi­ti­met e dë­shi­ru­ara, pra dë­sh­toj­në në shti­min e pa­su­ri­së. Për të shfry­të­zu­ar po­te­n­ci­alin e vet për pro­g­res eko­no­mik, një komb du­het të ketë një me­ka­ni­zëm që të­r­heq dhe ka­na­li­zon ku­r­si­met në ato in­ve­s­ti­me që kanë më shu­më mu­n­dë­si për të kri­ju­ar pa­su­ri.
Në një eko­no­mi tre­gu, këtë fu­n­k­si­on e kry­en tregu i kapitalit. Për ta pë­r­ku­fi­zu­ar më gje­rë­sisht, ai pë­r­f­shin tre­gjet e ak­si­one­ve, të ob­li­ga­ci­one­ve dhe pa­su­ri­ve të pa­lu­aj­t­shme. Institucionet financiare si bursat, ba­n­kat, ko­m­pa­ni­të e si­gu­ri­me­ve, fo­n­det e pë­r­ba­sh­kë­ta dhe ko­m­pa­ni­të e in­ve­s­ti­me­ve lu­aj­në rol të rë­n­dë­si­shëm në fu­n­k­si­oni­min e tre­gut të ka­pi­ta­lit.
In­ve­s­ti­to­rët pri­va­të, siç janë pro­na­rët e bi­z­ne­se­ve të vo­g­la, aksionerët e ko­r­po­ra­ta­ve dhe investitorët që financojnë sipërmarrjet, duke tre­g­tu­ar fo­n­det e tyre në tre­gun e ka­pi­ta­lit ma­rrin pë­r­si­për ri­s­kun e hu­m­b­jes së fo­n­de­ve. Por, in­ve­s­ti­to­rët ndo­një­he­rë ga­boj­në. Ndo­një­he­rë ata in­ve­s­toj­në në pro­je­k­te që re­zu­l­toj­në jo­fi­ti­m­p­ru­rë­se. Mi­rë­po, nëse in­ve­s­ti­to­rët nuk do të ishin të ga­t­shëm të ndë­r­me­rr­nin këto rre­zi­qe, shu­më ide të reja do të mbe­te­shin të pa­p­ro­vu­ara dhe shu­më pro­je­k­te të do­bi­sh­me por me rre­zik, nuk do të ndë­r­me­rre­shin.
Ko­n­si­de­ro­ni ro­lin që kanë pa­tur si­pë­r­ma­rr­ja, ma­rr­ja pë­r­si­për e ri­s­kut, dhe tre­gu i ka­pi­ta­lit në zhvi­lli­min e in­te­r­ne­tit. Në me­sin e vi­te­ve ‘90, Se­r­gei Brin (Se­r­gey Brin) - një emi­g­rant nga Ru­sia - dhe Leri Pejxh (La­rry Page) si stu­de­n­të të di­p­lo­mu­ar në Uni­ve­r­si­te­tin e Stanfo­r­dit në Ka­li­fo­r­ni, pu­no­nin për një pro­jekt kë­r­ki­mor për të thje­sh­tu­ar gje­t­jen e in­fo­r­ma­ci­one­ve në in­te­r­net. Ata mund të jenë du­kur si ka­n­di­da­të pa gja­sa su­k­se­si në si­pë­r­ma­rr­je. Por, në vi­tin 1998, Brin dhe Page the­me­lu­an Go­o­g­le Inc., një bi­z­nes që of­ron shë­r­bi­me fa­las në in­te­r­net dhe gje­ne­ron të ar­dhu­ra pë­r­mes re­k­la­ma­ve. Mo­to­ri i fu­qi­shëm i kë­r­ki­me­ve në in­te­r­net që ata zhvi­llu­an rrit pro­du­k­ti­vi­te­tin e mi­li­ona in­di­vi­dë­ve dhe bi­z­ne­se­ve çdo ditë. Ata fi­tu­an shu­më para me këtë pro­jekt dhe ta­sh­më Go­o­g­le ë­sh­të një ko­m­pa­ni shu­më e njo­hur, e cila në vi­tin 2018 ki­sh­te më shu­më se 85 000 pu­no­njës (duke pë­r­f­shi­rë ko­m­pa­ni­në mëmë, Alpha­bet). Edhe ko­m­pa­ni të tje­ra me bazë in­te­r­ne­tin, siç ë­sh­të eBay dhe Ama­zon, kanë gje­ne­ru­ar fi­ti­me dhe kanë arri­tur rri­t­je të ko­n­si­de­ru­e­sh­me gja­të de­ka­dës së fu­n­dit.
Por pë­r­vo­ja e shu­më ko­m­pa­ni­ve të tje­ra të reja të sa­po­k­ri­ju­ara në fu­shën e in­te­r­ne­tit ka qenë shu­më të ndry­sh­me. Shu­më nga këto ko­m­pa­ni si Bro­adband Sports dhe eVineyard, fa­li­me­n­tu­an se­p­se të ar­dhu­rat e tyre ishin të pa­m­ja­f­tu­e­sh­me për të mbu­lu­ar ko­s­tot. Shpre­sat e më­dha të kë­ty­re fi­r­ma­ve nuk u ma­te­ri­ali­zu­an.
Në një botë të pa­si­gurt, in­ve­s­ti­met e ga­bu­ara janë një çmim i ne­voj­shëm që du­het pa­gu­ar për të pa­tur shpi­k­je të fry­t­sh­me në te­k­no­lo­gji dhe pro­du­k­te të reja. Por, këto pro­je­k­te të pa­su­k­se­s­sh­me du­het të si­nja­li­zo­hen dhe të nda­lo­hen. Në një eko­no­mi tre­gu, këtë fu­n­k­si­on e kry­en tre­gu i ka­pi­ta­lit. Nëse një fi­r­më va­zh­don të ketë hu­m­b­je, in­ve­s­ti­to­rët du­het ta ndë­r­p­re­sin këtë pro­jekt dhe të nda­loj­në shpë­r­do­ri­min e pa­ra­ve.
Duke pa­tur pa­ra­sysh ri­t­min e ndry­shi­mit dhe shu­më­lloj­shmë­ri­në e af­të­si­ve si­pë­r­ma­rrë­se, njo­hu­ri­të e ne­voj­shme për ve­n­di­m­ma­rr­je të shë­n­do­shë në li­dh­je me alo­ki­min e ka­pi­ta­lit janë shu­më pë­r­tej fu­shë­ve­p­ri­mit të ndo­një udhë­he­që­si të ve­tëm, ko­mi­te­ti të pla­ni­fi­ki­mit in­du­s­t­ri­al apo agje­n­cie qe­ve­ri­ta­re. Tre­gu i ka­pi­ta­lit ë­sh­të i ve­t­mi me­ka­ni­zëm që mund të ka­na­li­zo­jë va­zh­di­misht fo­n­det për in­ve­s­ti­me në pro­je­k­te që kri­joj­në pa­su­ri.
Pse? Nëse fo­n­det e in­ve­s­tu­ara shpë­r­n­da­hen nga qe­ve­ria dhe jo nga tre­gu, do të fu­ten në lojë një sërë fa­k­to­rësh krej­të­sisht të ndry­shëm. Do të jetë in­f­lu­en­ca po­li­ti­ke dhe jo fi­ti­met e tre­gut që do të pë­r­ca­k­toj­në se ci­lat pro­je­k­te do të ndë­r­me­rren. Si re­zu­l­tat do të ketë më shu­më mu­n­dë­si të ndë­r­me­rren pro­je­k­te in­ve­s­ti­mi që e zvo­gë­loj­në pa­su­ri­në në vend që ta kri­joj­në atë. Po ash­tu, ve­n­di­m­ma­rr­jet po­li­ti­ke anoj­në më te­për drejt pro­je­k­te­ve të reja sesa drejt mi­rë­m­baj­tjes. Pre­r­ja e shi­ri­tit të ina­gu­ri­mit të një auto­s­t­ra­de të re ë­sh­të më shu­më spe­k­ta­ko­la­re, sesa ri­pa­ri­mi i gro­pa­ve.
Këtë fakt e ilu­s­t­roj­në pë­r­vo­jat e eko­no­mi­ve so­ci­ali­s­te me si­s­tem eko­no­mik të ce­n­t­ra­li­zu­ar gja­të pe­ri­udhës so­v­je­ti­ke. Për ka­tër de­ka­da (1950–1990), in­ve­s­ti­met në këto ve­n­de ishin ndër më të la­r­tat në botë. Më pas qe­ve­ria e ce­n­t­ra­li­zu­ar ve­n­do­si të shpë­r­n­da­jë rreth një të tre­tën e pro­dhi­mit ko­m­bë­tar drejt in­ve­s­ti­me­ve ka­pi­ta­le. Pa­va­rë­sisht no­r­ma­ve të la­r­ta të in­ve­s­ti­mit, kjo po­li­ti­kë so­lli një pë­r­mi­rë­sim të pa­pë­r­fi­ll­shëm në sta­n­da­r­det e je­te­sës, se­p­se ishin kri­te­ret po­li­ti­ke dhe jo ato eko­no­mi­ke që pë­r­ca­k­to­nin pro­je­k­tet që do të fi­na­n­co­he­shin. Bu­ri­met shpesh ha­r­xho­he­shin në pro­je­k­te jo të le­ve­r­di­sh­me dhe li­de­rë të rë­n­dë­si­shëm po­li­ti­kë fa­vo­ri­zu­an in­ve­s­ti­me me rë­n­dë­si të ma­dhe po­li­ti­ke (“me pre­s­tigj”). Le të ma­rrim dy she­m­buj për të ilu­s­t­ru­ar këtë shpë­r­n­da­r­je të ga­bu­ar. Sta­li­ni ngu­li kë­m­bë në ndë­r­ti­min e Ka­na­lit të De­tit të Ba­r­dhë, por për të pë­r­m­bu­shur afa­tet e pa­a­r­sy­e­sh­me të pë­r­ca­k­tu­ara prej tij, ka­na­li ish­te ndë­r­tu­ar te­për i ce­kët për të qenë i do­bi­shëm. Fu­sha­ta e Kru­sho­vit për ta bërë Ka­za­ki­s­ta­nin të pro­dho­jë gru­rë në ni­ve­lin e ste­pa­ve ame­ri­ka­ne dhe ka­na­de­ze, nxi­ti ndë­r­ti­min e si­s­te­me­ve të më­dha të uji­t­jes, të ci­lat pë­r­fu­n­di­misht shka­të­rru­an De­tin Aral(31).
Ka­na­li­zi­mi i ga­bu­ar i in­ve­s­ti­me­ve dhe mu­n­ge­sa e vë­me­n­d­jes ndaj ndry­shi­me­ve di­na­mi­ke çoi në rë­ni­en e so­ci­ali­z­mit në shu­mi­cën e kë­ty­re ve­n­de­ve.
Pë­r­vo­ja e fu­n­dit në SHBA me shpë­r­n­da­r­jen e kre­di­ve hi­po­te­ka­re nga qe­ve­ria gji­tha­sh­tu na tre­gon se si fu­n­k­si­onon shpë­r­n­da­r­ja po­li­ti­ke e ka­pi­ta­lit. Sho­qa­ta Fe­de­ra­le Ko­m­bë­ta­re e Kre­di­ve Hi­po­te­ka­re dhe Ko­r­po­ra­ta Fe­de­ra­le e Kre­di­ve për Shtë­pi, të njo­hu­ra si Fa­n­nie Mae dhe Fred­die Mac, në vi­tet 1968 dhe 1970, ishin të pri­vi­le­gju­ara nga Ko­n­g­re­si si ko­r­po­ra­ta të fi­na­n­cu­ara nga qe­ve­ria, pë­r­ka­të­sisht. Me­n­do­hej se kjo do të pë­r­mi­rë­so­n­te fu­n­k­si­oni­min e tre­gut të ka­pi­ta­lit dhe do ta bë­n­te më të pë­r­ba­llu­e­shëm fi­na­n­ci­min e shtë­pi­ve. Me­gji­thë­se Fa­n­nie Mae dhe Fred­die Mac ishin bi­z­ne­se me pro­në­si pri­va­te, in­ve­s­ti­to­rët me­n­du­an se le­t­rat me vle­rë të lë­shu­ara prej tyre ishin më pak të rre­zi­k­sh­me për shkak se mbë­sh­te­te­shin nga qe­ve­ria. Si re­zu­l­tat, Fa­n­nie Mae dhe Fred­die Mac ishin në gje­n­d­je të me­rr­nin hua fo­n­de me rreth 0,5 pë­r­qind më lirë se fi­r­mat e tje­ra. Kjo u dha aty­re ava­n­tazh shu­më më të madh sesa ri­va­lë­ve të tyre duke u bërë kë­sh­tu shu­më fi­ti­m­p­ru­rë­se për vite radhazi.
Nga ana tje­tër, fi­na­n­ci­mi nga qe­ve­ria i bëri ko­m­pa­ni­të Fa­n­nie Mae dhe Fred­die Mac gje­rë­sisht të pë­r­f­shi­ra në po­li­ti­kë. Pre­si­de­n­ti emë­roi disa anë­ta­rë në bo­r­det e tyre drej­tu­ese. Drej­tu­e­sit e la­r­të të Fa­n­nie Mae dhe Fred­die Mac u si­gu­ro­nin li­de­rë­ve kry­eso­rë të Ko­n­g­re­sit ko­n­t­ri­bu­te të më­dha po­li­ti­ke. Ata gji­tha­sh­tu shpesh pu­në­so­nin pe­r­so­nel nga Ko­n­g­re­si me paga shu­më të la­r­ta, që më pas lo­bo­nin pra­në she­fa­ve të tyre. Ak­ti­vi­te­tet e tyre lo­bu­ese ishin le­gje­n­da­re. Gja­të vi­te­ve 1998 - 2008, Fa­n­nie Mae shpe­n­zoi 79,5 mi­li­onë do­lla­rë dhe Fred­die Mac shpe­n­zoi 94,9 mi­li­onë do­lla­rë për të lo­bu­ar në Ko­n­g­res për fa­vo­re të veça­n­ta dhe për va­zh­di­më­si­në e sta­tu­sit të tyre të pri­vi­le­gju­ar.(32)
Fa­n­nie Mae dhe Fred­die Mac nuk je­p­nin kredi hipotekare; pra, ata nuk je­p­nin hua di­rekt për pe­r­so­nat që bli­nin shtë­pi. Ata bli­nin kre­di hi­po­te­ka­re në tre­gun dy­të­sor, një treg ku of­ro­hen kre­di hi­po­te­ka­re dhë­në nga ba­n­kat dhe hu­adhë­nës të tje­rë. Duke qenë se ata ki­shin qa­s­je në fo­n­de më pak të ku­sh­tu­e­sh­me, ata mund të bli­nin shu­më kre­di hi­po­te­ka­re dhe deri në me­sin e vi­te­ve ‘90, këto dy fi­r­ma të fi­na­n­cu­ara nga qe­ve­ria zo­të­ro­nin rreth 40 pë­r­qind të të gji­tha kre­di­ve të shtë­pi­ve. Do­mi­ni­mi i tyre në tre­gun dy­të­sor ish­te edhe më i madh. Gja­të de­ka­dës pë­r­pa­ra se të ka­lo­nin në gjendje josolvente në vi­tin 2008, Fa­n­nie Mae dhe Fred­die Mac ble­në më shu­më se 80 pë­r­qind të kre­di­ve hi­po­te­ka­re të shi­tu­ra nga ba­n­kat dhe in­s­ti­tu­ci­onet e tje­ra të kre­di­ve hi­po­te­ka­re.
Ndë­r­ko­hë që Fa­n­nie Mae dhe Fred­die Mac lo­bo­nin dhe me­rr­nin fa­vo­re nga Ko­n­g­re­si, anë­ta­rë të Ko­n­g­re­sit i pë­r­do­r­nin ata për të arri­tur ob­je­k­ti­vat e tyre po­li­ti­ke, duke pë­r­f­shi­rë of­ri­min e fo­n­de­ve për kre­di hi­po­te­ka­re më le­h­të për hu­ama­rrë­sit me të ar­dhu­ra të ulë­ta dhe të me­s­me. Duke iu pë­r­gji­gjur di­re­k­ti­va­ve të më­pa­r­sh­me nga Ko­n­g­re­si, De­pa­r­ta­me­n­ti i Stre­hi­mit dhe Zhvi­lli­mit Ur­ban de­ty­roi Fa­n­nie Mae dhe Fred­die Mac, që deri në vi­tin 1996, të shpë­r­n­da­nin për fa­mi­l­jet me të ar­dhu­ra nën ni­ve­lin me­sa­tar 40 pë­r­qind të kre­di­ve të tyre hi­po­te­ka­re. Kjo shi­fër u rrit në 50 pë­r­qind deri në vi­tin 2000 dhe në 56 pë­r­qind në vi­tin 2008. Për të plo­të­su­ar këto kë­r­ke­sa, Fa­n­nie Mae dhe Fred­die Mac fi­llu­an të pra­no­nin kre­di hi­po­te­ka­re me pak ose as­pak paradhënie. Ato rri­tën gji­tha­sh­tu në më­ny­rë të ko­n­si­de­ru­e­sh­me pë­r­qi­n­d­jen e kre­di­ve hi­po­te­ka­re për hu­ama­rrë­sit me hi­s­to­rik të keq kre­di­ma­rr­je­je. Për shkak të do­mi­ni­mit të tyre në tre­gun dy­të­sor, pra­k­ti­kat e tyre të hu­adhë­ni­es ndi­ku­an fort në sta­n­da­r­det e kre­di­ve hi­po­te­ka­re lë­shu­ar nga in­s­ti­tu­ci­onet fi­na­n­ci­are kry­eso­re. In­s­ti­tu­ci­onet kry­eso­re kre­di­dhë­në­se, duke di­tur se kë­r­ke­sat për kre­di me risk të la­r­të pë­r­m­bu­she­shin nga Fa­n­nie Mae dhe Fred­die Mac, ki­shin më pak sti­muj të ana­li­zo­nin me im­të­si kë­r­ke­sat për kre­di dhe të ko­n­t­ro­llo­nin mbi af­të­si­të shly­erë­se të kre­di­ma­rrë­s­ve. Në fund të fu­n­dit, shi­t­ja e kre­di­ve hi­po­te­ka­re te Fa­n­nie Mae dhe Fred­die Mac do t’u tra­n­s­fe­ro­n­te kë­ty­re të fu­n­dit edhe ri­s­kun që mba­r­t­nin ato kre­di.
Siç tre­go­het në Ek­s­po­na­tin 6, kre­di­të hi­po­te­ka­re të do­rës së dytë (duke pë­r­f­shi­rë kre­di­të e of­ru­ara me do­ku­me­n­ta­ci­on të pa­p­lo­të) u rri­tën nga 4,5 pë­r­qind në vi­tin 2000 në 33,6 pë­r­qind të to­ta­lit të kre­di­ve hi­po­te­ka­re në vi­tin 2006. Gja­të të njëj­tës pe­ri­udhë, kre­di­të e za­ko­n­sh­me, për të ci­lat hu­ama­rrë­s­ve u kë­r­ko­het të pa­gu­aj­në të pa­k­tën 20 pë­r­qind si paradhënie, ranë nga dy të tre­tat e to­ta­lit në ve­tëm një të tre­tat. No­r­mat e dë­sh­ti­me­ve dhe dërgimeve për përmbarim për kreditë ‘subprime’ (kre­di­të dhë­në hu­ama­rrë­s­ve me vle­rë­sim kre­di­tor të dë­m­tu­ar) ishin shta­të deri në dhje­të herë më të la­r­ta se për kre­di­të dhë­në hu­ama­rrë­s­ve me vle­rë­sim të la­r­të kre­di­tor. Ë­sh­të e ku­p­tu­e­sh­me se në këtë më­ny­rë u rrit sa­sia e kre­di­ve të kë­qi­ja dhe si pa­so­jë se­ku­es­t­ri­met e ba­ne­sa­ve nga ana e ba­n­ka­ve.
Si Ko­n­g­re­si ash­tu edhe pre­si­de­n­tët Bill Kli­n­ton (Bill Cli­n­ton) dhe Xhorxh W. Bush (Ge­or­ge W. Bush), ishin mbë­sh­te­tës të fo­r­të të kë­ty­re po­li­ti­ka­ve rre­gu­lla­to­re dhe mo­rën vle­rë­si­me për ndi­ki­min e kë­ty­re po­li­ti­ka­ve në rri­t­jen fi­lle­s­ta­re të pa­ji­s­jes me ba­ne­sa në pro­në­si të po­pu­lla­tës. Pa­va­rë­sisht se këto po­li­ti­ka shka­të­rru­an sta­n­da­r­det e hu­adhë­ni­es hi­po­te­ka­re, duke e bërë ka­pi­ta­lin le­h­të­sisht të di­s­po­nu­e­shëm për pe­r­so­nat me risk të la­r­të mo­s­sh­ly­er­je­je, efe­k­tet fi­lle­s­ta­re du­ke­shin po­zi­ti­ve. Gja­të vi­te­ve 2001–2005 pati një rri­t­je të kë­r­ke­sës dhe çmi­me­ve për shtë­pi, që u sho­që­ru­an me rri­t­je të vru­ll­sh­me të ndë­r­ti­me­ve.
Ek­s­po­na­ti 6: Kre­di­të hi­po­te­ka­re ‘subpri­me’ si pë­r­qi­n­d­je e to­ta­lit, 1994-2007
Një gra­fik me shty­lla tre­gon ra­po­r­tin e kre­di­ve hi­po­te­ka­re nën-pre­mi­um si pë­r­qi­n­d­je ndaj to­ta­lit të kre­di­ve hi­po­te­ka­re në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara mi­dis vi­te­ve 1994 dhe 2007. Ky tre­gu­es u rrit nga 4.5% në 1994 në 33.6% në 2006.
Bu­ri­mi: Të dhë­nat e vi­te­ve 1994–2000 janë ma­rrë nga Edward M. Gramlich, Fi­na­n­ci­al Se­r­vi­ces Ro­undta­b­le Annu­al Ho­using Po­licy Me­e­ting, Çi­ka­go, Ili­no­is, 21 maj 2004. Të dhë­nat e vi­te­ve 2002–2007 janë ma­rrë nga Jo­int Ce­n­ter for Ho­using Stu­di­es of Ha­r­vard Uni­ve­r­sity, The Sta­te of the Na­ti­ons Ho­using 2008, https://www.jchs.harvard.edu/research-areas/reports/state-nations-housing-2008. Kre­di­të me do­ku­me­n­ta­ci­on të ma­n­gët, të njo­hu­ra si kredi Alt-A, janë të pë­r­f­shi­ra në ka­te­go­ri­në e kre­di­ve ‘subpri­me’.
Por, rri­t­ja e me­një­he­r­sh­me e ndë­r­ti­me­ve të shtë­pi­ve e kri­ju­ar ar­ti­fi­ci­alisht nuk mund të ish­te e që­n­d­ru­e­sh­me. Në vi­tet 2004–2005, rreth gjy­s­ma e të gji­tha kre­di­ve hi­po­te­ka­re ishin ose kre­di me risk (pë­r­f­shi­rë këtu edhe ato me do­ku­me­n­ta­ci­on të ma­n­gët) ose kre­di të dyta mbi shtë­pi­të e lëna peng. Sapo çmi­met fi­llu­an të bien gja­të gjy­s­mës së dytë të vi­tit 2006, fi­lloi dhe rë­nia e lu­lë­zi­mit të tre­gut të shtë­pi­ve. Normat e kredive të këqija hipotekare dhe ato që rre­zi­ko­nin të dë­r­go­he­shin për pë­r­m­ba­rim fi­llu­an të rri­ten me­një­he­rë. Të gji­tha këto ndo­dhën kohë pë­r­pa­ra recesionit, i cili fi­lloi në dhje­to­rin e vi­tit 2007. Pa­so­jat e rë­ni­es së in­du­s­t­ri­së së shtë­pi­ve u pë­r­ha­pen në gji­thë eko­no­mi­në dhe kre­di­të e kë­qi­ja gje­ne­ru­an pro­b­le­me të më­dha fi­na­n­ci­are në se­k­to­rin fi­na­n­ci­ar dhe ba­n­kar në SHBA dhe ja­sh­të saj. Në ve­rën e vi­tit 2008, Fa­n­nie Mae dhe Fred­die Mac re­zu­l­tu­an të pa­a­f­të të pa­gu­anin de­ty­ri­met e tyre. Qe­ve­ria ndë­r­hy­ri duke ma­rrë pro­në­si­në e tyre dhe kë­sh­tu ta­k­sa­pa­gu­e­sit ame­ri­ka­në e gje­tën ve­ten me rreth 400 mi­li­ar­dë $ bo­r­xhe të kë­qi­ja.
Po­li­ti­kat e no­r­ma­ve të in­te­re­sit të Si­s­te­mit të Re­ze­r­vës Fe­de­ra­le gji­tha­sh­tu ko­n­t­ri­bu­u­an në Re­ce­si­onin e Madh të vi­te­ve 2008–2009, siç do t’i shpje­goj­më në pje­sët në vi­jim. Por një gjë ë­sh­të e qa­r­të: Pë­r­f­shi­r­ja e qe­ve­ri­së në shpë­r­n­da­r­jen e kre­di­ve, sho­që­ru­ar me mo­s­z­ba­ti­min e sta­n­da­r­de­ve li­gjo­re të hu­adhë­ni­es, ka­na­li­zoi shu­më ka­pi­tal fi­na­n­ci­ar në pro­je­k­te të ga­bu­ara. Shu­më nje­rëz u nxi­tën të bli­nin shtë­pi më të shtre­nj­ta nga sa mund të pë­r­ba­llo­nin dhe ky ish­te një ndër fa­k­to­rët kry­eso­rë që ko­n­t­ri­bu­oi në kri­ji­min e fllu­s­kës së ndë­r­ti­me­ve, më pas në rë­ni­en e tre­gut dhe në fund në re­ce­si­onin.
Mi­rë­po Shte­tet e Ba­sh­ku­ara nuk ishin i ve­t­mi vend ku po­li­ti­kat e ga­bu­ara qe­ve­ri­ta­re kri­ju­an një kri­zë në tre­gun e pa­su­ri­ve të pa­lu­aj­t­shme para vi­tit 2010. Mes vi­te­ve 2007 dhe 2010 çmi­met me­sa­ta­re të shtë­pi­ve ranë me rreth 35 për qind në Ir­la­n­dë dhe me 50% ose më shu­më në Du­b­lin. Pas rë­ni­es së “fllu­s­kës së tre­gut të shtë­pi­ve në Ir­la­n­dë”, ek­s­pe­r­të të ndry­shëm, duke pë­r­f­shi­rë këtu zy­r­ta­rë të la­r­të të Mi­ni­s­t­ri­së së Fi­na­n­ca­ve nga Ka­na­da­ja dhe Fi­n­la­n­da, fa­jë­su­an për si­tu­atën e rë­n­dë të kri­ju­ar në treg, ko­m­bi­ni­min e tre fa­k­to­rë­ve: no­r­mat te­për të ulë­ta të in­te­re­sit të ve­n­do­su­ra nga Ba­n­ka Qe­n­d­ro­re Ev­ro­pi­ane (BQE), rri­t­jet ma­si­ve të shpe­n­zi­me­ve qe­ve­ri­ta­re ir­la­n­de­ze të in­ku­ra­ju­ara nga të ar­dhu­ra të pri­t­sh­me të la­r­ta nga ta­k­sat mbi pro­nën dhe veça­në­risht, një po­li­ti­kë qe­ve­ri­ta­re që pë­r­pi­qej të in­ku­ra­jo­n­te pro­në­si­në e shtë­pi­ve duke le­ju­ar kre­di hi­po­te­ka­re me vle­rën e 100 pë­r­qind të çmi­mit të shtë­pi­së, një­soj si në SHBA. Ndi­kim në këtë si­tu­atë pati edhe ko­rru­p­si­oni.(33) Gja­të të njëj­tës pe­ri­udhë ko­ho­re, po­li­ti­ka të ngja­sh­me në Spa­një kri­ju­an pi­kë­risht të njëj­tin re­zu­l­tat.
Kur ka ndë­r­hy­r­je të qe­ve­ri­së, ë­sh­të e pa­evi­tu­e­sh­me që shpë­r­n­da­r­ja e in­ve­s­ti­me­ve të ka­ra­k­te­ri­zo­het nga fa­vo­ri­zi­met, ko­n­f­li­k­ti i in­te­re­sit, ma­rrë­dhë­ni­et fi­na­n­ci­are të pa­pë­r­sh­ta­t­sh­me dhe fo­r­mat e ndry­sh­me të ko­rru­p­si­onit. Kur ve­p­ri­me të kë­tij llo­ji ndo­dhin në ve­n­de të tje­ra, ato shpesh pë­r­ku­fi­zo­hen si kapitalizëm klientelist. Hi­s­to­ri­kisht, ndi­ki­mi i qe­ve­ri­ve në shpë­r­n­da­r­jen e in­ve­s­ti­me­ve ka ndo­dhur më te­për në ve­n­de të tje­ra kra­ha­su­ar me Shte­tet e Ba­sh­ku­ara, por pë­r­vo­ja ame­ri­ka­ne me shpë­r­n­da­r­jen e fo­n­de­ve të in­ve­s­ti­me­ve për stre­hi­min nga qe­ve­ria dë­sh­mon se edhe në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara ndodh ka­pi­ta­li­z­mi kli­en­te­list. Pa­va­rë­sisht eti­ke­ti­mit, ndë­r­hy­r­ja e shte­tit në shpë­r­n­da­r­jen e ka­pi­ta­lit pë­r­bën një ko­s­to të rë­n­dë për qy­te­ta­rët.

Elementi 2.5: Stabiliteti monetar

Një politikë monetare e qëndrueshme është thelbësore për kontrollin e inflacionit, alokimin efiçent të investimeve dhe arritjen e stabilitetit ekonomik.

Pa­ra­ja ë­sh­të shu­më e rë­n­dë­si­sh­me për fu­n­k­si­oni­min e një eko­no­mie. Ç’ë­sh­të më e rë­n­dë­si­sh­me, pa­ra­ja ë­sh­të një mjet kë­m­bi­mi. Ajo zvo­gë­lon ko­s­tot e tra­n­sa­k­si­onit se­p­se jep një emë­ru­es të pë­r­ba­sh­kët në të ci­lin mund të ko­n­ve­r­to­hen të gji­tha ma­ll­rat dhe shë­r­bi­met. Eko­no­mi­s­tët i re­fe­ro­hen kë­saj ka­ra­k­te­ri­s­ti­ke të pa­ra­së si “mjet kë­m­bi­mi”. Pë­r­fi­ti­met e ndarjes së punës i kemi di­s­ku­tu­ar edhe diku tje­tër. Por, ima­gji­no­ni një botë ku nje­rë­zit të spe­ci­ali­zo­he­shin, por të shkë­m­be­nin ma­ll­rat di­rekt me ma­ll­ra të tje­ra pë­r­mes atij që nji­het si “sistemi barter”. Sa mo­llë do të ishin të ba­ra­ba­r­ta me një lopë? Si do të bë­nit kë­m­bi­min nëse di­kush do të ki­sh­te mo­llë të mja­f­tu­e­sh­me për të ble­rë ve­tëm një të tre­tën e një lope?
Pa­ra­ja bën të mu­n­dur që nje­rë­zit të fi­toj­në nga shkë­m­bi­met ko­m­p­le­k­se që zhvi­llo­hen me ka­li­min e ko­hës, si p.sh. shi­t­ja ose ble­r­ja e një shtë­pie ose ma­ki­ne, që pë­r­f­shin ma­rr­jen e të ar­dhu­ra­ve ose pa­ge­sës së çmi­mit të ble­r­jes gja­të pe­ri­udha­ve të gja­ta ko­ho­re. Pa­ra­ja ë­sh­të gji­tha­sh­tu një mjet për të ru­aj­tur fu­qi­në ble­rë­se për pë­r­do­rim në të ar­dh­men. Kjo mu­n­dë­son aku­mu­li­min e fo­n­de­ve për in­ve­s­ti­me gjë që nxit pro­du­k­ti­vi­te­tin dhe rri­t­jen eko­no­mi­ke. Eko­no­mi­s­tët e qu­aj­në këtë fu­n­k­si­on të pa­ra­së “ru­aj­tja e vle­rës”. Pa­ra­ja ë­sh­të gji­tha­sh­tu një “ma­të­se e vle­rës” që pë­r­mi­rë­son af­të­si­në e pe­r­so­na­ve që të mo­ni­to­roj­në pë­r­fi­ti­met dhe ko­s­tot, duke pë­r­f­shi­rë ato pë­r­gja­të pe­ri­udha­ve ko­ho­re. Pa para ë­sh­të po­thu­aj­se e pa­mu­n­dur që të kra­ha­so­hen pë­r­fi­ti­met dhe ko­s­tot që ndo­dhin me ka­li­min e ko­hës, dhe ë­sh­të ky kra­ha­sim që i le­jon nje­rë­zit të ma­rrin ve­n­di­me më të mira se kur të shpe­n­zoj­në dhe kur të ku­r­sej­në, dhe çfa­rë të blej­në e çfa­rë të mos blej­në.
Por, ko­n­t­ri­bu­ti pro­du­k­tiv i pa­ra­së li­dhet di­rekt me sta­bi­li­te­tin e vle­rës së saj. Në këtë as­pekt, pa­ra­ja ë­sh­të për eko­no­mi­në siç ë­sh­të gju­ha për ko­mu­ni­ki­min. Pa fja­lët që kanë një ku­p­tim të qa­r­të të pë­r­ca­k­tu­ar për fo­lë­sin dhe dë­gju­e­sin, ko­mu­ni­ki­mi do të ish­te i vë­sh­ti­rë. Kë­sh­tu ë­sh­të edhe me pa­ra­në. Nëse pa­ra­të nuk kanë vle­rë të që­n­d­ru­e­sh­me ose të pa­ra­shi­ku­e­sh­me, do të jetë e vë­sh­ti­rë që hu­ama­rrë­sit dhe hu­adhë­në­sit të bien da­kord në më­ny­rë re­ci­p­ro­ke për ku­sh­tet e kre­di­së, ku­r­si­mi dhe in­ve­s­ti­mi do të pë­r­f­shij­në ri­s­qe shte­së dhe tra­n­sa­k­si­onet që ndo­dhin me ka­li­min e ko­hës (si p.sh. pa­ge­sa për një shtë­pi apo auto­m­jet) do të sho­që­ro­hen me më shu­më pa­si­gu­ri. Kur vle­ra e pa­ra­ve ë­sh­të e pa­që­n­d­ru­e­sh­me shu­më shkë­m­bi­me me pë­r­fi­ti­me të mu­n­d­sh­me nuk kry­hen dhe zvo­gë­lo­hen fi­ti­met nga spe­ci­ali­zi­mi, pro­dhi­mi në shka­llë të gje­rë dhe ba­sh­kë­pu­ni­mi so­ci­al.
Nuk ë­sh­të mi­s­ter shka­ku i mu­n­ge­sës së sta­bi­li­te­tit mo­ne­tar. Si ma­ll­rat e tje­ra, vle­ra e pa­ra­së pë­r­ca­k­to­het nga kë­r­ke­sa dhe ofe­r­ta. Kur ofe­r­ta e pa­ra­së ë­sh­të ko­n­s­ta­n­te ose rri­tet me ri­tëm të ulët dhe të që­n­d­ru­e­shëm, fu­qia ble­rë­se e pa­ra­së do të jetë re­la­ti­visht e që­n­d­ru­e­sh­me. Në ko­n­t­rast me këtë, kur ofe­r­ta e pa­ra­së zgje­ro­het me shpej­të­si në kra­ha­sim me ofe­r­tën e ma­ll­ra­ve dhe shë­r­bi­me­ve, vle­ra e pa­ra­së bie dhe çmi­met rri­ten. Ky qu­het inflacion. Ai ndodh kur qe­ve­ri­të shty­pin para ose ma­rrin hua nga një ba­n­kë qe­n­d­ro­re për të pa­gu­ar fa­tu­rat e tyre.
In­f­la­ci­oni i va­zh­du­e­shëm ka një bu­rim të ve­tëm: rri­t­jen e shpej­të në ofe­r­tën e pa­ra­ve. Oferta e parasë ë­sh­të to­ta­li i mo­ne­dhës ko­m­bë­ta­re, depozitave në llogari rrjedhëse, dhe bu­ri­me të ngja­sh­me pa­ge­sash(34) të mbaj­tu­ra nga in­di­vi­dët dhe bi­z­ne­set. Kur kjo ofe­r­të rri­tet më shpejt se rri­t­ja e eko­no­mi­së, çmi­met e ma­ll­ra­ve dhe shë­r­bi­me­ve rri­ten.
Ek­s­po­na­ti 7: Rri­t­ja mo­ne­ta­re dhe in­f­la­ci­oni, 1990-2014
Shka­lla me­sa­ta­re e rri­t­jes vje­to­re të ofe­r­tës së pa­ra­së (%)Shka­lla me­sa­ta­re vje­to­re e in­f­la­ci­onit (%)
Rri­t­je e nga­da­l­të e ofe­r­tës së pa­ra­së
Su­edi32.3
Shte­tet e Ba­sh­ku­ara32.1
Zvi­cër3.41.1
Si­n­ga­por3.51.4
Mbre­të­ri e Ba­sh­ku­ar5.52.7
Re­pu­b­li­ka e Af­ri­kës Qe­n­d­ro­re6.43.6
Ka­na­da7.52.1
Rri­t­je e shpej­të e ofe­r­tës së pa­ra­së
Ni­ge­ri22.623.2
Uru­gu­ai2323.4
Ma­la­ui26.723.4
Gana2924.5
Re­pu­b­li­ka Bo­li­va­ri­ane e Ve­ne­zu­elës37.634
Fe­de­ra­ta Ruse41.439.3
Ru­ma­ni46.153.1
Tu­r­qi48.441.7
Rri­t­je shu­më e shpej­të e ofe­r­tës së pa­ra­së
Uk­ra­inë140.4276.8
Zi­m­ba­b­ve164.8165.3
Bu­ri­mi: Ba­n­ka Bo­të­ro­re (BB), Tre­gu­e­sit e Zhvi­lli­mit Bo­të­ror (TZHB), 2015 dhe Sta­ti­s­ti­kat Fi­na­n­ci­are Ndë­r­ko­m­bë­ta­re të Fo­n­dit Mo­ne­tar Ndë­r­ko­m­bë­tar (vje­to­re).
Shë­nim: Të dhë­nat për Ga­nën dhe Ve­ne­zu­elën janë për pe­ri­udhën 1990-2013. Të dhë­nat për Ru­si­në janë për pe­ri­udhën 1994-2014. Të dhë­nat për Uk­ra­inën janë për pe­ri­udhën 1993-2014. Në ra­s­tin e të dhë­na­ve që mu­n­goj­në, ato janë pë­r­di­të­su­ar nga bu­ri­met e shte­tit pë­r­ka­tës: Shi­f­rat për Ka­na­da­në për pe­ri­udhën 1990-2008 janë ma­rrë nga Ba­n­ka Bo­të­ro­re dhe ato për pe­ri­udhën 2009-2014 nga Ba­n­ka Qe­n­d­ro­re e Ka­na­da­së. Të dhë­nat për Zi­m­ba­b­ve janë për pe­ri­udhën 1990-2007 dhe janë ma­rrë nga Ba­n­ka Bo­të­ro­re (Ra­po­r­ti i vi­tit 2009 i Tre­gu­es­ve të Zhvi­lli­mit Bo­të­ror).
Ek­s­po­na­ti 7 ilu­s­t­ron li­dh­jen mes rri­t­jes së ofe­r­tës së pa­ra­së dhe in­f­la­ci­onit. Vini re se si ve­n­det që rri­sin ofe­r­tën e tyre të pa­ra­së me ri­t­me të nga­da­l­ta vje­to­re (7,5 pë­r­qind ose më pak) ki­shin no­r­ma të ulë­ta in­f­la­ci­oni gja­të vi­te­ve 1990 - 2014. Kjo ish­te e vë­r­te­të për ve­n­det e më­dha me të ar­dhu­ra të la­r­ta si Shte­tet e Ba­sh­ku­ara, si edhe ato më të vo­g­la si Su­edia, Si­n­ga­po­ri dhe Re­pu­b­li­ka e Af­ri­kës Qe­n­d­ro­re.
Kur no­r­ma e rri­t­jes së ofe­r­tës së pa­ra­së në një vend zgje­ro­het më shpejt, no­r­ma e in­f­la­ci­onit pë­r­sh­pej­to­het. Gja­të vi­te­ve 1990 - 2014, ofe­r­ta e pa­ra­së u rrit në no­r­më vje­to­re mes 20 deri 50 pë­r­qind në Ni­ge­ri, Uru­gu­ai, Ma­la­vi, Ganë, Ve­ne­zu­elë, Fe­de­ra­tën Ruse, Ru­ma­ni dhe Tu­r­qi. Vini re se si këto ve­n­de pa­tën no­r­ma vje­to­re in­f­la­ci­oni të ngja­sh­me me no­r­mat e rri­t­jes së tyre mo­ne­ta­re.
No­r­mat ja­sh­të­za­ko­nisht të la­r­ta të rri­t­jes mo­ne­ta­re (100 pë­r­qind e lart) çoj­në në hiperinflacion, si në Uk­ra­inë dhe Zi­m­ba­b­ve. Me rri­t­jen e la­r­të të no­r­mës së ofe­r­tës së pa­ra­së në këto ve­n­de, u rrit edhe no­r­ma e tyre e in­f­la­ci­onit.
Siç ilu­s­t­ron ek­s­po­na­ti 7, ek­zi­s­ton një ma­rrë­dhë­nie e ngu­sh­të mes zgje­ri­mit të shpej­të mo­ne­tar dhe no­r­ma­ve të la­r­ta të in­f­la­ci­onit kur ma­tet në pe­ri­udha të gja­ta ko­ho­re. Hi­s­to­ri­kisht, kjo li­dh­je ka qenë një prej ma­rrë­dhë­ni­eve më ko­n­si­s­te­n­te në të gji­thë eko­no­mi­k­sin.(35)
Ve­n­det me no­r­ma të la­r­ta in­f­la­ci­oni shpesh kanë edhe lu­ha­t­je të më­dha të no­r­mës së in­f­la­ci­onit. No­r­mat e ndry­shu­e­sh­me të in­f­la­ci­onit e bëj­në edhe më të vë­sh­ti­rë se no­r­mat e va­zh­du­e­sh­me të la­r­ta pla­ni­fi­ki­min për të ar­dh­men, duke mi­nu­ar kë­sh­tu pro­s­pe­ri­te­tin. Kur çmi­met rri­ten me 20 pë­r­qind bre­n­da një viti, 50 pë­r­qind vi­tin e ar­dh­shëm, 15 pë­r­qind një vit më pas, dhe kë­sh­tu me radhë, in­di­vi­dët dhe bi­z­ne­set nuk janë në gje­n­d­je të zhvi­lloj­në pla­ne afa­t­gja­ta. Kjo pa­si­gu­ri e bën të rre­zi­k­shëm dhe më pak të­r­he­qës pla­ni­fi­ki­min dhe zba­ti­min e pro­je­k­te­ve të in­ve­s­ti­me­ve ka­pi­ta­le. Ndry­shi­met e pa­p­ri­tu­ra në no­r­mën e in­f­la­ci­onit mund ta kthej­në me shpej­të­si një pro­jekt, në ku­sh­te të tje­ra fi­ti­m­p­ru­rës, në ka­ta­s­t­ro­fë eko­no­mi­ke. Në vend që të traj­toj­në këto pa­si­gu­ri, shu­më ve­n­di­m­ma­rrës thjesht i ana­sh­ka­loj­në in­ve­s­ti­met ka­pi­ta­le dhe tra­n­sa­k­si­onet e tje­ra që pë­r­f­shij­në an­ga­zhi­me afa­t­gja­ta. Disa ma­d­je i tra­n­s­fe­roj­në bi­z­ne­set dhe ak­ti­vi­te­tet e tyre të in­ve­s­ti­me­ve në ve­n­det me mje­dis më të që­n­d­ru­e­shëm. Si re­zu­l­tat, do të hu­m­ba­sin pë­r­fi­ti­met e mu­n­d­sh­me nga tre­g­tia, ak­ti­vi­te­tet e bi­z­ne­sit dhe kri­ji­mi i ka­pi­ta­lit.
Gji­tha­sh­tu, kur qe­ve­ri­të ndje­kin po­li­ti­ka in­f­la­ci­oni­s­te, nje­rë­zit shpe­n­zoj­në më pak kohë duke pro­dhu­ar dhe më shu­më kohë duke u pë­r­p­je­kur të mbroj­në pa­su­ri­të e tyre. Duke qenë se mo­s­pa­ra­shi­ki­mi i sa­k­të i no­r­mës së in­f­la­ci­onit mund të shka­të­rro­jë pa­su­ri­të e nje­rë­z­ve, in­di­vi­dët do t’i zhve­n­do­sin bu­ri­met e rra­lla larg nga pro­dhi­mi i ma­ll­ra­ve dhe shë­r­bi­me­ve drejt ve­p­ri­me­ve të pro­je­k­tu­ara për t’u mbroj­tur ku­n­dër in­f­la­ci­onit. Af­të­si­të e ve­n­di­m­ma­rrë­s­ve të bi­z­ne­sit për të pa­ra­shi­ku­ar ndry­shi­met në çmi­me bë­hen më të vle­f­sh­me se af­të­si­të e tyre për të me­na­xhu­ar dhe or­ga­ni­zu­ar pro­dhi­min. Kur no­r­mat e in­f­la­ci­onit janë të pa­si­gu­r­ta, bi­z­ne­set ngu­rroj­në të li­dhin ko­n­t­ra­ta afa­t­gja­ta, pe­zu­lloj­në shu­më pro­je­k­te in­ve­s­ti­mi dhe i de­vi­joj­në bu­ri­met dhe ko­hën në ak­ti­vi­te­te më pak pro­dhu­ese. Fo­n­det do të shkoj­në për ble­r­jen e arit, ar­gje­n­dit dhe ob­je­k­te­ve të ar­tit, me shpre­së se çmi­met e tyre do të rri­ten me in­f­la­ci­onin, në vend të in­ve­s­ti­me­ve më pro­du­k­ti­ve si ndë­r­ti­mi, ma­ki­ne­ri­të dhe kë­r­ki­met te­k­no­lo­gji­ke. Duke qenë se bu­ri­met zhve­n­do­sen nga ak­ti­vi­te­te më pro­du­k­ti­ve në të tje­ra më pak pro­du­k­ti­ve, pro­g­re­si eko­no­mik nga­da­lë­so­het.
Pro­g­re­si eko­no­mik mi­no­het gji­tha­sh­tu kur po­li­ti­kë­bë­rë­sit mo­ne­ta­rë lë­vi­zin va­zh­di­misht mes zgje­ri­mit dhe tku­rr­jes mo­ne­ta­re. Kur auto­ri­te­tet mo­ne­ta­re e zgje­roj­në me shpej­të­si ofe­r­tën për para, fi­lli­misht politikat monetare më ek­s­pa­n­si­oni­s­te në pë­r­gji­thë­si do të ulin no­r­mat e in­te­re­sit, duke nxi­tur in­ve­s­ti­met ak­tu­ale dhe duke kri­ju­ar një zhvi­llim eko­no­mik ar­ti­fi­ci­al. Me­gji­tha­të, zhvi­lli­mi nuk do të jetë i që­n­d­ru­e­shëm. Nëse po­li­ti­ka mo­ne­ta­re ek­s­pa­n­si­oni­s­te va­zh­don, ajo do të kri­jo­jë in­f­la­ci­on, që do të bëjë që po­li­ti­kë­bë­rë­sit të ka­loj­në drejt një po­li­ti­ke më shtrë­n­gu­ese. Me ve­p­ri­met e tyre, no­r­mat e in­te­re­sit do të rri­ten, gjë që do të pe­n­go­jë investimet private dhe do ta çojë eko­no­mi­në në re­ce­si­on. Kë­sh­tu, ka­li­met nga një po­li­ti­kë mo­ne­ta­re zgje­ru­ese në shtrë­n­gu­ese do të kri­joj­në pa­që­n­d­ru­esh­më­ri eko­no­mi­ke, duke e zhve­n­do­sur eko­no­mi­në shpe­sh­he­rë mes rri­t­jes dhe rë­ni­es. Kjo te­n­de­n­cë në po­li­ti­kën mo­ne­ta­re do të kri­jo­jë gji­tha­sh­tu pa­si­gu­ri, in­ve­s­ti­me të nga­da­l­ta pri­va­te dhe do të ulë no­r­mën e rri­t­jes eko­no­mi­ke.
Pse ata që ko­n­t­ro­lloj­në ofe­r­tën e pa­ra­ve (auto­ri­te­tet mo­ne­ta­re) lë­vi­zin mes re­gji­me­ve ek­s­pa­n­si­oni­s­te dhe shtrë­n­gu­ese? Kini pa­ra­sysh se pas një zgje­ri­mi të shpej­të të ofe­r­tës së pa­ra­së mund të ketë një zhvi­llim të pa­që­n­d­ru­e­shëm. Nëse auto­ri­te­tet mo­ne­ta­re u në­n­sh­t­ro­hen ko­n­t­ro­lle­ve ose in­f­lu­en­cës së li­de­rë­ve po­li­ti­kë, mund të jetë në in­te­res të kë­ty­re li­de­rë­ve që të kri­joj­në një zhvi­llim të ti­llë pë­r­pa­ra zgje­dh­je­ve me shpre­së që të ri­z­gji­dhen pë­r­pa­ra se të mbë­rri­jë re­ce­si­oni i pa­evi­tu­e­shëm.
Me­gji­thë­se këto cikle politike biznesi mund të shi­hen në një pje­së të ma­dhe të bo­tës, ka pa­sur një ma­rrë­dhë­nie të ndry­sh­me në eko­no­mi­të në tra­n­zi­ci­on. Si gji­th­mo­në, sta­bi­li­te­ti po­li­tik ë­sh­të i rë­n­dë­si­shëm për të fi­tu­ar be­si­min e bi­z­ne­sit dhe kë­sh­tu in­ve­s­ti­me dhe rri­t­je. Ve­n­de­ve ish-ko­mu­ni­s­te u ë­sh­të da­shur të zgje­dhin mes drej­ti­me­ve të ndry­sh­me për reformat drejt një eko­no­mie tre­gu. Disa ve­n­de u tre­gu­an të që­n­d­ru­e­sh­me dhe re­fo­r­mu­ese të he­r­sh­me (si p. sh. Es­to­nia), ndë­r­sa li­de­r­shi­pi në ve­n­de të tje­ra u mbi­zo­të­rua nga ish-ko­mu­ni­s­tët (Uz­be­ki­s­tan). Pra­n­daj, ve­n­det ndo­qën shpej­të­si dhe llo­je të ndry­sh­me re­fo­r­mash, disa më të mira se të tje­rat. Por, në të gji­tha këto ve­n­de, fa­k­to­rët eko­no­mi­kë u mbë­sh­te­tën te po­li­ti­kat e që­n­d­ru­e­sh­me dhe pla­ni­fi­ku­an për të ar­dh­men duke u mbë­sh­te­tur në këto po­li­ti­ka. Në të ku­n­dërt, në ve­n­det që ndo­qën rru­gë të pa­që­n­d­ru­e­sh­me dhe të ndry­shu­e­sh­me, duke lë­vi­zur para-pra­pa mes re­fo­r­ma­ve dhe vo­ne­sa­ve (si Bu­ll­ga­ria dhe Uk­ra­ina), u rrit pa­si­gu­ria pë­r­pa­ra zgje­dh­je­ve kur nuk ish­te e qa­r­të se kush do ta fo­r­mo­n­te qe­ve­ri­në e re. Ci­k­li po­li­tik i bi­z­ne­sit mori drej­tim të ku­n­dërt, me rri­t­je të nga­da­l­të eko­no­mi­ke para zgje­dh­je­ve për shkak të pa­si­gu­ri­së së po­li­ti­ka­ve që so­llën in­ve­s­ti­me të ulë­ta.(36)
Po­li­ti­kat e do­bë­ta mo­ne­ta­re janë pë­r­gje­gjë­se, të pa­k­tën pje­së­risht, për su­k­se­sin ose dë­sh­ti­min eko­no­mik të ve­n­de­ve që ka­lu­an nga ko­mu­ni­z­mi në vi­tet 1990. Të gji­tha eko­no­mi­të pë­su­an një rë­nie shu­më të ma­dhe në pro­dhi­min e ra­po­r­tu­ar dhe u pë­r­po­qën që të fo­r­moj­në eko­no­mi tre­gu. Në Uk­ra­inë, mes vi­te­ve 1990 dhe 1994, PBB-ja e ra­po­r­tu­ar ra me më shu­më se 48 pë­r­qind.(37) Qe­ve­ria e Uk­ra­inës iu pë­r­gjigj kë­saj go­di­t­je­je duke lë­shu­ar kre­di të shu­m­ta në ru­b­la, duke fi­na­n­cu­ar kë­sh­tu su­b­ve­n­ci­onet në in­du­s­t­ri dhe buj­që­si. Deficitet e mëdha buxhetore u mo­ne­ta­ri­zu­an, që do të tho­të se u shly­en thjesht me Ba­n­kën Ko­m­bë­ta­re të Uk­ra­inës (NBU) që shty­p­te para për të pa­gu­ar fa­tu­rat e qe­ve­ri­së. Në shkurt dhe mars të vi­tit 1992, baza mo­ne­ta­re u rrit me 50 pë­r­qind në muaj. Hi­pe­ri­n­f­la­ci­oni arri­ti 2730 pë­r­qind në vi­tin 1992, dhe 10 155 pë­r­qind në vi­tin 1993. Në to­tal, dhje­të nga ka­të­r­m­bë­dh­je­të ve­n­det e kri­ju­ara nga shpë­r­bë­r­ja e ish-Ba­sh­ki­mit So­v­je­tik, re­gji­s­t­ru­an hi­pe­ri­n­f­la­ci­on në një mo­ment të ca­k­tu­ar (për shkak të po­li­ti­ka­ve të ngja­sh­me të ofe­r­tës së te­p­ru­ar të pa­ra­së), ash­tu si edhe Po­lo­nia, Ju­go­s­lla­via dhe Bu­ll­ga­ria. Ve­tëm Ar­me­nia që ish­te në gje­n­d­je lu­f­te ki­sh­te in­f­la­ci­on më të la­r­të se Uk­ra­ina si­pas BERZH(38). Ba­n­ka Ko­m­bë­ta­re e Uk­ra­inës (NBU), e cila ish­te në va­rë­si di­re­k­te nga Pa­r­la­me­n­ti, e ku­p­toi ga­bi­min e vet dhe nda­loi dhë­ni­en e kre­di­ve. In­f­la­ci­oni mu­jor ra në 2,1 pë­r­qind në ko­rrik 1994. Pa­r­la­me­n­ti nuk ish­te i kë­na­qur me ve­n­di­min e NBU-së dhe në gusht 1994 NBU-ja u de­ty­rua të japë së­rish kre­di të më­dha (pra, ndo­qi po­li­ti­kë mo­ne­ta­re ek­s­pa­n­si­oni­s­te) dhe këto kre­di e rri­tën in­f­la­ci­onin në 23 pë­r­qind në te­tor 1994. Re­ce­si­onet e shka­k­tu­ara nga pro­ce­si i shpë­r­bë­r­jes së eko­no­mi­së so­v­je­ti­ke u the­llu­an më tej nga po­li­ti­ka mo­ne­ta­re e asaj pe­ri­udhe.
Ek­s­po­na­ti 8: Rri­t­ja e ofe­r­tës së pa­ra­së dhe in­f­la­ci­oni, 1992-94
Një gra­fik me vijë tre­gon rri­t­jen e ofe­r­tës së pa­ra­së dhe in­f­la­ci­onit në Uk­ra­inë ndë­r­m­jet vi­te­ve 1992 dhe 1994, duke de­mo­n­s­t­ru­ar ndi­ki­min e një po­li­ti­ke ek­s­pa­n­si­oni­s­te mo­ne­ta­re mbi in­f­la­ci­onin. Aty ku Ba­n­ka Ko­m­bë­ta­re e Uk­ra­inës (BKU) u le­jua të nda­lo­n­te lë­shi­min e kre­di­ve në ru­b­la, in­f­la­ci­oni u zvo­gë­lua, por ve­n­di­met e qe­ve­ri­së për të rrë­zu­ar ve­n­di­met e BKU-së dhe për të rri­tur ofe­r­tën mo­ne­ta­re çuan në hi­pe­ri­n­f­la­ci­on.
Bu­ri­mi: Gra­fi­ku ë­sh­të ma­rrë nga Hi­s­to­ria e Zhvi­lli­mit Mo­ne­tar në Uk­ra­inë (2006), Ale­k­sa­n­dër Pe­t­rik (Ole­k­sandr Petryk), Ba­n­ka Ko­m­bë­ta­re e Uk­ra­inës, fq. 7. Bu­ri­mi i të dhë­na­ve: Ko­mi­te­ti Shte­të­ror për Sta­ti­s­ti­kat i Uk­ra­inës. Llo­ga­ri­t­jet e auto­rit.
Sta­bi­li­te­ti mo­ne­tar ë­sh­të një pë­r­bë­rës i rë­n­dë­si­shëm i mje­di­sit për pro­g­re­sin eko­no­mik. Pa sta­bi­li­te­tin mo­ne­tar, fi­ti­met e mu­n­d­sh­me nga in­ve­s­ti­met ka­pi­ta­le dhe shkë­m­bi­met e tje­ra që pë­r­f­shij­në an­ga­zhi­me afa­t­gja­ta do të mi­no­hen dhe po­pu­ll­sia e ve­n­dit nuk do të arri­jë të re­ali­zo­jë po­te­n­ci­alin e vet të plo­të.

Elementi 2.6: Politika e kujdesshme fiskale

Njerëzit prodhojnë më shumë kur ata mund të mbajnë për veten e tyre më shumë nga ajo që fitojnë.

Ta­k­sat i pa­gu­an çdo nje­ri që pu­non. Nëse ato ta­k­sa janë të te­pë­r­ta, ato re­f­le­k­to­hen në fa­b­ri­ka pa punë, fe­r­ma të fa­li­me­n­tu­ara, dhe në një ush­t­ri nje­rë­zish të uri­tur që mbu­shin rru­gët dhe kë­r­koj­në punë më kot.
Franklin D. Ro­o­se­velt, Pi­t­s­burg, 19 te­tor 1932
Ka­ri­ka­tu­rë e dy bu­rra­ve të mo­shës së me­s­me të ulur në ta­vo­li­në pë­r­ba­llë një­ri-tje­t­rit. Një­ri prej tyre ë­sh­të llo­ga­ri­tar që mban një le­tër. Bu­rri tje­tër, tu­llac, me kë­mi­shë dhe kra­va­të pyet: “A mund t’i de­k­la­roj ta­k­sat e vi­tit të ka­lu­ar si një in­ve­s­tim i dë­sh­tu­ar?”.
“A mund t’i de­k­la­roj ta­k­sat e vi­tit të ka­lu­ar si një in­ve­s­tim i dë­sh­tu­ar?”
Kur ta­k­sat e la­r­ta ma­rrin një pje­së të ma­dhe të të ar­dhu­ra­ve, sti­mujt për të pu­nu­ar dhe për t’i pë­r­do­rur bu­ri­met me pro­du­k­ti­vi­tet bie. Norma marxhinale e tatimit ë­sh­të veça­në­risht e rë­n­dë­si­sh­me. Kjo ë­sh­të pje­sa e të ar­dhu­ra­ve shte­së që ta­k­so­het në çdo ni­vel të ca­k­tu­ar të të ar­dhu­ra­ve. No­r­ma ma­r­xhi­na­le e ta­ti­mit va­ri­on si­pas ve­n­de­ve. Për she­m­bull, në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara në vi­tin 2015, nëse një ta­k­sa­pa­gu­es me të ar­dhu­ra të ta­k­su­e­sh­me prej 60 000 $ fi­to­n­te 100 $ më shu­më, atij ose asaj i du­hej të pa­gu­an­te 25 $ nga 100 $ në ta­k­sa mbi të ar­dhu­rat fe­de­ra­le. Pra­n­daj ta­k­sa­pa­gu­e­si pë­r­ba­llej me një no­r­më ma­r­xhi­na­le ta­k­si­mi prej 25 pë­r­qind. No­r­ma ma­r­xhi­na­le e ta­ti­mit në Ru­ma­ni ë­sh­të 16 pë­r­qind, në Po­lo­ni ë­sh­të 32% nëse një ta­k­sa­pa­gu­es fi­ton më shu­më se 20 000 €, dhe në Fra­n­cë ë­sh­të deri në 45% për të ar­dhu­rat mbi 152 260 €.
Me rri­t­jen e no­r­ma­ve ma­r­xhi­na­le të ta­ti­mit, pje­sa e të ar­dhu­ra­ve shte­së që nje­rë­zit mund të mbaj­në ulet. Për she­m­bull, me no­r­më ma­r­xhi­na­le ta­ti­mi prej 25 pë­r­qind, in­di­vi­dë­ve u le­jo­het të mbaj­në 75 € nëse fi­toj­në 100 € më shu­më. Por, nëse no­r­ma ma­r­xhi­na­le e ta­ti­mit rri­tet në 40 pë­r­qind, atë­he­rë ta­k­sa­pa­gu­e­si do të mba­n­te ve­tëm 60 € nga një rri­t­je prej 100 € në të ar­dhu­ra.
Ek­zi­s­toj­në tri ar­sye pse no­r­mat e la­r­ta ma­r­xhi­na­le të ta­ti­mit zvo­gë­loj­në pro­dhi­min dhe të ar­dhu­rat. Së pari, no­r­mat ma­r­xhi­na­le të ta­ti­mit de­ku­ra­joj­në pë­r­p­je­k­jet për punë dhe ulin pro­du­k­ti­vi­te­tin e pu­nës. Kur no­r­mat ma­r­xhi­na­le të ta­ti­mit rri­ten së te­pë­r­mi në 55 ose 60 pë­r­qind, in­di­vi­dët mund të mbaj­në më pak se gjy­s­mën e ar­dhu­ra­ve të tyre shte­së. Kur nje­rë­z­ve nuk u le­jo­het të mbaj­në shu­më nga ato që fi­toj­në, ata kanë te­n­de­n­cën të mos fi­toj­në shu­më. Disa, ndo­sh­ta ata që kanë ba­sh­kë­sho­r­tin që pu­non, lënë pu­nën. Të tje­rë thjesht pu­noj­në më pak orë, da­lin në pe­n­si­on më he­rët, ose gjej­në punë me më shu­më pu­shi­me ose në një vend më të pre­fe­ru­ar. Të tje­rë do të jenë më te­ka­njo­zë kur pra­noj­në punë nëse janë të pa­pu­në, do të re­fu­zoj­në të tra­n­s­fe­ro­hen për të fi­llu­ar punë ose për të fi­tu­ar rri­t­je page, ose do t’i bra­k­ti­sin ë­n­d­rrat e tyre për si­pë­r­ma­rr­je bi­z­ne­si pre­m­tu­ese, por me risk. Ta­k­sat e la­r­ta mund të bëj­në që shte­ta­sit më pro­du­k­ti­vë të një ve­n­di të la­r­go­hen drejt ve­n­de­ve ku ta­k­sat janë më të ulë­ta. Lë­vi­z­je të ti­lla do të zvo­gë­loj­në sa­si­në dhe pro­du­k­ti­vi­te­tin e ofe­r­tës së pu­nës ek­zi­s­tu­ese, duke shka­k­tu­ar rë­nie të pro­dhi­mit.
Si­gu­risht, shu­mi­ca nuk do ta lënë me­një­he­rë pu­nën, ose nuk do të pu­noj­në me më pak zell, në pë­r­gji­g­je të një rri­t­je­je në no­r­mën ma­r­xhi­na­le të ta­ti­mit. Di­kush që ka shpe­n­zu­ar vite të tëra për t’u traj­nu­ar për një po­zi­ci­on të ca­k­tu­ar, ka të ngja­rë që të va­zh­do­jë të pu­no­jë, dhe të pu­no­jë shu­më, veça­në­risht nëse ai pe­r­son ë­sh­të në vi­tet më të mira të je­tës për të fi­tu­ar para. Por shu­më pe­r­so­na më të rinj që nuk kanë bërë in­ve­s­ti­me të ku­sh­tu­e­sh­me në traj­ni­me të spe­ci­ali­zu­ara do të de­ku­ra­jo­hen dhe nuk do ta bëj­në këtë për shkak të no­r­ma­ve të la­r­ta ma­r­xhi­na­le të ta­ti­mit. Pra­n­daj, disa prej efe­k­te­ve ne­ga­ti­ve të ta­k­sa­ve të la­r­ta në pë­r­p­je­k­jet e pu­nës do të ndi­hen në fo­r­mën e rë­ni­es së pro­du­k­ti­vi­te­tit, për shu­më vite në va­zh­dim.
Ta­k­sat e la­r­ta do të bëj­në që disa pe­r­so­na të ka­loj­në në ak­ti­vi­te­te në të ci­lat janë më pak pro­du­k­ti­ve, se­p­se nuk do t’u du­het të pa­gu­aj­në ta­k­sa për to. Për she­m­bull, ta­k­sat e la­r­ta do të ngre­në ko­s­ton e bo­ja­xhi­nj­ve të ku­ali­fi­ku­ar, dhe ndo­sh­ta kjo do të bëjë që ju ta ly­eni vetë shtë­pi­në, me­gji­thë­se ju mu­n­goj­në af­të­si­të për ta bërë këtë në më­ny­rë efi­çe­n­te. Pa ta­k­sa të la­r­ta, bo­ja­xhiu pro­fe­si­onist do ta bë­n­te pu­nën me një ko­s­to të pë­r­ba­llu­e­sh­me për ju, dhe ju mund ta ha­r­xho­nit këtë kohë për të bërë një punë për të ci­lën jeni më pro­du­k­tiv. Nga këto sti­muj të ndry­shu­ar nga ta­k­sat do të ketë si re­zu­l­tat hu­m­b­je dhe ine­fi­çe­n­cë eko­no­mi­ke.
Së dyti, no­r­mat ma­r­xhi­na­le të la­r­ta të ta­k­sa­ve do të ulin ni­ve­lin dhe efi­çe­n­cën e kri­ji­mit të ka­pi­ta­lit. Ta­k­sat e la­r­ta la­r­goj­në investimet e huaja dhe bëj­në që in­ve­s­ti­to­rët ve­n­das të kë­r­koj­në për pro­je­k­te in­ve­s­ti­mi ja­sh­të ve­n­dit ku si ta­k­sat ash­tu edhe ko­s­tot e pro­dhi­mit janë më të ulë­ta se në ve­n­din e tyre. Kjo zvo­gë­lon in­ve­s­ti­min dhe di­s­po­nu­esh­më­ri­në e pa­ji­s­je­ve pro­du­k­ti­ve, që sje­llin sti­muj për rri­t­jen eko­no­mi­ke. In­ve­s­ti­to­rët ve­n­das gji­tha­sh­tu do t’u drej­to­hen pro­je­k­te­ve që i mbroj­në të ar­dhu­rat ak­tu­ale nga ta­ti­mi, dhe do t’u la­r­go­hen pro­je­k­te­ve me norma kthimi më të la­r­ta, por me më pak pë­r­fi­ti­me për shma­n­gi­en e ta­k­sa­ve. Këto mbroj­t­je nga ta­k­sat u ja­pin mu­n­dë­si in­di­vi­dë­ve që të fi­toj­në pe­r­so­na­lisht nga pro­je­k­tet që nuk rri­sin vle­rën e bu­ri­me­ve. Së­rish, ha­r­xho­het ka­pi­ta­li i pa­kët, dhe bu­ri­met ka­na­li­zo­hen larg nga pë­r­do­ri­met e tyre më pro­du­k­ti­ve.
Së tre­ti, no­r­mat e la­r­ta ma­r­xhi­na­le të ta­ti­mit i in­ku­ra­joj­në in­di­vi­dët që të ko­n­su­moj­në ma­ll­ra të zbritshme nga tatimi në vend të ma­ll­ra­ve që nuk janë të zbri­t­sh­me nga ta­ti­mi, me­gji­thë­se ma­ll­rat që nuk janë të zbri­t­sh­me nga ta­ti­mi mund të jenë më të dë­shi­ru­e­sh­me. Kur ble­r­jet janë të zbri­t­sh­me nga ta­ti­mi, in­di­vi­dët që i blej­në ato nuk e mba­r­tin të gji­thë ko­s­ton e tyre të plo­të, për shkak se shpe­n­zi­met zvo­gë­loj­në ta­ti­met që ata ndry­she do të du­hej të pa­gu­anin. Kur no­r­mat ma­r­xhi­na­le të ta­ti­mit janë të la­r­ta, shpe­n­zi­met e zbri­t­sh­me nga ta­ti­mi bë­hen re­la­ti­visht të pa­ku­sh­tu­e­sh­me.
Shi­t­jet e ma­ki­nës lu­k­so­ze bri­ta­ni­ke Rolls-Ro­yce në vi­tet 1970 sje­llin një ilu­s­t­rim të mirë të kë­saj çë­sh­t­je­je. Gja­të kë­saj pe­ri­udhe, no­r­mat ma­r­xhi­na­le të ta­ti­mit mbi të ar­dhu­rat në Mbre­të­ri­në e Ba­sh­ku­ar ishin deri në 98 pë­r­qind për të ar­dhu­rat e la­r­ta. Një pro­nar bi­z­ne­si që pa­gu­an­te atë no­r­më ta­ti­mi mund të bli­n­te një ma­ki­në si shpe­n­zim bi­z­ne­si të zbri­t­shëm nga ta­ti­mi, pra­n­daj pse të mos bli­n­te një ma­ki­në ek­zo­ti­ke më të ku­sh­tu­e­sh­me? Ble­r­ja do të zvo­gë­lo­n­te fi­ti­met e pro­na­rit me çmi­min e ma­ki­nës, su­po­zoj­më 100 000 £, por pro­na­ri do të ki­sh­te ma­rrë gji­th­se­si ve­tëm 2000 £ nga fi­ti­mi i tij, se­p­se me no­r­mën ma­r­xhi­na­le të ta­ti­mit prej 98 pë­r­qind shu­ma prej 100 000 £ do të zvo­gë­lo­hej në 2000 £. Në fakt, qe­ve­ria pa­gu­an­te 98 pë­r­qind të ko­s­to­ve të ma­ki­nës (pë­r­mes të ar­dhu­ra­ve të hu­m­bu­ra nga ta­ti­mi). Kur Mbre­të­ria e Ba­sh­ku­ar e uli no­r­mën ma­r­xhi­na­le të ta­ti­mit në 70 pë­r­qind, shi­t­jet e Rolls-Ro­yce ranë ndje­shëm. Pas ul­jes së no­r­mës, ma­ki­na 100 000 £ tani i ku­sh­ton pro­na­rit të bi­z­ne­sit jo 2000 £, por 30 000 £. No­r­mat më të ulë­ta ma­r­xhi­na­le e bënë më të ku­sh­tu­e­sh­me që bri­ta­ni­kët e pa­sur të bli­nin Rolls-Ro­yce, dhe ata re­agu­an duke ulur ble­r­jet.
No­r­mat e la­r­ta ma­r­xhi­na­le zvo­gë­loj­në ar­ti­fi­ci­alisht ko­s­tot pe­r­so­na­le, por jo ko­s­tot për sho­që­ri­në, për ar­ti­kujt që janë të zbri­t­shëm nga ta­ti­mi, ose që mund të me­rren si shpe­n­zi­me bi­z­ne­si. Ë­sh­të e pa­ra­shi­ku­e­sh­me që ta­k­sa­pa­gu­e­sit që pë­r­ba­llen me no­r­ma të la­r­ta ma­r­xhi­na­le ta­ti­mi, të shpe­n­zoj­në më shu­më para në ar­ti­kuj të ti­llë të zbri­t­shëm nga ta­k­sat si zyra lu­k­so­ze, ko­n­fe­re­n­ca bi­z­ne­si në Ha­va­ji, ar­gë­ti­me bi­z­ne­si dhe auto­m­je­te që of­ro­hen nga ko­m­pa­nia. Duke qenë se këto shpe­n­zi­me të zbri­t­sh­me nga ta­ti­mi ua ulin ta­k­sat, nje­rë­zit shpesh blej­në ma­ll­ra që nuk do t’i bli­nin me ko­s­to të plo­të. Ha­r­xhi­met dhe ine­fi­çe­n­ca janë në­n­p­ro­du­k­te të no­r­ma­ve të la­r­ta ma­r­xhi­na­le ta­ti­mo­re dhe të sti­muj­ve të ga­bu­ar që gje­ne­roj­në.
Ul­jet në no­r­mat ta­ti­mo­re, veça­në­risht kur no­r­mat janë të la­r­ta, mund të rri­sin za­ko­nisht sti­mujt që të fi­toj­në dhe të pë­r­mi­rë­soj­në efi­çe­n­cën e pë­r­do­ri­mit të bu­ri­me­ve. Qe­ve­ria e Gje­or­gji­së bëri ndry­shi­me rrë­një­so­re në le­gji­s­la­ci­onin ta­ti­mor nga viti 2005 deri në 2008. 21 no­r­mat e ndry­sh­me ta­ti­mo­re që ap­li­ko­he­shin në vi­tin 2004 u zvo­gë­lu­an në 6 në vi­tin 2005. Nga viti 2009, ta­ti­met to­ta­le (ta­ti­mi mbi të ar­dhu­rat dhe ko­n­t­ri­bu­ti për si­gu­ri­me sho­që­ro­re së ba­sh­ku) u ulën duke anu­lu­ar ko­n­t­ri­bu­tin për si­gu­ri­met sho­që­ro­re dhe duke zba­tu­ar një no­r­më ta­ti­mo­re të ve­t­me për të ardhurat personale. No­r­ma ma­r­xhi­na­le e ta­ti­mit mbi të ar­dhu­rat u ul nga 32 pë­r­qind në 20 pë­r­qind.
Efe­k­tet de­ku­ra­ju­ese të di­s­ku­tu­ara më lart kanë bërë që shu­më eko­no­mi­s­të të mbroj­në atë që qu­het “ta­tim i she­sh­të” si­pas të ci­lit no­r­ma ma­r­xhi­na­le e ta­ti­mit ë­sh­të një­soj për të gji­tha ni­ve­let e të ar­dhu­ra­ve mbi një mi­ni­mum të ca­k­tu­ar. Mi­ni­mu­mi i pa­ta­tu­e­shëm, nëse ë­sh­të mja­f­tu­e­shëm i la­r­të, mund të në­n­ku­p­to­jë se ta­k­sat ak­tu­ale, të ci­lat pa­gu­hen si pë­r­qi­n­d­je e të ar­dhu­ra­ve, rri­ten me rri­t­jen e të ar­dhu­ra­ve të fa­mi­l­je­ve. Shu­më qe­ve­ri ish-ko­mu­ni­s­te kanë qenë li­de­rë në ka­li­min drejt ta­ti­mit të she­sh­të, duke pë­r­f­shi­rë Ru­si­në, Gje­or­gji­në, Sllo­va­ki­në dhe Se­r­bi­në. Siç mund të pri­tet, ka hu­lu­m­ti­me që tre­goj­në se këto po­li­ti­ka shka­k­toj­në një ulje në pje­sën e ak­ti­vi­te­tit eko­no­mik in­fo­r­mal, që qu­het eko­no­mi gri.
Në të ku­n­dërt, rri­t­jet e më­dha ta­ti­mo­re mund të sje­llin një ndi­kim ka­ta­s­t­ro­fik në eko­no­mi. Po­li­ti­ka ta­ti­mo­re e Shte­te­ve të Ba­sh­ku­ara gja­të De­p­re­si­onit të Madh e ilu­s­t­ron këtë gjë. Duke kë­r­ku­ar të zvo­gë­lo­n­te de­fi­ci­tin fe­de­ral bu­xhe­tor në vi­tin 1932, ad­mi­ni­s­t­ra­ta re­pu­b­li­ka­ne e pre­si­de­n­tit Hu­ver (Ho­o­ver) dhe ko­n­g­re­si de­mo­k­rat mi­ra­tu­an rri­t­jen më të la­r­të të no­r­mës ta­ti­mo­re në gje­n­d­je pa­qe­je në hi­s­to­ri­në e Shte­te­ve të Ba­sh­ku­ara. No­r­ma më e ulët ma­r­xhi­na­le e ta­ti­mit mbi të ar­dhu­rat pe­r­so­na­le u rrit nga 1,5 pë­r­qind në 4 pë­r­qind. Në krye të shka­llës së të ar­dhu­ra­ve, no­r­ma më e la­r­të ma­r­xhi­na­le e ta­ti­mit u rrit nga 25 pë­r­qind në 63 pë­r­qind. Re­alisht, no­r­mat e ta­ti­mit mbi të ar­dhu­rat pe­r­so­na­le u rri­tën më shu­më se dy­fi­shi bre­n­da një viti! Kjo rri­t­je shu­më e ma­dhe ta­ti­mo­re zvo­gë­loi të ar­dhu­rat e fa­mi­l­je­ve pas ta­k­sa­ve dhe sti­mujt për të fi­tu­ar, ko­n­su­mu­ar, ku­r­sy­er dhe in­ve­s­tu­ar. Re­zu­l­ta­tet ishin ka­ta­s­t­ro­fi­ke. Në vi­tin 1932, pro­dhi­mi real ra me 13 pë­r­qind, rë­nia më e ma­dhe bre­n­da një viti gja­të pe­ri­udhës së De­p­re­si­onit të Madh. Pa­pu­në­sia u rrit nga 15,9 pë­r­qind në vi­tin 1931 në 23,6 pë­r­qind në vi­tin 1932.
Ve­tëm ka­tër vjet më pas, ad­mi­ni­s­t­ra­ta e Rusve­l­tit (Ro­o­se­velt) i rri­ti ta­k­sat pë­r­së­ri, duke e çuar no­r­mën më të la­r­të ma­r­xhi­na­le në 79 pë­r­qind në vi­tin 1936. Kë­sh­tu, gja­të gjy­s­mës së dytë të vi­te­ve 1930, ata që fi­to­nin më shu­më le­jo­he­shin të mba­nin ve­tëm 21 cent për çdo do­llar që fi­to­nin. (Shë­nim: Ë­sh­të in­te­re­sa­n­te të bë­het da­lli­mi mes fja­lë­ve të ka­n­di­da­tit Rusvelt të pa­ra­qi­tur mbi këtë ele­ment me po­li­ti­kën ta­ti­mo­re të ndje­kur gja­të pre­si­de­n­cës së tij.) Edhe një nu­mër fa­k­to­rësh të tje­rë, duke pë­r­f­shi­rë ul­jen e ma­dhe në ofe­r­tën e pa­ra­së dhe një rri­t­je të ma­dhe në no­r­mat e ta­ri­fa­ve, ko­n­t­ri­bu­an në ash­pë­r­si­në dhe ko­hë­z­gja­t­jen e De­p­re­si­onit të Madh. Por ë­sh­të gji­tha­sh­tu e qa­r­të se rri­t­jet ta­ti­mo­re të ad­mi­ni­s­t­ra­ta­ve të Hu­ve­rit dhe Rusve­l­tit lu­aj­tën një rol të madh në këtë ka­pi­tull tra­gjik të hi­s­to­ri­së ame­ri­ka­ne.
Efe­k­tet de­ku­ra­ju­ese të no­r­ma­ve të la­r­ta ma­r­xhi­na­le të ta­ti­mit nuk janë pro­b­lem ve­tëm për pe­r­so­nat me të ar­dhu­ra të la­r­ta. Edhe shu­më pe­r­so­na me të ar­dhu­ra re­la­ti­visht të ulë­ta i ku­n­dë­r­sh­toj­në no­r­mat shu­më të la­r­ta ma­r­xhi­na­le të ta­ti­mit, ko­m­bi­ni­min e ta­k­sa­ve shte­së plus hu­m­b­jet e pë­r­fi­ti­me­ve nga pro­g­ra­met so­ci­ale të ba­zu­ara tek të ar­dhu­rat. Për she­m­bull, su­po­zoj­më se të ar­dhu­rat e një in­di­vi­di rri­ten nga 20 000 € në 30 000 € dhe si re­zu­lat, ta­ti­mi mbi të ar­dhu­rat zë 30 pë­r­qind të të ar­dhu­ra­ve shte­së. Gji­tha­sh­tu, për shkak të kë­saj rri­t­je­je në të ar­dhu­ra, in­di­vi­di humb 5 000 € në pë­r­fi­ti­me nga pro­g­ra­met ek­zi­s­tu­ese so­ci­ale. Ai ose ajo do të pë­r­ba­llej me një no­r­më ma­r­xhi­na­le ta­ti­mi prej 80 pë­r­qind! Tri­dh­je­të pë­r­qind do të vi­nin në fo­r­mën e një fa­tu­re më të la­r­të ta­ti­mo­re dhe një 50 pë­r­qind më shu­më në fo­r­mën e pë­r­fi­ti­me­ve të hu­m­bu­ra.
Pe­r­so­nat në një po­zi­të të ti­llë që fi­toj­në 10 000 € mund të mbaj­në ve­tëm 20 pë­r­qind të tyre. Si­gu­risht, ky ë­sh­të një zvo­gë­lim i ko­n­si­de­ru­e­shëm i sti­muj­ve të tyre për të fi­tu­ar dhe e bën më të vë­sh­ti­rë ngji­t­jen në shka­llën e të ar­dhu­ra­ve. Kë­saj çë­sh­t­je­je do t’i kthe­he­mi në Pje­sën 3, Ele­me­n­ti 8, kur të shqy­r­toj­më ndi­ki­min e pro­g­ra­me­ve so­ci­ale në no­r­mën e va­r­fë­ri­së.
Për ta pë­r­m­b­le­dhur, ana­li­za eko­no­mi­ke tre­gon se no­r­mat ta­ti­mo­re më të la­r­ta, duke pë­r­f­shi­rë no­r­mat e në­n­ku­p­tu­ara që re­f­le­k­to­hen në hu­m­b­jen e pë­r­fi­ti­me­ve so­ci­ale, do të zvo­gë­loj­në ak­ti­vi­te­tin pro­du­k­tiv, do të pe­n­goj­në pu­në­si­min dhe in­ve­s­ti­met dhe do të nxi­sin pë­r­do­ri­min pa kri­ter të bu­ri­me­ve. Ato janë pe­n­ge­së për pro­s­pe­ri­te­tin dhe rri­t­jen e të ar­dhu­ra­ve. Gji­tha­sh­tu, rri­t­jet e la­r­ta në no­r­mën ta­ti­mo­re gja­të një pe­ri­udhe jo të mirë eko­no­mi­ke mund të sje­llin ndi­ki­me ka­ta­s­t­ro­fi­ke për eko­no­mi­në.
Si­gu­risht, ta­k­sa të ulë­ta nuk do të tho­të të mos ketë fare ta­k­sa. Siç do të di­s­ku­toj­më më po­sh­të në Pje­sën 3, ka ar­sye të fo­r­ta pse qe­ve­ri­të du­het të si­gu­roj­në disa të mira dhe shë­r­bi­me që ë­sh­të vë­sh­ti­rë të si­gu­ro­hen pë­r­mes me­ka­ni­zi­mit të tre­gut. Sho­që­ri­të janë gji­tha­sh­tu të lira të ve­n­do­sin se dë­shi­roj­në t’i shfry­të­zoj­në po­li­ti­kat e ta­k­sa­ve dhe të shpe­n­zi­me­ve pu­b­li­ke për shpë­r­n­da­r­jen e të ar­dhu­ra­ve, duke ma­rrë në ko­n­si­de­ra­të efe­k­tet e sti­muj­ve dhe pa­so­jat e pa­që­lli­m­ta. Së fu­n­di, siç do të di­s­ku­toj­më pë­r­së­ri në Pje­sën 3, shu­më eko­no­mi­s­të be­soj­në se roli i ta­k­sa­ve dhe shpe­n­zi­me­ve pu­b­li­ke (e ash­tu­qu­aj­tur “po­li­ti­kë fi­s­ka­le”) ë­sh­të i rë­n­dë­si­shëm për të zvo­gë­lu­ar lu­ha­t­jet e na­ty­r­sh­me të ve­p­ri­m­ta­ri­së eko­no­mi­ke.
Si­gu­risht, ba­rra ta­ti­mo­re shtri­het pë­r­tej ndi­ki­mit të fo­n­de­ve të mble­dhu­ra (veça­në­risht kur ato fo­n­de pë­r­do­ren për in­ve­s­ti­me pu­b­li­ke që rri­sin pro­du­k­ti­vi­te­tin). Ndë­r­sa ba­rra e la­r­të ta­ti­mo­re i nxit ko­m­pa­ni­të të ope­roj­në në tre­gun e zi, gja­sat janë që ato të va­zh­doj­në të mbe­ten të vo­g­la dhe jo­efi­çe­n­te në më­ny­rë që të bien sa më pak në sy të auto­ri­te­te­ve ta­ti­mo­re. Për më te­për, sa më i ndë­r­li­ku­ar të jetë si­s­te­mi ta­ti­mor, aq më shu­më kohë dhe para do të du­het të shpe­n­zoj­në ko­m­pa­ni­të për të pë­r­m­bu­shur de­ty­ri­met e tyre ta­ti­mo­re.
Edhe pse kri­ji­mi i in­de­k­se­ve për çë­sh­t­je të ndë­r­li­ku­ara ë­sh­të gji­th­mo­në një de­ty­rë e vë­sh­ti­rë dhe re­zu­l­ta­tet janë të di­s­ku­tu­e­sh­me, re­n­di­t­jet e ba­rrës ta­ti­mo­re të pë­r­pi­lu­ara nga Ba­n­ka Bo­të­ro­re si pje­së e in­de­k­sit të saj “Të bë­rit bi­z­nes” (që pë­r­f­shin si no­r­mën ta­ti­mo­re ash­tu edhe ko­m­p­le­k­si­te­tin e saj) du­ken in­tu­iti­visht të sa­k­ta.(39) Për vi­tin 2019, shte­tet me re­gji­met ta­ti­mo­re më të fa­vo­r­sh­me pë­r­f­shij­në ve­n­de që pri­tet të jenë si Hong Ko­n­gu,(40) Si­n­ga­po­ri, Ze­la­n­da e Re, Ir­la­n­da dhe Fi­n­la­n­da (dhe disa shte­te të vo­g­la në Gji­rin Pe­r­sik, ku ko­m­pa­ni­të nuk pa­gu­aj­në po­thu­aj­se as­një ta­k­së për shkak të të ar­dhu­ra­ve nga pro­dhi­mi i na­f­tës). Ve­n­det me re­n­di­t­jen më të do­bët të re­gji­mit ta­ti­mor, që gji­tha­sh­tu du­ket një vle­rë­sim i drej­të, janë Ve­ne­zu­ela, So­ma­lia, Bo­li­via, Çadi dhe Re­pu­b­li­ka e Af­ri­kës Qe­n­d­ro­re. Ndër ve­n­det ish-ko­mu­ni­s­te, si­s­te­min më të fa­vo­r­shëm të ba­rrës ta­ti­mo­re e kanë Es­to­nia (në ve­n­din e 12-të), Gje­or­gjia (14-të), Le­to­nia (16-të) dhe Li­tu­ania (18-të). Me­sa­ta­risht, një eko­no­mi e tra­n­zi­ci­onit re­n­di­tet në ve­n­din e 67-të, po­thu­aj­se në të njëj­tin po­zi­ci­on si Gre­qia, që si­gu­risht nuk ë­sh­të një mo­del për t’u ndje­kur. Nëse ve­n­det ish-ko­mu­ni­s­te do të ishin në gje­n­d­je të zvo­gë­lo­nin ba­rrën e tyre ta­ti­mo­re në ni­ve­lin e shte­te­ve Ba­l­ti­ke dhe Gje­or­gji­së, no­r­mat e rri­t­jes eko­no­mi­ke do të rri­te­shin me si­gu­ri.

Elementi 2.7: Tregtia e lirë

Njerëzit kanë të ardhura më të larta kur janë të lirë të tregtojnë me njerëz në vende të tjera.

Tregtia e lirë pë­r­f­shin thjesht le­ji­min e nje­rë­z­ve të blej­në dhe të she­sin si të dë­shi­roj­në. Tarifat mbrojtëse janë ap­li­ki­me të fo­r­cës një­soj si sku­ad­rat e bllo­ka­dës, dhe ob­je­k­ti­vi i tyre ë­sh­të i njëj­të, të pe­n­goj­në tre­g­ti­në. Ndry­shi­mi mes të dy­ja­ve ë­sh­të se sku­ad­rat e bllo­ka­dës janë një mjet ku ko­m­bet kë­r­koj­në të pe­n­goj­në ar­mi­q­të e tyre të tre­g­toj­në; ta­ri­fat mbroj­të­se janë një mjet me të ci­lin ko­m­bet pë­r­pi­qen që të pe­n­goj­në nje­rë­zit e tyre të tre­g­toj­në.(41)
Henri Xhorxh (Henry Ge­or­ge), eko­no­mist po­li­tik i she­ku­llit të 19-të
Pa­ri­met që pë­r­f­shi­hen në tregtinë ndërkombëtare janë kry­esisht të njëj­ta me ato që vij­në nga shkë­m­bi­met vu­ll­ne­ta­re. Siç ndodh me tre­g­ti­në ve­n­da­se, tre­g­tia ndë­r­ko­m­bë­ta­re le­jon se­ci­lin prej pa­r­t­ne­rë­ve tre­g­ta­rë të pro­dho­jë dhe ko­n­su­mo­jë më shu­më ma­ll­ra dhe shë­r­bi­me sesa do të ish­te e mu­n­dur. Ka tri ar­sye pse ndodh kë­sh­tu.
Së pari, nje­rë­zit e çdo ko­m­bi pë­r­fi­toj­në nëse mund ta blej­në një pro­dukt ose shë­r­bim pë­r­mes tre­g­ti­së më lirë sesa mund ta pro­dhoj­në bre­n­da ve­n­dit. Bu­ri­met e bre­n­d­sh­me da­lloj­në shu­më mes ve­n­de­ve të ndry­sh­me. Ma­ll­rat që janë të ku­sh­tu­e­sh­me për t’u pro­dhu­ar në një vend mund të jenë më eko­no­mi­ke të pro­dho­hen në një vend tje­tër. Për she­m­bull, ve­n­det me kli­më më të ngro­h­të dhe me la­gë­sh­ti­rë si Bra­zi­li dhe Ko­lu­m­bia kanë ava­n­ta­zhin të spe­ci­ali­zo­hen në pro­dhi­min e ka­fe­së. Në ve­n­det me kli­më të butë ko­n­ti­ne­n­ta­le, siç janë Mo­l­da­via dhe Gje­or­gjia, ne sho­him spe­ci­ali­zim në pro­dhi­min e ve­rës dhe ku­l­ti­vi­min e dru­rë­ve fru­to­rë, ndë­r­sa Si­be­ria ek­s­po­r­ton bo­ro­ni­cë të kuqe që rri­tet në moça­le. Nje­rë­zit në Ka­na­da dhe Aus­t­ra­li, ku toka ë­sh­të e bo­ll­sh­me dhe po­pu­ll­sia jo e de­n­dur, kanë te­n­de­n­cë të spe­ci­ali­zo­hen në pro­du­k­te që kë­r­koj­në tokë, si p. sh. gru­ri, fo­ra­gje­ret dhe mi­shi i gje­dhit. Ja­po­ne­zët, ku toka ë­sh­të e pa­k­të dhe fo­r­ca pu­në­to­re shu­më e ku­ali­fi­ku­ar, spe­ci­ali­zo­hen në pro­dhi­min e ar­ti­kuj­ve të ti­llë si ka­me­rat, auto­m­je­tet dhe pro­du­k­tet ele­k­t­ro­ni­ke. Tre­g­tia i le­jon se­ci­lit prej pa­r­t­ne­rë­ve tre­g­ta­rë të pë­r­do­rin më shu­më prej bu­ri­me­ve të tyre që të pro­dhoj­në dhe she­sin pro­du­k­tet që i pro­dhoj­në me ko­s­to të ulët, në vend që t’i zënë këto bu­ri­me që të pro­dhoj­në pro­du­k­te me ko­s­to të la­r­të. Si re­zu­l­tat i kë­tij spe­ci­ali­zi­mi dhe tre­g­tie, pro­dhi­mi to­tal rri­tet dhe nje­rë­zit në se­ci­lin vend janë në gje­n­d­je të arrij­në një sta­n­dard më të la­r­të je­te­se sesa do të mund të arri­hej ndry­she.
Së dyti, tre­g­tia ndë­r­ko­m­bë­ta­re le­jon që pro­dhu­e­sit dhe ko­n­su­ma­to­rët ve­n­das të pë­r­fi­toj­në nga eko­no­mi­të e shka­llës, ti­pi­ke për shu­më ope­ra­ci­one të më­dha. Kjo pikë ë­sh­të veça­në­risht e rë­n­dë­si­sh­me për ve­n­det e vo­g­la. Me tre­g­ti­në ndë­r­ko­m­bë­ta­re, pro­dhu­e­sit ve­n­das mund të ope­roj­në në një shka­llë më të gje­rë dhe pra­n­daj të arrij­në ko­s­to më të ulë­ta për një­si sesa do të ish­te e mu­n­dur nëse do të va­re­shin ve­tëm nga tre­gu i tyre ve­n­das. Për she­m­bull, tre­g­tia bën të mu­n­dur që pro­dhu­e­sit e te­k­s­ti­le­ve në ve­n­de si Ko­s­ta-Rika, Gu­ate­ma­la, Taj­la­n­da dhe Vi­et­na­mi të kenë pë­r­fi­ti­me nga pro­dhi­mi në shka­llë të gje­rë. Nëse nuk do të ki­shin mu­n­dë­si të shi­s­nin ja­sh­të ve­n­dit, ko­s­tot e tyre për një­si do të ishin shu­më më të më­dha se­p­se tre­gjet e tyre ve­n­da­se të te­k­s­ti­le­ve janë te­për të vo­g­la për të mbë­sh­te­tur fi­r­mat e më­dha dhe me ko­s­to të ulët në këtë in­du­s­t­ri. Por, me tre­g­ti­në ndë­r­ko­m­bë­ta­re, fi­r­mat e te­k­s­ti­le­ve në këto ve­n­de mund të pro­dhoj­në dhe she­sin sasi të më­dha dhe të ko­n­ku­rroj­në në më­ny­rë efi­çe­n­te në tre­gun ndë­r­ko­m­bë­tar.
Tre­g­tia ndë­r­ko­m­bë­ta­re le­jon gji­tha­sh­tu që ko­n­su­ma­to­rët ve­n­das të pë­r­fi­toj­në duke ble­rë nga pro­dhu­e­sit e shka­llës së gje­rë ja­sh­të ve­n­dit. Për shkak të ko­s­to­ve shu­më të la­r­ta të di­zaj­nit dhe pro­dhi­mit të avi­onë­ve sot, për she­m­bull as­një vend nuk ka një treg ve­n­das aq të madh sa t’i le­jo­jë një pro­dhu­e­si të ve­tëm avi­onësh që të re­ali­zo­jë plo­të­sisht fi­ti­met e një pro­dhi­mi në shka­llë të gje­rë. Por, me tre­g­ti­në ndë­r­ko­m­bë­ta­re, Bo­e­ing dhe Airbus mund të she­sin shu­më më shu­më avi­onë, se­ci­lin me ko­s­to më të ulët. Si re­zu­l­tat, ko­n­su­ma­to­rët në çdo komb mund të flu­tu­roj­në me avi­onë të ble­rë në më­ny­rë eko­no­mi­ke nga këta pro­dhu­es të shka­llës së gje­rë.
Së tre­ti, tre­g­tia ndë­r­ko­m­bë­ta­re pro­mo­von ko­n­ku­rre­n­cën në tre­gjet ve­n­da­se dhe u le­jon ko­n­su­ma­to­rë­ve të blej­në një shu­më­lloj­shmë­ri të gje­rë ma­ll­rash me çmi­me më të ulë­ta. Ko­n­ku­rre­n­ca nga ja­sh­të ve­n­dit i mban pro­dhu­e­sit ve­n­das vi­gji­le­n­të. Ajo i de­ty­ron ata të pë­r­mi­rë­soj­në ci­lë­si­në e pro­du­k­te­ve të tyre dhe t’i mbaj­në ko­s­tot të ulë­ta. Në të njëj­tën kohë, shu­më­lloj­shmë­ria e ma­ll­ra­ve të di­s­po­nu­e­sh­me nga ja­sh­të ve­n­dit u of­ron ko­n­su­ma­to­rë­ve një gamë shu­më më të ma­dhe zgje­dh­jesh sesa do të ish­te e di­s­po­nu­e­sh­me pa tre­g­ti­në ndë­r­ko­m­bë­ta­re.
Qe­ve­ri­të shpesh im­po­noj­në rre­gu­llo­re që ku­fi­zoj­në tre­g­ti­në ndë­r­ko­m­bë­ta­re. Këto mund të jenë ta­ri­fa (ta­k­sa mbi ma­ll­rat e im­po­r­tu­ara), ku­ota (li­mi­te në sa­si­në e im­po­r­tu­ar), ko­n­t­ro­lle të kursit të këmbimit (mbaj­tja ar­ti­fi­ci­ale e ulët e vle­rës së mo­ne­dhës ve­n­da­se për të de­ku­ra­ju­ar im­po­r­tet dhe për të in­ku­ra­ju­ar ek­s­po­r­tet), ose rre­gu­llo­re bu­ro­k­ra­ti­ke mbi im­po­r­tu­e­sit ose ek­s­po­r­tu­e­sit. Të gji­tha këto ku­fi­zi­me tre­g­ta­re rri­sin ko­s­tot e tra­n­sa­k­si­onit dhe zvo­gë­loj­në fi­ti­met nga shkë­m­bi­met. Siç the­k­son Henri Xhorxh në ci­ta­tin në fi­llim të kë­tij ele­me­n­ti, ku­fi­zi­met tre­g­ta­re janë si një bllo­ka­dë ush­ta­ra­ke që një vend ve­n­dos mbi nje­rë­zit e vet. Ash­tu si bllo­ka­da e ve­n­do­sur nga një ar­mik e dë­m­ton një komb, ve­n­do­s­ja e një bllo­ka­de në fo­r­mën e ku­fi­zi­me­ve tre­g­ta­re gji­tha­sh­tu e dë­m­ton ko­m­bin.
A du­het që një vend i ca­k­tu­ar të ko­n­si­de­ro­het si mbë­sh­te­tës i tre­g­ti­së së lirë? Nëse ka pro­du­k­te të ndry­sh­me në su­pe­r­ma­r­ke­te dhe qe­n­d­ra tre­g­ta­re lo­ka­le, mund të du­ket e ar­sy­e­sh­me të me­n­doj­më se shte­ti e mbë­sh­tet tre­g­ti­në e lirë, por kjo nuk do të ish­te me­do­emos e vë­r­te­të. Për she­m­bull, ta­ri­fa me­sa­ta­re në Uk­ra­inë për të gji­tha pro­du­k­tet in­du­s­t­ri­ale tej­ka­lon 10 pë­r­qind, dhe ë­sh­të deri në 20 pë­r­qind për pro­du­k­tet buj­që­so­re. Im­po­r­tet e pro­du­k­te­ve të tje­ra de­ku­ra­jo­hen edhe më shu­më, me she­qe­rin që ta­to­het me 50 pë­r­qind dhe vaji i lu­le­di­ellit me 30 pë­r­qind. Në Bu­ll­ga­ri, no­r­mat e ta­ri­fa­ve për im­po­r­tet nga ve­n­det ja­sh­të BE-së va­ri­oj­në nga 5 pë­r­qind deri në 45 pë­r­qind. Shte­tet e Ba­sh­ku­ara kanë ku­ota për pro­du­k­tet e by­l­me­tit, she­qe­rit, eta­no­lit, pa­m­bu­kut, mi­shit të gje­dhit, pe­sh­kut ton të ko­n­se­r­vu­ar dhe du­ha­nit. Im­po­r­tet që tej­ka­loj­në ku­otat janë su­b­jekt i ta­ri­fa­ve shu­më të la­r­ta.
Pë­r­veç ta­ri­fa­ve, ve­n­det mund të ve­n­do­sin ku­ota (li­mi­te nu­me­ri­ke për sa­si­të e im­po­r­tu­ara) ose ma­d­je edhe nda­li­me të plo­ta të pro­du­k­te­ve nga ve­n­det e tje­ra ose nga disa ve­n­de në veça­n­ti. Ta­ri­fat, ku­otat dhe nda­li­met mund të pë­r­do­ren për që­lli­me të tje­ra pë­r­veç po­li­ti­ka­ve tre­g­ta­re. Ru­sia, për she­m­bull, ka nda­lu­ar po­thu­aj­se të gji­tha im­po­r­tet buj­që­so­re nga Ba­sh­ki­mi Ev­ro­pi­an, Shte­tet e Ba­sh­ku­ara, Ka­na­da­ja, Aus­t­ra­lia dhe No­r­ve­gjia në pë­r­gji­g­je të mo­s­ma­rrë­ve­sh­je­ve po­li­ti­ke pas ni­s­jes së ko­n­f­li­k­tit në Uk­ra­inë. Në vi­tet 2018 dhe 2019, Pre­si­de­n­ti Trump i Shte­te­ve të Ba­sh­ku­ara pë­r­do­ri po­li­ti­kën e ta­ri­fa­ve në mo­s­ma­rrë­ve­sh­jet me Ki­nën.
Ata që nuk janë eko­no­mi­s­të, shpesh ar­gu­me­n­toj­në se ku­fi­zi­met e im­po­r­tit mund të kri­joj­në ve­n­de pune. Siç di­s­ku­tu­am në Pje­sën 1, Ele­me­n­ti 9, ë­sh­të pro­dhi­mi i vle­rës që ka rë­n­dë­si, jo ve­n­det e pu­nës. Nëse ve­n­det e pu­nës janë çe­lë­si i të ar­dhu­ra­ve të la­r­ta, mund të kri­joj­më me le­h­të­si sa të duam. Të gji­thë ne mund të pu­nomjë një ditë duke gë­r­mu­ar gro­pa dhe di­tën tje­tër duke i mbu­shur ato. Të gji­thë do të ishim të pu­në­su­ar, por do të ishim ja­sh­të­za­ko­nisht të va­r­fër se­p­se këto ve­n­de pune nuk do të kri­jo­nin ma­ll­ra dhe shë­r­bi­me që nje­rë­zit i vle­rë­soj­në.
Ku­fi­zi­met e im­po­r­tit mund të du­ket si­kur rri­sin pu­në­si­min, se­p­se in­du­s­t­ri­të e mbroj­tu­ra nga ku­fi­zi­met mund të rri­ten ose të pa­k­tën të mbe­ten të që­n­d­ru­e­sh­me. Por, kjo nuk do të tho­të se ku­fi­zi­met rri­sin pu­në­si­min to­tal. Kini pa­ra­sysh efe­k­tet dy­të­so­re të di­s­ku­tu­ara në Pje­sën 1, Ele­me­n­ti 12. Kur një vend rrit ta­ri­fat, ku­otat dhe ba­rri­erat e tje­ra që ku­fi­zoj­në mu­n­dë­si­në që të hu­ajt të she­sin në atë vend, kjo zvo­gë­lon një­ko­hë­sisht edhe mu­n­dë­si­në që të hu­ajt të blej­në nga ai vend. Importet në një vend një­ko­hë­sisht u ja­pin nje­rë­z­ve në ve­n­de të tje­ra fu­qi­në ble­rë­se që u ne­vo­ji­tet për të ble­rë eksporte ose për të in­ve­s­tu­ar në ve­n­din im­po­r­tu­es. Kë­sh­tu, ku­fi­zi­mi i im­po­r­te­ve do të zvo­gë­lo­jë në më­ny­rë të të­r­tho­r­të ek­s­po­r­tet. Pro­dhi­mi dhe pu­në­si­mi në in­du­s­t­ri­të e ek­s­po­r­tit do të ulet, duke anu­lu­ar efe­k­tin e çdo ve­n­di pune të “ru­aj­tur” në in­du­s­t­ri­të e mbroj­tu­ra.(42)
Ku­fi­zi­met tre­g­ta­re as nuk kri­joj­në dhe as nuk mby­llin ve­n­de pune; ato i ri­sh­pë­r­n­daj­në ato.(43) Ku­fi­zi­met i drej­toj­në pu­no­një­sit dhe bu­ri­met e tje­ra ar­ti­fi­ci­alisht drejt pro­dhi­mit të pro­du­k­te­ve që pro­dho­hen me ko­s­to më të la­r­të se në ve­n­de të tje­ra. Pro­dhi­mi dhe pu­në­si­mi tku­rren në zo­nat ku bu­ri­met e një ve­n­di janë më pro­du­k­ti­ve - zo­nat ku fi­r­mat mund të ko­n­ku­rroj­në me su­k­ses në tre­gun bo­të­ror nëse nuk do të ek­zi­s­to­n­te ndi­ki­mi i ku­fi­zi­me­ve. Kë­sh­tu, puna dhe bu­ri­met e tje­ra zhve­n­do­sen larg zo­na­ve ku pro­du­k­ti­vi­te­ti i tyre ë­sh­të i la­r­të dhe tra­n­s­fe­ro­hen në zo­nat ku ë­sh­të i ulët. Këto po­li­ti­ka zvo­gë­loj­në pro­dhi­min dhe ni­ve­let e të ar­dhu­ra­ve të ve­n­de­ve që i ado­p­toj­në ato.
Shu­më be­soj­në se pu­no­një­sit nga ve­n­det me të ar­dhu­ra të la­r­ta nuk mund të ko­n­ku­rroj­në me të hu­ajt që ndo­një­he­rë fi­toj­në ve­tëm 2 ose 3 $ në ditë. Kjo pi­kë­pa­m­je ë­sh­të e ga­bu­ar dhe vjen nga një ke­q­ku­p­tim i bu­ri­mit të pa­ga­ve të la­r­ta dhe li­gjit të pë­r­pa­rë­si­së kra­ha­su­ese. Pu­no­një­sit në ve­n­det me të ar­dhu­ra të la­r­ta janë të mi­ra­r­si­mu­ar, kanë ni­vel të la­r­të ku­ali­fi­ki­mi dhe pu­noj­në me sasi të më­dha pa­ji­s­jesh ka­pi­ta­le. Këta fa­k­to­rë ko­n­t­ri­bu­oj­në në pro­du­k­ti­vi­te­tin e tyre të la­r­të, që ë­sh­të bu­ri­mi i pa­ga­ve të tyre të la­r­ta. Në ve­n­det me paga të ulë­ta si Bu­ru­n­di dhe Eti­opia, pa­gat janë të ulë­ta pi­kë­risht se­p­se pro­du­k­ti­vi­te­ti ë­sh­të i ulët. Fa­k­ti se uk­ra­ina­sit kanë të ar­dhu­ra me­sa­ta­re mbi një­zet e pesë herë sa ato në Bu­ru­n­di, nuk du­het t’i pe­n­go­jë uk­ra­ina­sit që të shi­joj­në një fi­l­xhan ka­fe­je nga Bu­ru­n­di.
Se­ci­li vend çdo herë do të ketë disa pro­du­k­te që i bën re­la­ti­visht më mirë se të tje­rët. Si ve­n­det me paga të la­r­ta dhe ato me paga të ulë­ta pë­r­fi­toj­në kur arrij­në të fo­ku­so­hen te pë­r­do­ri­mi i më shu­më prej bu­ri­me­ve të tyre për ak­ti­vi­te­te pro­du­k­ti­ve që i bëj­në re­la­ti­visht mirë. Nëse një vend me paga të la­r­ta mund ta im­po­r­to­jë një pro­dukt nga pro­dhu­es të huaj me një ko­s­to më të ulët sesa do të mund të pro­dho­hej në vend, im­po­r­ti­mi ë­sh­të i lo­gji­k­shëm. Më pak bu­ri­me do të jenë të zëna me pro­dhi­min e ar­ti­kuj­ve që mund të of­ro­hen bre­n­da ve­n­dit ve­tëm me ko­s­to të la­r­të dhe më shu­më bu­ri­me do të drej­to­hen drejt pro­dhi­mit të ma­ll­ra­ve dhe shë­r­bi­me­ve që pro­dhu­e­sit ve­n­das mund t’i of­roj­në me një ko­s­to të ulët.(44) Tre­g­tia do të sje­llë mu­n­dë­si­në që pu­no­një­sit si në ve­n­de me paga të la­r­ta dhe në ato me paga të ulë­ta të pro­dhoj­në një pro­dhim më të madh sesa do të ish­te e mu­n­dur ndry­she. Nga ana tje­tër, ni­ve­li më i la­r­të i pro­dhi­mit do të sje­llë paga më të la­r­ta për të dyja pa­lët.
Po nëse pro­dhu­e­sit e huaj do të ishin në gje­n­d­je t’u of­ro­nin ko­n­su­ma­to­rë­ve një mall kaq lirë(45) saqë pro­dhu­e­sit ve­n­das nuk do të ishin në gje­n­d­je ta ko­n­ku­rro­nin? Gjë­ja lo­gji­ke që du­het bërë do të ish­te të pra­no­he­shin ma­ll­rat eko­no­mi­ke dhe të pë­r­do­re­shin bu­ri­met ve­n­da­se për të pro­dhu­ar të tje­ra pro­du­k­te. Mba­ni mend se ë­sh­të di­s­po­nu­esh­më­ria e ma­ll­ra­ve dhe shë­r­bi­me­ve, jo pu­nët që pë­r­ca­k­toj­në sta­n­da­r­det tona të je­te­sës. Eko­no­mi­s­ti fra­n­cez Frédéric Ba­s­ti­at e the­k­soi këtë pikë në më­ny­rë dra­ma­ti­ke në këtë sa­ti­rë të vi­tit 1845, “Një pe­ti­ci­on në emër të pro­dhu­es­ve të qi­ri­nj­ve”. Pe­ti­ci­oni su­po­zo­hej se i shkru­hej Dho­mës Fra­n­ce­ze të De­pu­te­të­ve nga pro­dhu­e­sit fra­n­ce­zë të qi­ri­nj­ve, fe­ne­rë­ve dhe pro­du­k­te­ve të tje­ra që si­gu­roj­në ndri­çim të bre­n­d­shëm. Pe­ti­ci­oni an­ko­hej se fu­r­ni­zu­e­sit ve­n­das të ndri­çi­mit “vu­anin nga ko­n­ku­rre­n­ca shka­të­rru­ese e një ri­va­li të huaj, i cili me sa du­ket pu­non në ku­sh­te kaq më su­pe­ri­ore nga to­nat për pro­dhi­min e ndri­çi­mit sa ai e ka pu­sh­tu­ar tre­gun ve­n­das me një çmim ja­sh­të­za­ko­nisht të ulët; në mo­me­n­tin që ai shfa­qet, shi­t­jet tona zhdu­ken, të gji­thë ko­n­su­ma­to­rët vra­poj­në drejt tij dhe një degë e in­du­s­t­ri­së fra­n­ce­ze, shtri­r­jet e së ci­lës janë të pa­nu­më­r­ta, ka­lon në mo­ment në amu­lli të plo­të”.
Si­gu­risht, ky ri­val ë­sh­të di­elli, dhe ha­r­tu­e­sit e pe­ti­ci­onit kë­r­koj­në që de­pu­te­tët të mi­ra­toj­në një ligj që kë­r­kon mby­ll­jen e dri­ta­re­ve, gri­la­ve dhe hy­r­je­ve të tje­ra në më­ny­rë që dri­ta e di­ellit të mos hyjë në ndë­r­te­sa. Pe­ti­ci­oni va­zh­don me një li­s­të pro­fe­si­onesh në in­du­s­t­ri­në e ndri­çi­mit që do të ki­shin rri­t­je të ma­dhe në pu­në­sim, nëse do të bë­hej i ja­sh­të­li­gj­shëm pë­r­do­ri­mi i di­ellit për ndri­çim të bre­n­d­shëm. Lo­gji­ka e Ba­s­ti­atit në këtë sa­ti­rë ë­sh­të e qa­r­të: Sado qe­sha­rak të du­ket le­gji­s­la­ci­oni i pro­po­zu­ar në pe­ti­ci­on, nuk ë­sh­të më qe­sha­rak se le­gji­s­la­ci­oni që zvo­gë­lon di­s­po­nu­esh­më­ri­në e ma­ll­ra­ve dhe shë­r­bi­me­ve me ko­s­to të ulët për të “ru­aj­tur” pro­dhu­e­sit ve­n­das dhe për të nxi­tur pu­në­si­min.
Gja­të kë­ty­re de­ka­da­ve të fu­n­dit, ko­s­tot e tra­n­s­po­r­tit kanë rënë dhe ba­rri­erat tre­g­ta­re janë zvo­gë­lu­ar. Zvo­gë­li­mi i ba­rri­era­ve tre­g­ta­re ka qenë më i the­k­su­ar në ve­n­det me të ar­dhu­ra të ulë­ta. Në vi­tin 1980, ish­te e za­ko­n­sh­me që ve­n­det e va­r­f­ra, më pak të zhvilluara të ve­n­do­sin ta­ri­fa prej 20 pë­r­qind ose më shu­më. Shu­më ve­n­de ve­n­do­sën gji­tha­sh­tu ko­n­t­ro­lle të ku­r­se­ve të kë­m­bi­mit, që e bë­n­te të vë­sh­ti­rë që qy­te­ta­rët e tyre të gje­nin va­lu­të të huaj që u ne­vo­ji­tej për të ble­rë im­po­r­te. Sot, si­tu­ata ë­sh­të dra­ma­ti­kisht e ndry­sh­me. Duke fi­llu­ar nga vi­tet 1980, një nu­mër ve­n­desh më pak të zhvi­llu­ara, duke pë­r­f­shi­rë Ki­nën dhe In­di­në, kanë ulur ta­ri­fat e tyre, kanë le­h­të­su­ar ko­n­t­ro­llet e ku­r­se­ve të kë­m­bi­mit dhe kanë he­qur ba­rri­erat e tje­ra tre­g­ta­re. Si re­zu­l­tat, tre­g­tia ndë­r­ko­m­bë­ta­re ë­sh­të rri­tur me shpej­të­si.
Rri­t­ja e tre­g­ti­së ndë­r­ko­m­bë­ta­re ka bërë të mu­n­dur që bota të ketë një pro­dhim më të madh dhe të arri­jë një ni­vel më të la­r­të ko­n­su­mi nga sa mund të ki­sh­te ndo­dhur. Të ar­dhu­rat për fry­më janë rri­tur me shpej­të­si në shu­më ve­n­de më pak të zhvi­llu­ara, veça­në­risht në ko­m­bet me po­pu­ll­si të la­r­të në Azi. Të va­r­f­rit në veça­n­ti kanë pë­r­fi­tu­ar nga tre­g­tia më e lirë. Në mba­rë bo­tën, nu­m­ri i pe­r­so­na­ve në va­r­fë­ri ek­s­t­re­me ka rënë me 1,1 mi­li­ar­dë mes vi­te­ve 1980 dhe 2015, duke rënë nga 40% e po­pu­ll­si­së së bo­tës në më pak se 10%. Sot afë­r­sisht dy të tre­tat e pro­du­k­te­ve të ek­s­po­r­tu­ara nga ve­n­det në zhvi­llim drejt pje­sës tje­tër të bo­tës janë me ta­ri­fa zero.
Gji­tha­sh­tu, rri­t­ja e tre­g­ti­së ndë­r­ko­m­bë­ta­re ka ngu­sh­tu­ar he­n­de­kun e të ar­dhu­ra­ve mes ko­m­be­ve të pa­su­ra dhe aty­re të va­r­f­ra. Në de­ka­dat e fu­n­dit, ve­n­det më pak të zhvi­llu­ara janë rri­tur më shpej­të se ve­n­det e zhvi­llu­ara me të ar­dhu­ra të la­r­ta. Gji­tha­sh­tu, rri­t­ja e të ar­dhu­ra­ve ka qenë veça­në­risht e shpej­të në Kinë dhe Indi, ku je­toj­në rreth një e tre­ta e po­pu­ll­si­së së bo­tës. Si re­zu­l­tat, shpë­r­n­da­r­ja e të ar­dhu­ra­ve në­për botë po bë­het gji­th­një e më e ba­ra­ba­r­të, si­do­mos që prej vi­tit 2000.(46)
Me­gji­tha­të, ndi­ki­mi i zgje­ri­mit tre­g­tar në shpë­r­n­da­r­jen e të ar­dhu­ra­ve ë­sh­të shpesh i ndry­shëm në ve­n­det me të ar­dhu­ra të la­r­ta si p.sh. Shte­tet e Ba­sh­ku­ara, Ka­na­da, Ja­po­ni dhe ato në Ev­ro­pën Pe­rë­n­di­mo­re. Ë­sh­të e pa­ra­shi­ku­e­sh­me që ve­n­det me të ar­dhu­ra të la­r­ta të kenë te­n­de­n­cën të ek­s­po­r­toj­në ma­ll­ra që kë­r­koj­në fo­r­cë pu­në­to­re me ku­ali­fi­kim të la­r­të dhe të mi­ra­r­si­mu­ar, ndë­r­ko­hë që në më­ny­rë di­s­p­ro­po­r­ci­ona­le im­po­r­toj­në ma­ll­ra që pro­dho­hen nga një fo­r­cë pu­në­to­re me ku­ali­fi­kim të ulët. Pra­n­daj, tre­g­tia mund të rri­së kë­r­ke­sën për fo­r­cë pu­në­to­re me ku­ali­fi­kim të la­r­të në kra­ha­sim me fo­r­cën pu­no­një­se me ku­ali­fi­kim të ulët. Në këtë rast, fi­ti­met e pu­no­një­s­ve me ku­ali­fi­kim të la­r­të do të rri­ten në kra­ha­sim me pu­no­një­sit me ku­ali­fi­kim të ulët, duke rri­tur pa­ba­ra­zi­në në të ar­dhu­rat bre­n­da ve­n­dit. Pa­ba­ra­zia në të ar­dhu­rat ë­sh­të rri­tur në po­thu­aj­se të gji­tha ve­n­det me të ar­dhu­ra të la­r­ta në de­ka­dat e fu­n­dit, dhe rri­t­ja e tre­g­ti­së ndë­r­ko­m­bë­ta­re mund të jetë një fa­k­tor ko­n­t­ri­bu­u­es.
Ak­tu­alisht, du­ket si­kur ka një rri­t­je të ar­mi­që­si­së ndaj tre­g­ti­së ndë­r­ko­m­bë­ta­re në një nu­mër ve­n­desh me të ar­dhu­ra të la­r­ta. Fi­gu­ra po­li­ti­ke të njo­hu­ra kanë bërë thi­rr­je për llo­je të ndry­sh­me ba­rri­erash tre­g­ta­re, në veça­n­ti ku­fi­zi­me ndaj im­po­r­te­ve nga ve­n­det e va­r­f­ra. Në këtë ar­mi­që­si ko­n­t­ri­bu­on rri­t­ja e pa­ba­ra­zi­së në të ar­dhu­ra dhe rri­t­ja e nga­da­l­të në fi­ti­met e pu­no­një­s­ve me ku­ali­fi­kim të ulët dhe me ar­si­mim të do­bët. Por, ka edhe një fa­k­tor tje­tër po aq të rë­n­dë­si­shëm këtu: fu­qia po­li­ti­ke e in­te­re­sa­ve të mi­ro­r­ga­ni­zu­ara. Ku­fi­zi­met tre­g­ta­re u sje­llin pë­r­fi­ti­me pro­dhu­es­ve dhe fu­r­ni­to­rë­ve të bu­ri­me­ve të tyre, duke pë­r­f­shi­rë edhe disa pu­no­njës, në ku­rriz të ko­n­su­ma­to­rë­ve dhe fu­r­ni­to­rë­ve në in­du­s­t­ri­të e tje­ra. No­r­ma­lisht, in­du­s­t­ri­të që lo­boj­në pra­në qe­ve­ri­së për t’u mbroj­tur nga ri­va­lët e huaj janë të mi­ro­r­ga­ni­zu­ara dhe fi­ti­met e tyre janë të pë­r­qe­n­d­ru­ara dhe shu­më të du­k­sh­me, ndë­r­sa ko­n­su­ma­to­rët, pu­no­një­sit e tje­rë dhe fu­r­ni­to­rët e tje­rë të bu­ri­me­ve janë në pë­r­gji­thë­si të pa­or­ga­ni­zu­ar dhe fi­ti­met e tyre nga tre­g­tia ndë­r­ko­m­bë­ta­re janë shu­më të shpë­r­n­da­ra. Ë­sh­të e pa­ra­shi­ku­e­sh­me që in­te­re­sat e or­ga­ni­zu­ara të kenë më shu­më pë­r­k­ra­h­je po­li­ti­ke (në fo­r­mën e ko­n­t­ri­bu­te­ve dhe fo­r­ma­ve të tje­ra të mbë­sh­te­t­jes po­li­ti­ke), duke u dhë­në po­li­ti­ka­në­ve sti­muj të fo­r­të që të pë­r­k­ra­hin pi­kë­pa­m­jet e tyre.
Gji­tha­sh­tu, ë­sh­të e le­h­të të shi­ko­het dëmi që u bë­het pu­no­një­s­ve që hu­m­bin ve­n­din e pu­nës kur çe­li­ku, për she­m­bull, pro­dho­het më lirë ja­sh­të ve­n­dit dhe im­po­r­to­het li­r­shëm. Në ko­n­t­rast me këtë, fi­ti­met e aty­re që janë ndi­h­mu­ar nga një tre­g­ti më e lirë janë shu­më më pak të du­k­sh­me. Në ra­s­tin e ku­fi­zi­me­ve tre­g­ta­re, me­n­di­mi i shë­n­do­shë eko­no­mik shpesh ë­sh­të në ko­n­f­likt me një stra­te­gji po­li­ti­ke fi­tu­ese.
Hi­s­to­ria tre­gon se ar­mi­që­sia në rri­t­je ndaj tre­g­ti­së mund të jetë e rre­zi­k­sh­me. Me nga­da­lë­si­min e eko­no­mi­ve në fu­n­din e vi­te­ve 1920, u zhvi­llua një ar­mi­që­si e ngja­sh­me ndaj tre­g­ti­së. Kjo so­lli mi­ra­ti­min në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara të pro­je­k­t­li­gjit “për tarifat Smut-Haulej” (Smo­ot-Hawley) në me­sin e vi­te­ve 1930. Ky le­gji­s­la­ci­on rri­ti ta­ri­fat me më shu­më se 50 pë­r­qind për rreth 3200 pro­du­k­te të im­po­r­tu­ara. Pre­si­de­n­ti He­r­bert Hu­ver (He­r­bert Ho­o­ver), se­na­to­ri Rid Smut (Reed Smo­oth), ko­n­g­re­s­me­ni Uillis Ha­ulej (Wi­llis Hawley), dhe pro­po­zu­es të tje­rë të pro­je­k­t­li­gjit me­n­do­nin se ta­ri­fat më të la­r­ta do të sti­mu­lo­nin eko­no­mi­në dhe do të ru­anin ve­n­det e pu­nës. Siç u shpreh Ha­ulej, “dua që t’i shi­koj pu­no­një­sit ame­ri­ka­në të pu­në­so­hen duke pro­dhu­ar ma­ll­ra ame­ri­ka­ne për ko­n­sum ame­ri­kan”.(47)
Me­gji­thë­se re­to­ri­ka du­ket e shkë­l­qy­er, re­zu­l­ta­tet ishin dra­ma­ti­kisht të ndry­sh­me. Rri­t­ja e ta­ri­fa­ve i ze­më­roi të hu­ajt, dhe gja­sh­të­dh­je­të ve­n­de u pë­r­gji­gjën me ta­ri­fa më të la­r­ta për pro­du­k­tet ame­ri­ka­ne. Tre­g­tia ndë­r­ko­m­bë­ta­re ra ndje­shëm dhe po kë­sh­tu edhe pro­dhi­mi në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara. Deri në vi­tin 1932, vo­lu­mi i tre­g­ti­së së SHBA-së ki­sh­te rënë në më pak se gjy­s­mën e ni­ve­lit pë­r­pa­ra pro­je­k­t­li­gjit. Fi­ti­met nga tre­g­tia hu­m­bën, të ar­dhu­rat nga ta­ri­fat e qe­ve­ri­së fe­de­ra­le në të vë­r­te­të ranë, pro­dhi­mi dhe pu­në­si­mi ranë ndje­shëm, dhe pa­pu­në­sia u rrit ndje­shëm. Pa­pu­në­sia ish­te 7,8 pë­r­qind kur u mi­ra­tua pro­je­k­t­li­gji Smut-Ha­ulej, por u rrit me shpej­të­si në 23,6 pë­r­qind ve­tëm dy vjet më vonë. Tregu i aksioneve, i cili i ki­sh­te ri­fi­tu­ar po­thu­aj­se të gji­tha hu­m­b­jet e te­to­rit të vi­tit 1929 pë­r­pa­ra mi­ra­ti­mit të pro­je­k­t­li­gjit Smut-Ha­ulej, ra ndje­shëm gja­të mu­aj­ve pas mi­ra­ti­mit të tij.
Më shu­më se një mijë eko­no­mi­s­të në­n­sh­k­ru­an një le­tër të ha­pur për Pre­si­de­n­tin Hu­ver duke e pa­ra­laj­më­ru­ar për efe­k­tet e dë­m­sh­me të pro­je­k­t­li­gjit Smut-Ha­ulej dhe iu lu­tën të mos e kthe­n­te në ligj. Ai i re­fu­zoi kë­r­ke­sat e tyre, por hi­s­to­ria vë­r­te­toi se pa­ra­laj­më­ri­met e tyre ishin me vend. Fa­k­to­rë të tje­rë, si pa­kë­si­mi i shpej­të i ofe­r­tës së pa­ra­së dhe rri­t­jet e më­dha të ta­ti­me­ve në vi­tet 1932 dhe 1936, ko­n­t­ri­bu­u­an në De­p­re­si­onin e Madh. Por, pro­je­k­t­li­gji Smut-Ha­ulej për tre­g­ti­në ish­te gji­tha­sh­tu një shkak kry­esor për ngja­r­jet tra­gji­ke të asaj pe­ri­udhe.
A do të pë­r­së­ri­tet hi­s­to­ria? Shpre­soj­më që jo, por pë­r­vo­ja e vi­te­ve 1930 tre­gon se re­to­ri­ka po­li­ti­ke e pa­in­fo­r­mu­ar dhe ar­mi­që­sia ndaj tre­g­ti­së mund të sje­llin re­zu­l­ta­te ka­ta­s­t­ro­fi­ke.
Duke parë ndi­ki­met e tre­g­ti­së ndë­r­ko­m­bë­ta­re në pe­ri­udhat e pa­s­lu­f­tës, ë­sh­të e qa­r­të se ni­ve­li i ha­p­jes së Ev­ro­pës Pe­rë­n­di­mo­re ka ndi­ku­ar në ri­ku­pe­ri­min e shpej­të dhe vo­lu­min e eko­no­mi­ve pas të dyja Lu­f­të­ra­ve Bo­të­ro­re. Ko­n­t­ra­s­ti mes de­ka­dës së pa­që­n­d­ru­esh­më­ri­së eko­no­mi­ke në Ev­ro­pën Pe­rë­n­di­mo­re pas Lu­f­tës së Parë Bo­të­ro­re dhe ri­ku­pe­ri­mit eko­no­mik të kri­ju­ar në de­ka­dën pas Lu­f­tës së Dytë Bo­të­ro­re ë­sh­të i madh dhe ka li­dh­je me ndry­shi­met në po­li­ti­kat tre­g­ta­re(48). Ri­n­dë­r­ti­mit eko­no­mik pas Lu­f­tës së Parë Bo­të­ro­re i mu­n­go­nin me­ka­ni­z­mat in­s­ti­tu­ci­ona­lë për të le­h­të­su­ar zvo­gë­li­min e ba­rri­era­ve tre­g­ta­re që ki­shin li­n­dur gja­të lu­f­tës dhe ishin tra­shë­gu­ar më pas. Por, ve­tëm dy vjet pas do­rë­zi­mit të Gje­r­ma­ni­së në vi­tin 1945, një­zet e tre ve­n­de kri­ju­an një Ma­rrë­ve­sh­je të Pë­r­gji­th­sh­me mbi Ta­ri­fat dhe Tre­g­ti­në (GATT) që pë­r­ca­k­toi ma­rrë­ve­sh­je de­ty­ru­ese për të ulur ta­ri­fat. Ve­tëm pesë vjet pas pë­r­fu­n­di­mit të lu­f­tës, të gji­tha ve­n­det kry­eso­re të Ev­ro­pës Pe­rë­n­di­mo­re ki­shin ma­rrë pje­së në tre ra­un­de të veça­n­ta ne­go­ci­atash që ki­shin zgje­ru­ar anë­ta­rë­si­në e GATT dhe ki­shin ulur më tej ta­ri­fat e im­po­r­te­ve. Arri­t­ja kry­eso­re e GATT ish­te një ulje e la­r­të ta­ri­fash në ra­un­din e parë të ne­go­ci­ata­ve në Gje­ne­vë në vi­tin 1947. Ulja e shpej­të e ta­ri­fa­ve pa­ra­qi­tet në Ek­s­po­na­tin 9(49).
Ek­s­po­na­ti 9: Ni­ve­let me­sa­ta­re të ta­ri­fa­ve në ve­n­det e pë­r­z­gje­dhu­ra (%)
19131925192719311952
Be­l­gji­ka971117n.a
Fra­n­ca149233819
Gje­r­ma­nia1215244016
Ita­lia1716274824
Ho­la­n­da24n.an.an.a
Mbre­të­ria e Ba­sh­ku­arn.a4n.a1717
Shte­tet e Ba­sh­ku­ara3226n.an.a16
Shë­nim: Jo të gji­tha vi­tet mund të kra­ha­so­hen.
Bu­ri­mi: Llo­ga­ri­t­jet për vi­tin 1913 dhe 1925 janë ma­rrë nga Li­dh­ja e Ko­m­be­ve, si­pas ra­po­r­tit të Ma­rrë­ve­sh­jes së Pë­r­gji­th­sh­me mbi Ta­ri­fat dhe Tre­g­ti­në (GATT) (1953), fq. 62, si dhe bu­ri­mi për llo­ga­ri­t­jen e GATT e vi­tit 1952. Për të dhë­nat e ta­ri­fa­ve të vi­tit 1927 dhe 1931, shi­ko Li­ep­mann (1938), fq. 415 dhe, Ki­s­ton dhe So­lo­mou (1900) fq. 6506, për Mbre­të­ri­në e Ba­sh­ku­ar në vi­tin 1932.
Ek­s­po­na­tet 10 dhe 11(50) tre­goj­në pro­g­re­sin e vo­lu­mit të ek­s­po­r­te­ve dhe të ar­dhu­ra­ve re­ale për pesë ve­n­det kry­eso­re të Ev­ro­pës Pe­rë­n­di­mo­re - Fra­n­cë, Gje­r­ma­ni, Ita­li, Ho­la­n­dë dhe Mbre­të­ria e Ba­sh­ku­ar - dy vjet pas lu­f­tës.
Ek­s­po­na­ti 10: Vo­lu­mi i ek­s­po­r­te­ve pas Lu­f­tës së Parë dhe të Dytë Bo­të­ro­re (në pesë eko­no­mi të Ev­ro­pës Pe­rë­n­di­mo­re)
Një gra­fik me vijë tre­gon vo­lu­met e ek­s­po­r­te­ve në pesë eko­no­mi të Ev­ro­pës Pe­rë­n­di­mo­re pas Lu­f­tës së Parë dhe të Dytë Bo­të­ro­re. Bo­sh­ti ‘y’ pa­ra­qet një in­deks nga 100 deri në 900, ku 100 ë­sh­të e ba­ra­ba­r­të me vo­lu­met e ek­s­po­r­te­ve në 1918 dhe 1946, duke zbri­tur në 380 në vi­tin 1913 dhe 450 në vi­tin 1938. Vo­lu­met u rri­tën pas të dyja lu­f­të­ra­ve, duke u rri­tur në po­thu­aj­se 400 deri në vi­tin 1929 dhe në më­ny­rë të the­k­su­ar pas Lu­f­tës së Dytë Bo­të­ro­re në mbi 850 deri në vi­tin 1957.
Ek­s­po­na­ti 11: Pro­dhi­mi real pas Lu­f­tës së Parë dhe Dytë Bo­të­ro­re (në pesë ve­n­de të Ev­ro­pës)
Një gra­fik me vijë tre­gon pro­dhi­min real në pesë eko­no­mi të Ev­ro­pës Pe­rë­n­di­mo­re pas Lu­f­tës së Parë dhe të Dytë Bo­të­ro­re. Bo­sh­ti ‘y’ pa­ra­qet një in­deks që fi­llon nga 100 për vi­tin 1918 dhe 1946, duke zbri­tur në 112 në vi­tin 1913 dhe 122 në vi­tin 1938. Pas Lu­f­tës së Parë Bo­të­ro­re, pro­dhi­mi bie deri në vi­tin 1921, pa­s­taj rri­tet në më­ny­rë të që­n­d­ru­e­sh­me në mbi 125 deri në vi­tin 1929. Pro­dhi­mi rri­tet me­një­he­rë pas Lu­f­tës së Dytë Bo­të­ro­re në po­thu­aj­se 200 deri në vi­tin 1957.
Çli­ri­mi i tre­g­ti­së ndë­r­ko­m­bë­ta­re dhe ra­jo­na­le të Ev­ro­pës nga ku­fi­zi­met qe­ve­ri­ta­re u le­joi eko­no­mi­ve të pë­r­fi­to­nin nga spe­ci­ali­zi­mi si­pas pë­r­pa­rë­si­së të tyre kra­ha­su­ese dhe kë­sh­tu të zgje­ro­he­shin më shpejt.

Pjesa 2 Mendimet finale

Rëndësia e institucioneve dhe politikave

Vi­tet e fu­n­dit ka pa­sur një pë­r­ha­p­je vi­r­tu­ale të stu­di­me­ve aka­de­mi­ke që of­roj­në mbë­sh­te­t­je për pi­kë­pa­m­jen se po­li­ti­kat dhe institucionet ekonomike janë pë­r­ca­k­tu­e­sit kry­eso­rë të rri­t­jes dhe zhvi­lli­mit eko­no­mik. Me in­s­ti­tu­ci­one eko­no­mi­ke në­n­ku­p­toj­më kë­r­ke­sat li­gjo­re, rre­gu­llo­ret, tra­di­tat dhe za­ko­net që kri­joj­në ko­r­ni­zën bre­n­da së ci­lës një eko­no­mi fu­n­k­si­onon. Ato pë­r­f­shij­në ma­n­da­tet ku­sh­te­tu­ese, pro­ce­set li­gjo­re, rre­gu­llat që drej­toj­në shkë­m­bi­met, dhe stru­k­tu­rën e ma­sa­ve mo­ne­ta­re. Po­li­ti­kat eko­no­mi­ke pë­r­ku­fi­zo­hen si ve­p­ri­me po­li­ti­ke më spe­ci­fi­ke që mund të ndry­sho­hen shu­më më shpejt se in­s­ti­tu­ci­onet.
Fu­sha e stu­di­mit që ana­li­zon ndi­ki­min e in­s­ti­tu­ci­one­ve dhe po­li­ti­ka­ve mbi rri­t­jen eko­no­mi­ke, zhvi­lli­min dhe pe­r­fo­r­ma­n­cën nji­het si Eko­no­mi­k­si In­s­ti­tu­ci­onal i Ri. In­s­ti­tu­ci­onet dhe po­li­ti­kat që in­ku­ra­joj­në ve­p­ri­met pro­du­k­ti­ve dhe de­ku­ra­joj­në sje­ll­jen gra­bi­t­qa­re ko­n­si­de­ro­hen si zgji­dh­je për rri­t­jen eko­no­mi­ke dhe pro­s­pe­ri­te­tin. Shu­më stu­di­me eko­no­me­t­ri­ke kanë shqy­r­tu­ar pë­r­mi­rë­si­min e ci­lë­si­së së in­s­ti­tu­ci­one­ve si re­zu­l­tat i tra­n­zi­ci­onit nga ko­mu­ni­z­mi, dhe kanë zbu­lu­ar se ve­n­det ku in­s­ti­tu­ci­onet u zhvi­llu­an me ri­tëm të shpej­të, në pë­r­gji­thë­si pa­tën pe­r­fo­r­ma­n­cë më të la­r­të eko­no­mi­ke.(51)
Ndë­r­ko­hë që ka disa de­ba­te rreth in­s­ti­tu­ci­one­ve të sa­k­ta që janë më të pë­r­sh­ta­t­sh­me për arri­t­jen e një rri­t­je­je të shpej­të, ka një da­ko­r­dë­si të ko­n­si­de­ru­e­sh­me se të drej­tat e si­gu­r­ta të pro­nës, tre­gjet e ha­pu­ra, sta­bi­li­te­ti mo­ne­tar dhe ku­fi­zi­met mi­ni­ma­le tre­g­ta­re janë the­l­bë­so­re për kri­ji­min e një mje­di­si të shë­n­do­shë in­s­ti­tu­ci­onal. Pi­kat e pë­r­ca­k­tu­ara në këtë pje­së re­f­le­k­toj­në Eko­no­mi­k­sin In­s­ti­tu­ci­onal të Ri.
Sa rë­n­dë­si kanë in­s­ti­tu­ci­onet dhe po­li­ti­kat? Për t’iu pë­r­gji­gjur kë­saj py­et­je­je, na ne­vo­ji­tet një më­ny­rë për të kra­ha­su­ar in­s­ti­tu­ci­onet dhe po­li­ti­kat e ve­n­de­ve të ndry­sh­me. Që prej me­sit të vi­te­ve 1980, In­s­ti­tu­ti Fra­ser në Va­n­ku­ver të Ka­na­da­së, së ba­sh­ku me një nu­mër pa­r­t­ne­rësh, ka ra­po­r­tu­ar një in­deks të li­ri­së eko­no­mi­ke për mba­rë ve­n­din të qu­aj­tur in­de­k­si i “Li­ri­së eko­no­mi­ke të bo­tës (EFW)”. I pu­b­li­ku­ar tani nga një rrjet mba­rë­bo­të­ror in­s­ti­tu­ci­onesh, ky in­deks mat shka­llën në të ci­lën in­s­ti­tu­ci­onet dhe po­li­ti­kat e ve­n­dit janë në pë­r­pu­th­je me li­ri­në eko­no­mi­ke. Ai re­gji­s­t­ron ma­dhë­si­në e qe­ve­ri­së, si­s­te­min li­gjor dhe të drej­tat e pro­në­si­së, pa­ra­të e si­gu­r­ta, li­ri­në e tre­g­ti­së dhe mje­di­sin rre­gu­lla­tor. In­de­k­si pë­r­f­shin 42 ko­m­po­ne­n­të të veça­n­të dhe of­ron re­n­di­t­jet për rreth 160 ve­n­de, disa që në vi­tet 1980 dhe të tje­rë janë shtu­ar me vë­ni­en në di­s­po­zi­ci­on të të dhë­na­ve.
Në shu­më më­ny­ra, in­de­k­si EFW re­f­le­k­ton ele­me­n­tet e pë­r­me­n­du­ra në pje­sët e më­pa­r­sh­me të kë­tij li­b­ri. Për të arri­tur një re­n­di­t­je të la­r­të në EFW, një vend du­het të si­gu­ro­jë mbroj­t­je të si­gurt të pro­nës pri­va­te, re­s­pe­k­tim të ko­n­t­ra­ta­ve dhe një mje­dis të që­n­d­ru­e­shëm mo­ne­tar. Ai gji­tha­sh­tu du­het t’i mba­jë ta­k­sat të ulë­ta, të mos kri­jo­jë ba­rri­era për tre­g­ti­në ve­n­da­se dhe ndë­r­ko­m­bë­ta­re dhe të mbë­sh­te­tet më plo­të­sisht në tre­gjet sesa te shpe­n­zi­met qe­ve­ri­ta­re dhe rre­gu­llo­ret për të alo­ku­ar ma­ll­rat dhe bu­ri­met. Nëse këta fa­k­to­rë in­s­ti­tu­ci­ona­lë dhe po­li­ti­kë ndi­koj­në re­alisht në pe­r­fo­r­ma­n­cën eko­no­mi­ke, ve­n­det me re­n­di­t­je të la­r­ta në EFW du­het të jenë më mirë se ato me re­n­di­t­je va­zh­di­misht të ulë­ta.
Ek­s­po­na­ti 12 pa­ra­qet të dhë­nat për të ar­dhu­rat për fry­më për vi­tin 2017 dhe rri­t­jen e tij në ko­hët e fu­n­dit për dhje­të ve­n­det me re­n­di­t­jet më të la­r­ta dhe më të ulë­ta në EFW në vi­tin 2016. Ve­n­det me re­n­di­t­je më të la­r­ta nuk janë su­r­p­ri­zu­ese, pë­r­veç Gje­or­gji­së dhe Ma­uri­ci­usit, ku efe­k­ti i re­fo­r­ma­ve të fu­n­dit eko­no­mi­ke du­ket qa­r­të. Në fund të re­n­di­t­jes ë­sh­të Ve­ne­zu­ela. Nën qe­ve­ri­s­jen e Ça­ve­zit/Ma­du­ros (Cha­vez/Ma­du­ro), ai që di­kur ish­te ve­n­di më i be­ga­të në Ame­ri­kën e Ju­gut ë­sh­të bërë një she­m­bull i qa­r­të i dë­sh­ti­mit ka­ta­s­t­ro­fik të pla­ni­fi­ki­mit eko­no­mik ko­mu­nist/so­ci­alist. Ve­n­det që pa­ra­qe­sin li­ri­në më të ma­dhe eko­no­mi­ke kanë të ar­dhu­ra me­sa­ta­re për fry­më për vi­tin 2017 prej 56 749 $, po­thu­aj­se shta­të herë sa me­sa­ta­r­ja e ve­n­de­ve më pak të lira.
Siç mund të shi­het gji­tha­sh­tu në Ek­s­po­na­tin 12, ve­n­det e lira nga ana eko­no­mi­ke kanë rri­t­je të va­zh­du­e­sh­me po­zi­ti­ve. Ve­n­det më pak të lira pa­ra­qe­sin ek­s­pe­ri­en­ca të ndry­sh­me në rri­t­je. Disa, gja­të pe­ri­udha­ve të sta­bi­li­te­tit dhe duke fi­llu­ar nga një no­r­më rri­t­je­je e ulët, rri­ten fu­qi­shëm, por të tje­ra që kanë po­li­ti­ka veça­në­risht të kë­qi­ja, pë­r­ke­që­so­hen me ka­li­min e ko­hës. No­r­ma e rri­t­jes me­sa­ta­re vje­to­re për gru­pin kry­esu­es ish­te 3,7 pë­r­qind, kra­ha­su­ar me 0,4 pë­r­qind për gru­pin në fund të re­n­di­t­jes.
Ek­s­po­na­ti 12: Li­ria eko­no­mi­ke, të ar­dhu­rat dhe rri­t­ja eko­no­mi­ke
Li­ria eko­no­mi­keShte­tiPBB për fry­më për vi­tin 2017No­r­ma e rri­t­jes vje­to­re për pe­ri­udhën 2013-2017
10 ve­n­det e para në 2016
1Hong Ko­n­gu$61,5402.8%
2Si­n­ga­po­ri$93,9053.5%
3Ze­la­n­da e Re$40,9173.3%
4Zvi­c­ra$65,0061.8%
5Ir­la­n­da$76,3059.4%
6Shte­tet e Ba­sh­ku­ara$59,5322.2%
7Gje­or­gjia$10,6893.7%
8Ma­uri­ci­us$22,2793.7%
9Mbre­të­ria e Ba­sh­ku­ar$43,8872.2%
10Aus­t­ra­lia$47,0472.4%
10Ka­na­da­ja$46,3782.2%
ME­SA­TAR$56,7493.7%
10 ve­n­det e fu­n­dit në 2016
153Su­da­ni$4,9042.8%
154Gu­inea-Bissau$1,7004.5%
155An­go­la$6,3891.1%
156Re­pu­b­li­ka e Af­ri­kës Qe­n­d­ro­re$726-4.4%
157Si­ria$2,900
157Re­pu­b­li­ka e Ko­n­gos$8876.1%
159Al­gje­ria$15,2753%
160Ar­gje­n­ti­na$20,7870.7%
161Li­bia$19,631-9.2%
162Ve­ne­zu­ela-7.8%
ME­SA­TAR$8,133-0.4%
Bu­ri­mi: Të dhë­na nga Ba­n­ka Bo­të­ro­re
Shë­nim: PBB për fry­më, Pa­ri­te­ti i Fu­qi­së Ble­rë­se (PPP).
Kur ve­n­det me të ar­dhu­ra të ulë­ta ap­li­koj­në in­s­ti­tu­ci­one dhe po­li­ti­ka të mira, ato janë në gje­n­d­je të arrij­në no­r­ma rri­t­je­je shu­më të la­r­ta dhe të ngu­sh­toj­në he­n­de­kun e të ar­dhu­ra­ve në li­dh­je me ko­m­bet in­du­s­t­ri­ale me të ar­dhu­ra të la­r­ta. Në vi­tin 1980, dy ve­n­det me po­pu­ll­si më të la­r­të, Kina dhe In­dia, ishin mes eko­no­mi­ve më pak të lira në botë. Gja­të vi­te­ve 1980 dhe 1990, ato ap­li­ku­an po­li­ti­ka më në pë­r­pu­th­je me li­ri­në eko­no­mi­ke dhe tani po arrij­në no­r­ma mbre­së­lë­në­se rri­t­je­je eko­no­mi­ke prej 6% në vit ose më shu­më.
Me­gji­thë­se su­k­se­si më i madh eko­no­mik i ve­n­de­ve më të lira mund të ko­n­k­lu­do­het nga she­m­bujt e më­si­përm, ka gji­th­mo­në ve­n­de që nuk pë­r­sh­ta­ten me këtë mo­del. Li­dh­ja ë­sh­të më e qa­r­të nëse i ko­m­bi­noj­më ve­n­det në gru­pe. Ek­s­po­na­ti 13 i ndan ve­n­det në ka­tër gru­pe (të qu­aj­tu­ra ku­ar­ti­le), ku se­ci­li grup pë­r­m­ban 25% të ve­n­de­ve të radhitura nga më e ulë­ta te më e la­r­ta si­pas re­n­di­t­jes në EFW dhe tre­gon ni­ve­lin e tyre me­sa­tar të të ar­dhu­ra­ve pë­r­gja­të një pe­ri­udhe më të gja­të. Duke qenë se të ar­dhu­rat ko­rre­n­te re­f­le­k­toj­në efe­k­tin e rri­t­jes pë­r­gja­të de­ka­da­ve ose më shu­më, ndry­shi­met janë të du­k­sh­me. Duke su­po­zu­ar (gjë që mbë­sh­te­tet nga ana­li­za më të the­lla) se ve­n­det ak­tu­alisht të lira kanë qenë prej më shu­më ko­hësh të lira, ë­sh­të e qa­r­të se eko­no­mi­të më të lira (si­pas re­zu­l­ta­te­ve me­sa­ta­re të dy de­ka­da­ve të fu­n­dit nga viti 1995 deri në vi­tin 2016) kanë arri­tur ni­ve­le shu­më më të la­r­ta të ar­dhu­rash. Ve­n­det më të lira ki­shin të ar­dhu­ra me­sa­ta­re për fry­më prej 40 376 $ për vi­tin 2016, mbi shta­të herë me­sa­ta­r­ja e ve­n­de­ve më pak të lira.
Ek­s­po­na­ti 13: Li­ria eko­no­mi­ke dhe të ar­dhu­rat për fry­më
Një gra­fik me shty­lla që tre­gon li­dh­jen mi­dis li­ri­së eko­no­mi­ke dhe të ar­dhu­ra­ve për fry­më ba­no­ri për se­ci­lën nga ku­ar­ti­let e Ku­ar­ti­lit të Li­ri­së Eko­no­mi­ke. PBB-ja je­pet në do­lla­rë ame­ri­ka­në, në pa­ri­te­tin e fu­qi­së ble­rë­se të vi­tit 2016. Ve­n­det në ku­ar­ti­lin e ulët ki­shin një PBB me­sa­ta­re për fry­më ba­no­ri prej 5 649 do­lla­rësh, ndë­r­sa ve­n­det në ku­ar­ti­lin e si­përm ki­shin një PBB me­sa­ta­re për fry­më ba­no­ri prej 40 376 do­lla­rësh.
Shte­tet me li­ri­në më të ma­dhe eko­no­mi­ke kanë të ar­dhu­ra shu­më më të la­r­ta për fry­më.
Shë­nim: Të ar­dhu­ra = PBB për fry­më (Pa­ri­te­ti i Fu­qi­së Ble­rë­se (PPP) me çmi­me ko­n­s­ta­n­te në do­lla­rë ame­ri­ka­në), 2016.
Bu­ri­mi: Vle­rë­si­mi me­sa­tar i li­ri­së eko­no­mi­ke për pe­ri­udhën 1995-2016; Ba­n­ka Bo­të­ro­re, 2017, Tre­gu­e­sit e zhvi­lli­mit bo­të­ror.
Gra­fi­kët në këtë pje­së janë ma­rrë nga Ja­mes Gwa­r­t­ney et al. Eco­no­mic Fre­e­dom of the World: 2018 Annu­al Re­port në fa­qen e in­te­r­ne­tit: https://www.fraserinstitute.org/studies/economic-freedom.
Jo ve­tëm që ve­n­det më të lira ishin më të be­ga­ta në pë­r­gji­thë­si, por pë­r­fi­ti­met e një eko­no­mie më të lirë shtri­he­shin edhe te fa­mi­l­jet më të va­r­f­ra. Ek­s­po­na­ti 14 tre­gon me­sa­ta­ren e të ar­dhu­ra­ve për fry­më të një të dhje­tës më të va­r­fër në se­ci­lin vend të re­n­di­tur si­pas ni­ve­lit të tyre të li­ri­së eko­no­mi­ke. Edhe pa ma­rrë pa­ra­sysh pë­r­fi­ti­met e vetë li­ri­së, nëse do të zgji­dh­nin, fa­mi­l­jet e va­r­f­ra si­gu­risht që do të zgji­dh­nin të je­to­nin në sho­që­ri­të e lira. Ky ndry­shim i shë­nu­ar tre­gon shu­më rreth pre­si­one­ve të emi­g­ra­ci­onit që kanë do­mi­nu­ar di­s­ku­ti­met e po­li­ti­ka­ve pu­b­li­ke në shu­më ve­n­de në vi­tet e fu­n­dit.
Ek­s­po­na­ti 14: Li­ria eko­no­mi­ke dhe të ar­dhu­rat e fi­tu­ara nga dhje­të pë­r­qi­n­dë­shi më i va­r­fër i po­pu­ll­si­së
Një gra­fik me shty­lla që tre­gon li­dh­jen mi­dis li­ri­së eko­no­mi­ke dhe të ar­dhu­ra­ve të fi­tu­ara nga 10% e fa­mi­l­je­ve më të va­r­f­ra si­pas Ku­ar­ti­lit të Li­ri­së Eko­no­mi­ke. PBB-ja je­pet në do­lla­rë ame­ri­ka­në, në pa­ri­te­tin e fu­qi­së ble­rë­se të vi­tit 2016. Të ar­dhu­rat vje­to­re për fry­më ba­no­ri e 10% të më të va­r­fë­r­ve në ku­ar­ti­lin e ulët ishin 1 345 do­lla­rë, ndë­r­sa për 10% të më të va­r­fë­r­ve në ku­ar­ti­lin e si­përm, të ar­dhu­rat vje­to­re arri­tën në 10 660 do­lla­rë.
Shu­ma e të ar­dhu­ra­ve ndry­she nga pje­sa e fi­tu­ar nga dhje­të pë­r­qi­n­dë­shi më i va­r­fër i po­pu­ll­si­së ë­sh­të shu­më më e la­r­të në ve­n­det me liri më të la­r­të eko­no­mi­ke.
Shë­nim: Të ar­dhu­rat vje­to­re për fry­më të 10% më të va­r­fër të po­pu­ll­si­së (ba­zu­ar në PPP ko­n­s­ta­n­te në do­lla­rë ame­ri­kan), 2016.
Bu­ri­mi: Vle­rë­si­mi me­sa­tar i li­ri­së eko­no­mi­ke për pe­ri­udhën 1995-2016; Ba­n­ka Bo­të­ro­re, 2017, Tre­gu­e­sit e zhvi­lli­mit bo­të­ror.
Si­gu­risht, mund të jetë e pa­sa­k­të të ma­tet va­r­fë­ria duke pë­r­do­rur të ar­dhu­rat e dhje­të pë­r­qi­n­dë­shit më të va­r­fër. Dhje­të pë­r­qi­n­dë­shi më i va­r­fër mund të je­to­jë go­xha mirë në një vend të pa­sur, por vu­aj­në vë­r­tet në një vend të va­r­fër. Le të shqy­r­toj­më Ek­s­po­na­tin 15, i cili tre­gon fra­k­si­onin e po­pu­ll­si­së që je­ton në va­r­fë­ri “ek­s­t­re­me” ose “të mo­de­ru­ar” siç pë­r­ku­fi­zo­het nga Ba­n­ka Bo­të­ro­re. Va­r­fë­ri ek­s­t­re­me do të tho­të të je­tosh me 1,90 $ për fry­më në ditë, ndë­r­sa va­r­fë­ri e mo­de­ru­ar do të tho­të të je­tosh me më pak se 3,20 $ në ditë (do­lla­rë ame­ri­ka­në të pë­r­sh­ta­tur për ndry­shi­met e çmi­me­ve).(52) Ë­sh­të e le­h­të që të shi­ko­hen ava­n­ta­zhet e je­tës në një vend që ka ni­ve­le të la­r­ta li­rie eko­no­mi­ke - qy­te­ta­rët e kë­ty­re ve­n­de­ve kanë shu­më pak mu­n­dë­si që të jenë të va­r­fër. Në rang glo­bal, bota ka bërë pro­g­res të madh në eli­mi­ni­min e va­r­fë­ri­së. Si­pas Ba­n­kës Bo­të­ro­re, 42% e nje­rë­z­ve je­to­nin në va­r­fë­ri ek­s­t­re­me në vi­tin 1981. Në vi­tin 2016, ky fra­k­si­on ki­sh­te rënë në më pak se 10%. Me­gji­thë­se mbe­tet ende diç­ka për të bërë, fo­ku­si­mi në eko­no­mi­k­sin e tre­gut nga Pre­si­de­n­ti i Shte­te­ve të Ba­sh­ku­ara Ro­nad Re­gan (Ro­nald Re­agan) (1981-1989) dhe Kry­emi­ni­s­t­r­ja e Mbre­të­ri­së së Ba­sh­ku­ar Ma­r­ga­ret The­çer (Ma­r­ga­ret Thatcher) (1979-1990) ish­te si­gu­risht një fa­k­tor i rë­n­dë­si­shëm në këtë pro­ces.
Ek­s­po­na­ti 15: Li­ria eko­no­mi­ke dhe no­r­mat e va­r­fë­ri­së ek­s­t­re­me dhe të mo­de­ru­ar
Një gra­fik me shty­lla që pa­ra­qet shka­llën ek­s­t­re­me dhe të mo­de­ru­ar të va­r­fë­ri­së, tre­gon se këto janë më të ulë­ta në ve­n­det që gë­zoj­në liri më të ma­dhe eko­no­mi­ke. Shka­lla e va­r­fë­ri­së ek­s­t­re­me dhe e mo­de­ru­ar për ata në ku­ar­ti­lin më pak të lirë ish­te 31.71% dhe 51.74% e po­pu­ll­si­së. Shka­lla e va­r­fë­ri­së ek­s­t­re­me dhe të mo­de­ru­ar për ata në ku­ar­ti­lin më të lirë ish­te 1.48% dhe 4.31% e po­pu­ll­si­së.
Va­r­fë­ria ek­s­t­re­me dhe e mo­de­ru­ar ë­sh­të më e ulët në ve­n­de me liri më të ma­dhe eko­no­mi­ke.
Shë­nim: Shka­lla e va­r­fë­ri­së ek­s­t­re­me pë­r­fa­që­son pë­r­qi­n­d­jen e po­pu­ll­si­së së ve­n­dit që je­ton me 1,90 do­lla­rë në ditë; shka­lla e va­r­fë­ri­së së mo­de­ru­ar pë­r­fa­që­son pë­r­qi­n­d­jen që je­ton me 3,20 do­lla­rë në ditë, ba­zu­ar në PPP-në ko­n­s­ta­n­te në do­lla­rë për vi­tin 2011.
Bu­ri­mi: Vle­rë­si­mi me­sa­tar i li­ri­së eko­no­mi­ke për pe­ri­udhën 1995-2016; Ba­n­ka Bo­të­ro­re, 2017, Tre­gu­e­sit e zhvi­lli­mit bo­të­ror; për më shu­më de­ta­je shih Connors, 2011.
Si­gu­risht, pa­ra­ja nuk ë­sh­të e ve­t­m­ja më­ny­rë për të ma­tur rri­t­jen e mi­rë­qe­ni­es në botë. Ve­n­det e lira eko­no­mi­kisht janë gji­tha­sh­tu ve­n­det ku du­het të je­to­ni nëse kë­r­ko­ni edhe re­zu­l­ta­te të tje­ra. Vde­k­sh­më­ria fo­sh­njo­re (e shfa­qur në Ek­s­po­na­tin 16) shë­r­ben si tre­gu­es i mirë i ci­lë­si­së së kuj­de­sit mje­kë­sor.
Ek­s­po­na­ti 16: Li­ria eko­no­mi­ke dhe shka­lla e vde­k­sh­më­ri­së fo­sh­njo­re
Një gra­fik me shty­lla që pa­ra­qet li­dh­jen mi­dis li­ri­së eko­no­mi­ke dhe vde­k­sh­më­ri­së fo­sh­njo­re, ku shka­lla e vde­k­sh­më­ri­së je­pet për 1.000 li­n­d­je të gja­lla në vi­tin 2016.Të dhë­nat tre­goj­në se shka­lla e vde­k­sh­më­ri­së ë­sh­të po­thu­aj­se shta­të herë më e la­r­të në ve­n­det në ku­ar­ti­lin më të ulët të li­ri­së eko­no­mi­ke prej 42.45 për një­mi­jë në ko­n­t­rast me 6.28 për një­mi­jë në ku­ar­ti­lin e si­përm.
Shka­lla e vde­k­sh­më­ri­së fo­sh­njo­re ë­sh­të po­thu­aj­se shta­të herë më e la­r­të në ko­m­bet në ku­ar­ti­lin më të ulët të li­ri­së eko­no­mi­ke në kra­ha­sim me ko­m­bet në ku­ar­ti­lin më të la­r­të.
Bu­ri­mi: Vle­rë­si­mi me­sa­tar i li­ri­së eko­no­mi­ke për pe­ri­udhën 1995-2016; Ba­n­ka Bo­të­ro­re, 2017, Tre­gu­e­sit e zhvi­lli­mit bo­të­ror.
Në fund, ë­sh­të edhe vetë lu­m­tu­ria. Eko­no­mi­s­tët nuk ndi­hen ko­mo­dë t’i py­e­sin nje­rë­zit thjesht, “Sa të lu­m­tur jeni?”, por Ek­s­po­na­ti 17, tre­gon se ka një li­dh­je të qa­r­të mes pë­r­gji­gje­ve të tyre ndaj kë­saj py­et­je­je dhe shka­llës së li­ri­së eko­no­mi­ke që kanë.
Ek­s­po­na­ti 17: Li­ria eko­no­mi­ke dhe In­de­k­si i Lu­m­tu­ri­së në Botë i Ko­m­be­ve të Ba­sh­ku­ara
Një gra­fik me shty­lla që tre­gon ma­rrë­dhë­ni­et mi­dis li­ri­së eko­no­mi­ke dhe lu­m­tu­ri­së nje­rë­zo­re. In­de­k­si i Lu­m­tu­ri­së Bo­të­ro­re i Ko­m­be­ve të Ba­sh­ku­ara tre­gon se nje­rë­zit që je­toj­në në ku­ar­ti­lin e la­r­të në ve­n­det e lira eko­no­mi­kisht, kanë te­n­de­n­cë të jenë më të lu­m­tur, sesa ata në tre ku­ar­ti­let më të ulë­ta. Ve­n­det më të lira eko­no­mi­kisht shë­noj­në një in­deks prej 6.54, në kra­ha­sim me 4.48 për ve­n­det më pak të lira eko­no­mi­kisht.
Nje­rë­zit në shte­te me liri më të ma­dhe eko­no­mi­ke pri­ren të jenë më të lu­m­tur me je­tën e tyre.
Shë­nim: “Re­n­di­t­jet janë në bazë të pë­r­gji­gje­ve të py­et­je­ve kry­eso­re mbi vle­rë­si­min e je­tës... Kjo nji­het si Shka­lla Ca­n­t­ril: të an­ke­tu­ar­ve u kë­r­ko­het të ima­gji­noj­në një shka­llë vle­rë­si­mi, ku 10 në­n­ku­p­ton je­tën e tyre më të mirë të mu­n­d­sh­me, ndë­r­sa 0 je­tën e tyre më të keqe të mu­n­d­sh­me. Më pas, u kë­r­ko­het të vle­rë­soj­në je­tën e tyre ak­tu­ale nga 0 në 10”. Të dhë­nat janë për vi­tin 2015.
Bu­ri­mi: Vle­rë­si­mi me­sa­tar i li­ri­së eko­no­mi­ke për pe­ri­udhën 1995-2016; Ko­m­bet e Ba­sh­ku­ara, Pë­r­di­të­si­mi i ra­po­r­tit të lu­m­tu­ri­së në botë për vi­tin 2016.
Ko­hët e fu­n­dit, In­s­ti­tu­ti Fra­ser dhe pa­r­t­ne­rët e tij kanë plo­të­su­ar In­de­k­sin e Li­ri­së Eko­no­mi­ke me një ma­t­je të dytë të ndë­r­tu­ar për të re­gji­s­t­ru­ar “Li­ri­në pe­r­so­na­le”. Kjo ma­t­je fo­ku­so­het në su­n­di­min e li­gjit, si­gu­ri­në dhe mbroj­tjen, dhe li­ri­në e lë­vi­z­jes, li­ri­në e be­si­mit, li­ri­në për t’u mble­dhur, li­ri­në e shpre­h­jes dhe të ide­n­ti­te­tit. Siç mund të shi­het në Ek­s­po­na­tin 18, ka një li­dh­je të ngu­sh­të mes li­ri­së pe­r­so­na­le dhe li­ri­së eko­no­mi­ke. Sho­që­ri­të e lira janë jo ve­tëm më të pa­su­ra, por za­ko­nisht tre­goj­në re­s­pekt më të madh për të drej­tat e nje­ri­ut.
Ek­s­po­na­ti 18: Ra­po­r­ti mi­dis li­ri­së pe­r­so­na­le dhe asaj eko­no­mi­ke, 2016
Gra­fi­ku i shpë­r­n­da­r­jes tre­gon li­dh­jen mi­dis li­ri­së pe­r­so­na­le dhe eko­no­mi­ke. Bo­sh­ti ‘y’ tre­gon li­ri­në eko­no­mi­ke, ndë­r­sa bo­sh­ti ‘x’ atë pe­r­so­na­le në një shka­llë nga 2-10. Si­ria dhe Je­me­ni kanë ni­ve­le të ulë­ta të li­ri­së pe­r­so­na­le dhe ni­ve­le të me­s­me të li­ri­së eko­no­mi­ke. Ve­ne­zu­ela vle­rë­so­het me pi­kët më të ulë­ta në li­ri­në eko­no­mi­ke, por po­thu­aj­se 6 në shka­llën e li­ri­së pe­r­so­na­le. Shte­te si Hong Ko­n­gu, Ze­la­n­da e Re dhe Shte­tet e Ba­sh­ku­ara vle­rë­so­hen me mbi 8 pikë në të dyja shka­llët.
Bu­ri­mi: Ian Vasqu­ez dhe Ta­nja Porcnik, In­de­k­si i Li­ri­së së Nje­ri­ut për vi­tin 2018: Një ma­t­je glo­ba­le e li­ri­së pe­r­so­na­le, ci­vi­le dhe eko­no­mi­ke. Bo­tu­e­sit: In­s­ti­tu­ti Cato, In­s­ti­tu­ti Fra­ser dhe Fo­n­da­ci­oni “Fri­ed­rich Na­umann” për Liri.
Si te­oria eko­no­mi­ke ash­tu edhe evi­de­n­cat em­pi­ri­ke tre­goj­në se ve­n­det rri­ten më shpejt, arrij­në ni­ve­le më të la­r­ta të ar­dhu­rash dhe bëj­në më shu­më pro­g­res ku­n­dër va­r­fë­ri­së kur mi­ra­toj­në dhe ap­li­koj­në po­li­ti­ka si ato që pë­r­me­n­den në këtë pje­së. Çe­lë­si i pro­g­re­sit eko­no­mik ë­sh­të të kri­jo­hen in­s­ti­tu­ci­one të shë­n­do­sha dhe të mi­ra­to­hen po­li­ti­ka të që­n­d­ru­e­sh­me për të pë­r­mi­rë­su­ar si li­ri­të eko­no­mi­ke ash­tu dhe ato pe­r­so­na­le. Sa më shpejt që qy­te­ta­rët dhe li­de­rët po­li­ti­kë rreth bo­tës të ndë­r­gje­gjë­so­hen për këtë ne­vo­jë dhe të fi­lloj­në t’i lë­vi­zin ve­n­det e tyre drejt një li­rie më të ma­dhe eko­no­mi­ke, aq më e be­ga­të do të jetë bota.

Pjesa 3: Dhjetë elementet kryesore të mendimit ekonomik rreth rolit të qeverisë

Elementet:

  1. Qe­ve­ria nxit pro­g­re­sin eko­no­mik duke mbroj­tur të drej­tat e in­di­vi­dë­ve dhe duke of­ru­ar disa të mira dhe shë­r­bi­me që vë­sh­ti­rë se of­ro­hen pë­r­mes tre­gje­ve.
  2. Kur mo­no­po­li ë­sh­të i pra­ni­shëm dhe pe­n­ge­sat për të hyrë në treg janë të la­r­ta, atë­he­rë tre­gjet dë­sh­toj­në në arri­t­jen e efi­çe­n­cës ide­ale.
  3. Të mi­rat pu­b­li­ke dhe ek­s­te­r­na­li­te­tet kri­joj­në sti­muj që mund të in­ku­ra­joj­në in­di­vi­dët e in­te­re­su­ar të ndë­r­ma­rrin ak­ti­vi­te­te që nuk janë në pë­r­pu­th­je me efi­çe­n­cën ide­ale eko­no­mi­ke.
  4. Shpë­r­n­da­r­ja pë­r­mes vo­ti­mit po­li­tik ë­sh­të krej­të­sisht ndry­she nga shpë­r­n­da­r­ja e tre­gut.
  5. Nëse nuk ku­fi­zo­hen nga rre­gu­llat ku­sh­te­tu­ese ose rre­gu­lla të tje­ra të rre­p­ta, gru­pet me in­te­re­sa të ngu­sh­ta do të pë­r­do­rin pro­ce­sin po­li­tik de­mo­k­ra­tik për të fi­tu­ar fa­vo­re shte­të­ro­re në ku­rriz të të tje­rë­ve.
  6. Nëse nuk ku­fi­zo­hen nga rre­gu­llat ku­sh­te­tu­ese ose rre­gu­lla të tje­ra të rre­p­ta, li­gj­vë­në­sit do ta rri­sin de­fi­ci­tin bu­xhe­tor dhe do të shpe­n­zoj­në së te­pë­r­mi.
  7. Kur qe­ve­ri­të ndë­r­hyj­në shu­më për të fa­vo­ri­zu­ar disa in­di­vi­dë ose fi­r­ma në ku­rriz të të tje­rë­ve, nuk do të ketë efi­çe­n­cë dhe do të zhvi­llo­hen ma­rrë­dhë­nie të pa­pë­r­sh­ta­t­sh­me dhe të pa­hij­shme ndë­r­m­jet zy­r­ta­rë­ve dhe bi­z­ne­se­ve.
  8. Fi­ti­mi neto i pë­r­fi­tu­es­ve të tra­n­s­fe­r­ta­ve ë­sh­të më i vo­gël dhe shpesh rrë­një­sisht më i vo­gël, sesa shu­ma e tra­n­s­fe­r­tës.
  9. Eko­no­mia ë­sh­të te­për ko­m­p­le­k­se për t’u pla­ni­fi­ku­ar në ni­vel qe­n­d­ror dhe pë­r­p­je­k­jet për të bërë këtë do të re­zu­l­toj­në në pa­a­f­të­si dhe kli­en­te­li­zëm.
  10. Ko­n­ku­rre­n­ca ë­sh­të po aq e rë­n­dë­si­sh­me në qe­ve­ri sa edhe në tre­g­je.

Hyrje

Eko­no­mi­s­tët pë­r­do­rin sta­n­da­r­din e efi­çe­n­cës eko­no­mi­ke për të vle­rë­su­ar fu­n­k­si­oni­min e një eko­no­mie. Kur bu­ri­met pë­r­do­ren në më­ny­rë efi­çe­n­te, ndë­r­me­rren ve­tëm ve­p­ri­met që sje­llin më shu­më fi­ti­me sesa ko­s­to. As­një ve­p­rim nuk do të ndë­r­me­rret nëse ku­sh­ton më shu­më sesa ia vlen. E thë­në thjesht, efiçencë ekonomike do të tho­të të fi­tosh sa më shu­më nga bu­ri­met që ke në di­s­po­zi­ci­on. Ku­r­set e eko­no­mi­së në pë­r­gji­thë­si shpje­goj­në se pë­r­se tre­gjet dë­sh­toj­në në arri­t­jen e efi­çe­n­cës ide­ale për ka­te­go­ri të ca­k­tu­ara të ak­ti­vi­te­te­ve dhe the­k­soj­në atë që qe­ve­ria mund të bëjë për të pë­r­mi­rë­su­ar si­tu­atën. Ne ve­p­roj­më në këtë më­ny­rë: ne ma­rrim në ko­n­si­de­ra­të po­te­n­ci­alin e ve­p­ri­mit të ide­ali­zu­ar po­li­tik, por gji­tha­sh­tu ap­li­koj­më edhe mje­tet e eko­no­mi­k­sit në fu­n­k­si­onin e pro­ce­sit po­li­tik.
Shpe­n­zi­met qe­ve­ri­ta­re ta­sh­më pë­r­bëj­në 40% apo më shu­më të të ar­dhu­ra­ve ko­m­bë­ta­re në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara dhe në disa shte­te të tje­ra. Duke pa­sur pa­ra­sysh ma­dhë­si­në dhe fu­shë­ve­p­ri­min e saj, ë­sh­të shu­më e rë­n­dë­si­sh­me të ku­p­toj­më se si fu­n­k­si­onon shpë­r­n­da­r­ja po­li­ti­ke. Gja­të gjy­s­më she­ku­llit të ka­lu­ar, kjo temë ë­sh­të bërë pje­së in­te­g­ra­le e eko­no­mi­k­sit. Eko­no­mi­s­tët pë­r­do­rin te­r­min “zgjedhje publike” kur i re­fe­ro­hen kë­saj fu­she stu­di­mi.(53) Pje­sa 3 do ta pë­r­f­shi­jë këtë ana­li­zë.
Qe­ve­ri­të shpesh i pë­r­do­rin ta­k­sat dhe hu­atë për t’u si­gu­ru­ar disa in­di­vi­dë­ve dhe bi­z­ne­se­ve tra­n­s­fe­r­ta, su­b­ve­n­ci­one dhe fo­r­ma të tje­ra fa­vo­ri­zi­mi. Ne do të ana­li­zoj­më këtë pro­ces dhe do të shpje­goj­më pse ndi­ki­mi i kë­ty­re pro­g­ra­me­ve ë­sh­të i ndry­shëm dhe shpesh ja­sh­të­za­ko­nisht i ndry­shëm, nga sa be­son shu­mi­ca. Pje­sa 3 do të pë­r­sh­k­ru­ajë gji­tha­sh­tu një sërë rre­gu­llash ku­sh­te­tu­ese që mund të pë­r­mi­rë­soj­në fu­n­k­si­onin e qe­ve­ri­së dhe po­te­n­ci­alin e saj për të rri­tur ci­lë­si­në e je­tës sonë. Ne shpre­soj­më që qa­s­ja jonë të jetë sti­mu­lu­ese për ju dhe do t’ju sfi­do­jë të me­n­do­ni më se­ri­ozisht për po­te­n­ci­alin dhe ku­fi­zi­met e pro­ce­sit po­li­tik.

Elementi 3.1: Mbroni të drejtat dhe prodhoni të mira dhe shërbime të kufizuara

Qeveria nxit progresin ekonomik duke mbrojtur të drejtat e individëve dhe duke ofruar disa të mira dhe shërbime që janë të vështira për t’u siguruar nga tregjet.

Një qe­ve­ri e me­n­çur dhe ku­r­si­m­ta­re ë­sh­të ajo që i nda­lon nje­rë­zit të dë­m­toj­në një­ri-tje­t­rin, i lë të lirë që të rre­gu­lloj­në vetë si­pë­r­ma­rr­jet e tyre in­du­s­t­ri­ale dhe pë­r­mi­rë­si­met dhe që nuk ua merr nga goja bu­kën që ata kanë fi­tu­ar. Ky ë­sh­të pë­r­ku­fi­zi­mi i qe­ve­ri­së së mirë dhe kjo ë­sh­të e ne­voj­shme për të mby­llur ci­k­lin e lu­m­tu­ri­së sonë.
To­mas Xhe­fe­r­son (Tho­mas Jef­fe­r­son), Ce­re­mo­nia e parë e ina­ugu­ri­mit, 4 mars 1801.
Qe­ve­ri­të lu­aj­në një rol shu­më të rë­n­dë­si­shëm eko­no­mik. Qe­ve­ri­të mund të nxi­sin ba­sh­kë­pu­ni­min so­ci­al dhe rri­sin mi­rë­qe­ni­en e qy­te­ta­rë­ve të tyre pë­r­mes dy fu­n­k­si­one­ve kry­eso­re: (1) fu­n­k­si­onit mbroj­tës që u si­gu­ron nje­rë­z­ve mbroj­t­je për je­tën, li­ri­në dhe pro­nat e tyre; dhe (2) fu­n­k­si­onit pro­dhu­es që of­ron disa të mira të pë­r­z­gje­dhu­ra që kanë ka­ra­k­te­ri­s­ti­ka të pa­za­ko­n­ta që i bëj­në ato të vë­sh­ti­ra për t’u si­gu­ru­ar nga tre­gjet.
Funksioni mbrojtës i qe­ve­ri­së pë­r­f­shin mi­rë­m­baj­tjen e një ko­r­ni­ze të re­n­dit dhe si­gu­ri­së, pë­r­f­shi zba­ti­min e rre­gu­lla­ve ku­n­dër vje­dh­jes, ma­sh­t­ri­mit dhe dhu­nës. Qe­ve­ri­të kanë mo­no­pol në pë­r­do­ri­min le­gji­tim të fo­r­cës për të mbroj­tur qy­te­ta­rët nga një­ri-tje­t­ri dhe nga të hu­ajt. Kë­sh­tu, “shte­ti mbroj­tës” pë­r­pi­qet t’i pa­ra­n­da­lo­jë in­di­vi­dët që të mos dë­m­toj­në një­ri-tje­t­rin dhe të zba­to­jë një in­f­ra­s­t­ru­k­tu­rë rre­gu­llash që u mu­n­dë­son aty­re të ve­p­roj­në me një­ri-tje­t­rin në më­ny­rë ba­sh­kë­pu­nu­ese dhe në ha­r­mo­ni. Një si­s­tem li­gjor që mbron in­di­vi­dët dhe pro­nat e tyre nga ag­re­so­rët, zba­ton ko­n­t­ra­tat në më­ny­rë të pa­a­n­sh­me dhe si­gu­ron traj­tim të ba­ra­ba­r­të në pë­r­pu­th­je me li­gjet (shi­ko­ni Pje­sën 2, Ele­me­n­ti 1) pë­r­bën the­l­bin e fu­n­k­si­onit mbroj­tës të qe­ve­ri­së.
Fu­n­k­si­oni mbroj­tës ë­sh­të ja­sh­të­za­ko­nisht i rë­n­dë­si­shëm për zhvi­lli­min no­r­mal të tre­gje­ve. Kur qe­ve­ria i pë­r­ca­k­ton dhe i zba­ton qa­r­të të drej­tat e pro­në­si­së, çmi­met e tre­gut do të re­f­le­k­toj­në ko­s­ton opo­r­tu­ne të bu­ri­me­ve dhe pro­dhu­e­sit do të drej­to­hen kah pro­dhi­mit të të mi­ra­ve dhe shë­r­bi­me­ve që vle­rë­so­hen më së shu­m­ti nga ko­n­su­ma­to­rët në kra­ha­sim me ko­s­ton e tyre. Për më te­për, nëse ko­n­t­ra­tat zba­to­hen në më­ny­rë efi­çe­n­te dhe pa fa­vo­ri­zi­me, ko­s­tot e tra­n­sa­k­si­onit do të jenë të ulë­ta dhe vo­lu­mi i tre­g­ti­së do të pë­r­fo­r­co­het. Nga një­ra anë, struktura e stimujve do t’i nxi­së nje­rë­zit që të zhvi­lloj­në bu­ri­me, të an­ga­zho­hen në tre­g­ti me pë­r­fi­ti­me re­ci­p­ro­ke dhe të ndë­r­ma­rrin pro­je­k­te për kri­ji­min e pa­su­ri­së.
Ë­sh­të e vë­sh­ti­rë të mbi­v­le­rë­so­het rë­n­dë­sia e fu­n­k­si­onit mbroj­tës të qe­ve­ri­së. Kur ky fu­n­k­si­on kry­het siç du­het, qy­te­ta­rët mund të kenë be­sim se ata nuk do të ma­sh­t­ro­hen dhe pa­su­ria që kri­joj­në nuk do t’u me­rret - qo­f­të nga shke­lë­sit apo nga vetë qe­ve­ria. Kjo mbroj­t­je u jep qy­te­ta­rë­ve si­gu­ri­në se nëse mbje­llin edhe do të ko­rrin. Kur kjo ë­sh­të e vë­r­te­të, nje­rë­zit do të mbje­llin dhe do të ko­rrin me bo­llëk, gjë që sjell edhe pro­g­re­sin eko­no­mik.
Nga ana tje­tër, kur fu­n­k­si­oni mbroj­tës zba­to­het keq, atë­he­rë pro­b­le­met do të gë­loj­në. Mu­n­dë­si­të do të shfa­qen për të pë­r­pa­ru­ar pë­r­mes di­na­kë­ri­së, ma­sh­t­ri­mit dhe fa­vo­ri­zi­mit po­li­tik, në vend të pro­dhi­mit dhe tre­g­ti­së. Fi­ti­met dhe pa­su­ria nuk do të jenë të si­gu­r­ta dhe çmi­met e tre­gut do të dë­sh­toj­në për të re­gji­s­t­ru­ar ko­s­ton e vë­r­te­të të fu­r­ni­zi­mit me të mira dhe shë­r­bi­me. Sti­mujt për zhvi­lli­min e bu­ri­me­ve do të jenë të do­bët dhe rri­t­ja eko­no­mi­ke do të sta­g­no­jë. Fa­t­ke­që­sisht, kjo ë­sh­të pi­kë­risht si­tu­ata në shu­më ve­n­de të va­r­f­ra dhe më pak të zhvi­llu­ara.
Fu­n­k­si­on i dytë kry­esor i qe­ve­ri­së, funksioni prodhues, pë­r­f­shin si­gu­ri­min e ak­ti­vi­te­te­ve që janë të vë­sh­ti­ra për t’u arri­rë në­pë­r­m­jet tre­gje­ve. Ek­zi­s­ton një ko­m­po­nent që ë­sh­të sa jo i drej­tpë­r­d­rej­të aq edhe i drej­tpë­r­d­rej­të në këtë fu­n­k­si­on pro­dhu­es. Ko­m­po­ne­n­ti jo i drej­tpë­r­d­rej­të pë­r­f­shin kri­ji­min e një mje­di­si për fu­n­k­si­oni­min efi­çent të tre­gje­ve. Siç e kemi pë­r­me­n­dur, një stru­k­tu­rë li­gjo­re që mbron të drej­tat e pro­në­si­së dhe zba­ton ko­n­t­ra­tat, i rrit fi­ti­met nga tre­gu dhe efi­çe­n­cën e tre­gut. Në të njëj­tën më­ny­rë, ma­sat mo­ne­ta­re që u si­gu­roj­në re­zi­de­n­të­ve qa­s­je në pa­ra­të me fuqi të që­n­d­ru­e­sh­me ble­rë­se pë­r­gja­të ko­hës i zvo­gë­loj­në pa­si­gu­ri­të dhe mu­n­dë­soj­në fi­ti­met nga shkë­m­bi­mi. Si­gu­ri­mi i një mje­di­si të që­n­d­ru­e­shëm mo­ne­tar dhe çmi­mesh ë­sh­të një nga fu­n­k­si­onet më të rë­n­dë­si­sh­me pro­dhu­ese të qe­ve­ri­së. Siç ë­sh­të di­s­ku­tu­ar në Pje­sën 2, Ele­me­n­tin 5, kur qe­ve­ri­të e kry­ej­në siç du­het këtë fu­n­k­si­on, nje­rë­zit do të in­ve­s­toj­në më shu­më, do të ba­sh­kë­pu­noj­në më shu­më dhe do të arrij­në ni­ve­le të la­r­ta të të ar­dhu­ra­ve.
Ndo­një­he­rë fu­n­k­si­oni pro­dhu­es i qe­ve­ri­së ë­sh­të më i drej­tpë­r­d­rej­të. Janë disa pro­du­k­te për të ci­lat ë­sh­të e vë­sh­ti­rë të the­me­lo­het një ma­rrë­dhë­nie e ngja­sh­me mi­dis pa­ge­sës dhe ma­rr­jes së të mi­ra­ve. Për she­m­bull, mbroj­ta ko­m­bë­ta­re, si një e mirë pu­b­li­ke, ko­n­su­mo­het ba­sh­kë­risht nga shte­ta­sit. Do të ish­te po­thu­aj­se e pa­mu­n­dur që të mbro­je disa shte­tas ku­n­dër ag­re­so­rë­ve të huaj pa i mbroj­tur të gji­thë një­ko­hë­sisht. Tre­gjet janë të pri­ru­ra të pro­dhoj­në shu­më pak të mira me ka­ra­k­te­ri­s­ti­ka të ti­lla. Si re­zu­l­tat, si­gu­ri­mi i tyre nga qe­ve­ria do të pë­r­mi­rë­so­n­te ku­sh­tet eko­no­mi­ke. Kjo çë­sh­t­je do të shtje­llo­het më tej në Ele­me­n­tin 3 më po­sh­të.
Në ra­s­te të tje­ra, mo­ni­to­ri­mi i pë­r­do­ri­mit dhe mble­dh­ja e pa­ge­sa­ve drej­tpë­r­d­rejt nga pë­r­do­ru­e­sit mund të jenë shu­më të ku­sh­tu­e­shëm. Nëse ky ë­sh­të ra­s­ti, atë­he­rë nuk do të ish­te efi­çe­n­te të of­ro­je të mira të ti­lla pë­r­mes tre­gje­ve. In­f­ra­s­t­ru­k­tu­ra rru­go­re, veça­në­risht ajo në qy­te­te dhe qy­te­za, ë­sh­të një she­m­bull i mirë. Ko­s­to­ja e mble­dh­jes së ta­ri­fa­ve dhe si rrje­dho­jë ta­ri­fi­mi i pë­r­do­ru­es­ve në më­ny­rë të drej­tpë­r­d­rej­të për pë­r­do­ri­min e tyre do të ish­te ja­sh­të­za­ko­nisht i la­r­të. Pra­n­daj, za­ko­nisht ë­sh­të më efi­çe­n­te që rru­gët të jenë për të gji­thë dhe fi­na­n­ci­mi i tyre të jetë pë­r­mes ta­k­sa­ve.
Ash­tu siç e kemi the­k­su­ar deri tani, për të si­gu­ru­ar vle­rën më të ma­dhe të bu­ri­me­ve kë­r­ko­het që të ve­p­ro­het ve­tëm atë­he­rë kur pë­r­fi­ti­met i tej­ka­loj­në ko­s­tot. Ky pa­rim ap­li­ko­het si për qe­ve­ri­në ash­tu edhe për ve­p­ri­m­ta­ri­në tre­g­ta­re. Fa­t­ke­që­sisht, kur me­ka­ni­z­mi qe­ve­ri­tar pë­r­f­shin pro­je­k­te të fi­na­n­cu­ara nga ta­k­sat ose hu­atë, ma­t­ja e pë­r­fi­ti­me­ve dhe ko­s­to­ve ë­sh­të e vë­sh­ti­rë. Në treg, zgje­dh­jet e ble­rë­s­ve dhe shi­të­s­ve na si­gu­roj­në in­fo­r­ma­ci­one rreth pë­r­fi­ti­me­ve dhe ko­s­to­ve. Ko­n­su­ma­to­rët nuk do të blej­në të mira, pë­r­veç kur i vle­rë­soj­në ato më shu­më se çmi­mi i tyre. Në më­ny­rë të ngja­sh­me, pro­dhu­e­sit nuk do të va­zh­doj­në të of­roj­në të mira, pë­r­veç nëse arrij­në të mbu­loj­në ko­s­tot e tyre. Por in­fo­r­ma­ci­oni i si­gu­ru­ar nga zgje­dh­jet që bëj­në ko­n­su­ma­to­rët dhe pro­dhu­e­sit hu­m­bet kur qe­ve­ria ndë­r­hyn me anë të një ak­ti­vi­te­ti dhe e fi­na­n­con atë pë­r­mes ta­k­sa­ve. Nuk ka ble­rës që pasi të kenë shpe­n­zu­ar pa­ra­të e tyre të ja­pin in­fo­r­ma­ci­one rreth pë­r­fi­ti­me­ve të tyre. Për më te­për, të ar­dhu­rat që u pa­gu­hen fu­r­ni­to­rë­ve bu­roj­në nga ta­k­si­mi i de­ty­ru­e­shëm dhe pra­n­daj ata nuk ja­pin as­një si­gu­ri që pro­je­k­ti vle­rë­so­het më shu­më se ko­s­to­ja e tij.
Pla­ni­fi­ku­e­sit qe­n­d­ro­rë mund të pë­r­pi­qen të vle­rë­soj­në pë­r­fi­ti­met dhe ko­s­tot, por vle­rë­si­met e tyre, deri në një masë të ma­dhe, do të jenë su­po­zi­me, se­p­se ata nuk kanë in­fo­r­ma­ci­one të plo­ta të ba­zu­ara në zgje­dh­jet e ble­rë­s­ve dhe shi­të­s­ve. Për më te­për, në bo­tën re­ale, pë­r­llo­ga­ri­t­je të ti­lla pë­r­fi­tim-ko­s­to do të ndi­ko­hen shpesh nga rre­tha­nat po­li­ti­ke.
Ash­tu siç e tho­të thë­nia e To­mas Xhe­fe­r­son (Tho­mas Jef­fe­r­son) në hy­r­je të kë­tij ele­me­n­ti, ë­sh­të ja­sh­të­za­ko­nisht e rë­n­dë­si­sh­me për qe­ve­ri­në që t’i pa­ra­n­da­lo­jë nje­rë­zit që të mos dë­m­toj­në një­ri-tje­t­rin (fu­n­k­si­oni mbroj­tës i qe­ve­ri­së). Eko­no­mi­k­si gji­tha­sh­tu tre­gon se ek­zi­s­ton një rast kur qe­ve­ria du­het të si­gu­ro­jë të mira kur ato janë të vë­sh­ti­ra për t’u si­gu­ru­ar pë­r­mes tre­gje­ve (fu­n­k­si­oni pro­dhu­es i qe­ve­ri­së). Me­gji­tha­të, ndë­r­sa qe­ve­ria ve­p­ron pë­r­tej kë­ty­re ak­ti­vi­te­te­ve, ra­s­ti për më shu­më ndë­r­hy­r­je qe­ve­ri­ta­re do­bë­so­het. Në më­ny­rë që të vle­rë­soj­më më mirë ro­lin eko­no­mik të qe­ve­ri­së, zhvi­lli­mi i njo­h­je­ve më të the­lla të ma­n­gë­si­ve të tre­gje­ve dhe ap­li­ki­mi i mje­te­ve të eko­no­mi­k­sit në fu­n­k­si­oni­min e pro­ce­sit po­li­tik janë çë­sh­t­je të rë­n­dë­si­sh­me.

Elementi 3.2: Rregulloni monopolet

Kur në treg janë të pranishëm monopole dhe pengesat për të hyrë në të janë të larta, atëherë ky treg nuk do mund të arrijë efiçencën ideale.

Si­pë­r­ma­rrë­sit që zhvi­lloj­në të njëj­tën tre­g­ti rra­llë ta­ko­hen, ma­d­je edhe për t’u ar­gë­tu­ar dhe për të ka­lu­ar një kohë me një­ri-tje­t­rin, por kur kjo ndodh, bi­se­dat za­ko­nisht pë­r­fu­n­doj­në me një ko­m­p­lot ku­n­dër sho­që­ri­së ose me ndo­një ske­më për të rri­tur çmi­met.
Adam Smith, “Një ana­li­zë për na­ty­rën dhe shka­qet e pa­su­ri­së së ko­m­be­ve”
Për të pë­r­fi­tu­ar ma­k­si­mu­min nga bu­ri­met, du­het t’i pë­r­do­rim ato në më­ny­rë efi­çe­n­te. Fa­k­to­ri kry­esor në pë­r­do­ri­min efi­çent të bu­ri­me­ve ë­sh­të ko­n­ku­rre­n­ca. Siç e kemi di­s­ku­tu­ar edhe më parë, bi­z­ne­set që ope­roj­në në një mje­dis ko­n­ku­rru­es janë të nxi­tur të plo­të­soj­në ne­vo­jat e ko­n­su­ma­to­rë­ve dhe të pro­dhoj­në ma­ll­ra dhe shë­r­bi­me në më­ny­rë eko­no­mi­ke. Nëse bi­z­ne­set nuk u si­gu­roj­në ko­n­su­ma­to­rë­ve vle­rën e du­hur të ma­llit për çmi­min që pa­gu­aj­në, ata do t’i shpe­n­zoj­në pa­ra­të e tyre diku tje­tër.
Jemi në pre­ze­n­cë të një mo­no­po­li atë­he­rë kur një fi­r­më ë­sh­të pro­dhu­e­si i ve­tëm i një ma­lli ose shë­r­bi­mi për të ci­lët nuk ka zë­ve­n­dë­su­es të afërt. Në këtë rast, fi­r­ma do të jetë e nxi­tur për të ku­fi­zu­ar pro­dhi­min dhe për të rri­tur çmi­min. Duke pro­dhu­ar një sasi më të vo­gël dhe duke i shi­tur me çmim më të la­r­të, fi­r­ma mund të fi­to­jë më shu­më sesa në ra­s­tin kur bu­ri­met do të pë­r­do­re­shin në më­ny­rë më pro­du­k­ti­ve - duke pro­dhu­ar një sasi më të ma­dhe me çmim më të ulët. Kjo do të sje­llë ulje të efi­çe­n­cës, se­p­se fi­r­ma nuk po pro­dhon të gji­thë sa­si­në e ma­ll­ra­ve apo shë­r­bi­me­ve që ko­n­su­ma­to­rët i vle­rë­soj­në më shu­më sesa ko­s­to­ja e tyre e pro­dhi­mit.
Mo­no­po­li bu­ron nga: Eko­no­mi­të e shka­llës dhe si­gu­ri­mi i pri­vi­le­gjit. Eko­no­mi­të e shka­llës ndo­dhin kur fi­r­ma të më­dha kanë ko­s­to më të ulë­ta për një­si sesa fi­r­mat e vo­g­la ri­va­le. Nëse eko­no­mi­të e shka­llës va­zh­doj­në të ek­zi­s­toj­në edhe kur fi­r­ma va­zh­di­misht merr pje­së tre­gu gji­th­mo­në e më të më­dha, atë­he­rë kjo fi­r­më e ve­t­me do të do­mi­no­jë në treg dhe do të bë­het mo­no­pol. Pro­dhi­mi i ene­r­gji­së ele­k­t­ri­ke ë­sh­të një she­m­bull. Kur ce­n­t­ra­let për pro­dhi­min e ene­r­gji­së bë­hen më të më­dha, ko­s­to­ja për një­si e pro­dhi­mit të ene­r­gji­së ele­k­t­ri­ke në pë­r­gji­thë­si ulet. Si re­zu­l­tat, mund të ndo­dhë që një fi­r­më e ve­t­me dhe e ma­dhe ta do­mi­no­jë tre­gun. Kjo ë­sh­të ar­sy­eja pse qe­ve­ria za­ko­nisht pë­r­ca­k­ton çmi­met e ve­n­do­su­ra nga ko­m­pa­ni­të e ene­r­gji­së ele­k­t­ri­ke dhe në disa ra­s­te i ka në pro­në­si dhe i drej­ton vetë ce­n­t­ra­let.
Edhe kur mo­no­po­let nuk zhvi­llo­hen, disa in­du­s­t­ri mund të kenë ve­tëm disa fi­r­ma do­mi­nu­ese, za­ko­nisht për shkak se ko­s­to­ja për të hyrë në treg ë­sh­të e la­r­të. Kjo si­tu­atë nji­het si “oli­go­pol” që do të tho­të “shi­t­je nga një nu­mër i vo­gël fi­r­mash”. Vini re ngja­sh­më­ri­në me “oli­ga­r­ki” ose “pu­sh­te­ti në du­art e pa­ki­cës”. Një fi­r­me i du­het të pro­dho­jë një pje­së të ma­dhe të të gji­thë pro­dhi­mit të in­du­s­t­ri­së - për she­m­bull 20 ose 25 për qind - në më­ny­rë që të arri­jë një ko­s­to të ulët për një­si dhe të ko­n­ku­rro­jë në më­ny­rë të efe­k­t­sh­me. Kur kjo ndodh, mund të ketë ha­pë­si­rë ve­tëm për ka­tër ose pesë fi­r­ma që pro­dhoj­në me ko­s­to të ulët për një­si. Tre­g­je të ti­lla pri­ren të do­mi­no­hen nga një nu­mër i vo­gël fi­r­mash, që nxi­ten të ko­m­p­lo­toj­në, të rri­sin çmi­min e pro­du­k­tit të tyre dhe të ve­p­roj­në ash­tu siç do të ve­p­ro­n­te një mo­no­po­list. In­du­s­t­ri­të pro­dhu­ese si ato të ma­ki­na­ve, te­le­vi­zo­rë­ve dhe si­s­te­me­ve ope­ra­ti­ve ko­m­p­ju­te­ri­ke janë disa nga she­m­bujt e tre­gje­ve që do­mi­no­hen nga një nu­mër re­la­ti­visht i vo­gël fi­r­mash. Pri­va­ti­zi­mi i ndë­r­ma­rr­je­ve të më­dha shte­të­ro­re në ve­n­det ish-ko­mu­ni­s­te shpesh ka re­zu­l­tu­ar në pë­r­qe­n­d­ri­min e ti­llë të tre­gut nga oli­ga­r­kët, që kanë pë­r­fi­tu­ar nga ma­rrë­ve­sh­jet e bre­n­d­sh­me në kë­m­bim të mbë­sh­te­t­jes për ata që janë në pu­sh­tet.
Ndo­një­he­rë vetë qe­ve­ria mund të gje­ne­ro­jë mo­no­po­le. Li­ce­n­ci­mi, ta­k­sat që fa­vo­ri­zoj­në një grup ndaj një tje­t­ri, ta­ri­fat, ku­otat dhe pri­vi­le­g­je te tje­ra ulin ko­n­ku­rre­n­cën e tre­gje­ve. Ndo­në­se disa prej kë­ty­re po­li­ti­ka­ve mund të jenë me që­lli­me të mira, ato mbroj­në fi­r­mat ek­zi­s­tu­ese dhe e bëj­në më të vë­sh­ti­rë për ri­va­lët e mu­n­d­shëm fu­t­jen në treg, duke in­ku­ra­ju­ar kë­sh­tu mo­no­po­let dhe fi­r­mat do­mi­nu­ese.
Çfa­rë mund të bëjë qe­ve­ria për të si­gu­ru­ar që tre­gjet janë ko­n­ku­rru­ese? Udhë­zi­min e parë mund ta hu­azoj­më nga fu­sha e mje­kë­si­së: Mos dë­m­to. Qe­ve­ria nuk du­het ta pë­r­ke­që­so­jë si­tu­atën pë­r­mes kë­r­ke­sa­ve të li­ce­n­ci­mit dhe ta­k­sa­ve di­s­k­ri­mi­nu­ese. Në shu­mi­cën e tre­gje­ve, shi­të­sit do ta kenë të vë­sh­ti­rë ose të pa­mu­n­dur të ku­fi­zoj­në fu­t­jen e fi­r­ma­ve ri­va­le (pë­r­f­shi­rë edhe pro­dhu­e­sit ri­va­lë nga ve­n­de të tje­ra). Kjo do të tho­të se shi­të­sit nuk janë në gje­n­d­je të ku­fi­zoj­në ko­n­ku­rre­n­cën, pë­r­ve­ç­se në ra­s­tin kur qe­ve­ria im­po­non ku­fi­zi­me mbi fu­t­jen në treg ose kri­jon rre­gu­lla dhe rre­gu­llo­re që fa­vo­ri­zoj­në disa fi­r­ma ku­n­d­rejt ri­va­lë­ve.
Nga ana tje­tër për të nxi­tur ko­n­ku­rre­n­cën, qe­ve­ri­të mund të nda­loj­në ve­p­ri­me an­ti­ko­n­ku­rru­ese siç janë: marrëveshjet e fshehta, ba­sh­ki­mi i fi­r­ma­ve do­mi­nu­ese në një in­du­s­t­ri dhe ba­sh­ki­mi i pro­në­si­së së fi­r­ma­ve. Në li­dh­je me këtë, li­gji “Për mbroj­tjen e ko­n­ku­rre­n­cës” i Ba­sh­ki­mit Ev­ro­pi­an nxit ko­n­ku­rre­n­cën bre­n­da tre­gut të pë­r­ba­sh­kët ev­ro­pi­an duke e ci­lë­su­ar të pa­li­gj­sh­me që fi­r­mat të bëj­në ma­rrë­ve­sh­je të fshe­h­ta ose të pë­r­pi­qen të mo­no­po­li­zoj­në një treg.
Me­gji­tha­të, re­zu­l­ta­tet e qe­ve­ri­së në li­dh­je me këtë fu­shë kanë qenë të ndry­sh­me. Nga një­ra anë, po­li­ti­kat qe­ve­ri­ta­re kanë zvo­gë­lu­ar du­ku­ri­në e ma­rrë­ve­sh­je­ve të fshe­h­ta dhe pra­k­ti­ka­ve të tje­ra të ndry­sh­me që ku­fi­zoj­në ko­n­ku­rre­n­cën. Nga ana tje­tër, disa li­g­je ja­pin efe­k­te thu­aj­se të ku­n­dë­r­ta; ato e ku­fi­zoj­në hy­r­jen në tre­g­je, mbroj­në pro­dhu­e­sit ek­zi­s­tu­es nga ri­va­lët dhe e ku­fi­zoj­në ko­n­ku­rre­n­cën e çmi­me­ve. Kë­sh­tu, ndë­r­ko­hë që ba­rri­erat e la­r­ta të hy­r­jes në treg dhe mu­n­ge­sa e ko­n­ku­rre­n­cës i ja­pin mu­n­dë­si qe­ve­ri­së që të pë­r­mi­rë­so­jë pe­r­fo­r­ma­n­cën e tre­gut, disa nga këto po­li­ti­ka në fakt kanë mu­n­dë­su­ar kri­ji­min e mo­no­po­le­ve. Ndë­r­sa vi­joj­më më tej, ar­sy­et the­me­lo­re pse ndodh kë­sh­tu bë­hen edhe më të qa­r­ta.

Elementi 3.3: Minimizoni dështimet e tregut

Të mirat publike dhe eksternalitetet krijojnë stimuj që mund të inkurajojnë individët të nxitur nga interesi personal të ndërmarrin aktivitete që nuk janë në përputhje me efiçencën ideale ekonomike.

Ash­tu siç e kemi the­k­su­ar, nëse tre­gjet do t’i alo­koj­në bu­ri­met në më­ny­rë efi­çe­n­te, të drej­tat e pro­në­si­së du­het të jenë të mi­rë­pë­r­ca­k­tu­ara dhe pro­dhu­e­sit du­het të jenë në gje­n­d­je të ma­rrin pë­r­fi­ti­met nga ve­p­ri­met e tyre pro­dhu­ese. Por na­ty­ra e disa të mi­ra­ve e bënë këtë pro­ces të vë­sh­ti­rë. Në këtë ele­ment, janë ma­rrë në ko­n­si­de­ra­të dy ka­te­go­ri të ve­p­ri­m­ta­ri­së eko­no­mi­ke që pa­ra­qe­sin sfi­da se­ri­oze për alo­ki­min efi­çent të bu­ri­me­ve pë­r­mes tre­gje­ve. Ato janë të mi­rat pu­b­li­ke dhe ek­s­te­r­na­li­te­tet.

Të mirat publike

Na­ty­ra e disa të mi­ra­ve e bën të vë­sh­ti­rë që pro­dhu­e­sit të pë­r­fi­toj­në nga pro­dhi­mi i tyre. Ky ë­sh­të ra­s­ti i një ka­te­go­rie të mi­rash që eko­no­mi­s­tët i qu­aj­në “të mira pu­b­li­ke”. Të mirat publike kanë këto dy ka­ra­k­te­ri­s­ti­ka: (1) ba­sh­kë­pë­r­f­shi­r­ja në ko­n­sum - si­gu­ri­mi i një të mire për një palë auto­ma­ti­kisht e vë atë të mirë edhe në di­s­po­zi­ci­on të të tje­rë­ve; dhe (2) jo­pë­r­ja­sh­tu­ese - ë­sh­të e vë­sh­ti­rë dhe za­ko­nisht e pa­mu­n­dur për të pë­r­ja­sh­tu­ar ata ko­n­su­ma­to­rë që nuk pa­gu­aj­në. Për she­m­bull, ko­n­t­ro­lli i pë­r­m­by­t­je­ve e plo­të­son kri­te­rin e parë se­p­se, pasi u of­ro­het, të gji­thë pë­r­fi­toj­në në zonë dhe plo­të­son edhe kri­te­rin e dytë, se­p­se fu­r­ni­to­ri do të hasë në pro­b­le­me nëse do t’i ta­ri­fo­jë nje­rë­zit për shë­r­bi­min e si­gu­ru­ar. Pra­n­daj, duke qenë se fu­r­ni­to­rët e mu­n­d­shëm nuk janë në gje­n­d­je të pë­r­ca­k­toj­në një ma­rrë­dhë­nie një-për-një ndë­r­m­jet pa­ge­sës dhe ma­rrë­sit të të mi­ra­ve, si­gu­ri­mi i të mi­ra­ve pu­b­li­ke do të ish­te i vë­sh­ti­rë pë­r­mes tre­gje­ve.
Ko­n­su­ma­to­rët do të sti­mu­lo­hen për t’u shndë­rru­ar në “pë­r­fi­tu­es pa pa­ge­së”- për të ko­n­su­mu­ar të mi­rat edhe pse nuk ndi­h­moj­në për të pa­gu­ar për to. Dhe kur një nu­mër i madh nje­rë­zish bë­hen “pë­r­fi­tu­es pa pa­ge­së”, të mi­rat nuk mund të pro­dho­hen (ose shu­më pak mund të pro­dho­hen) edhe kur vle­ra e pë­r­fi­tu­ar nga ko­n­su­mi­mi i tyre e tej­ka­lon ko­s­ton. Në ra­s­te të ti­lla, tre­gjet shpesh nuk do të arrij­në të pro­dhoj­në një sasi të mi­rash pu­b­li­ke në pë­r­pu­th­je me efi­çe­n­cën eko­no­mi­ke. Pë­r­veç ko­n­t­ro­llit të pë­r­m­by­t­je­ve, mbroj­tja ko­m­bë­ta­re, mbroj­tja e po­li­ci­së ba­sh­ki­ake dhe ko­n­t­ro­lli i mu­sh­ko­nja­ve janë disa nga she­m­bujt e të mi­ra­ve pu­b­li­ke. Duke qenë se këto të mira janë të vë­sh­ti­ra për t’u of­ru­ar pë­r­mes tre­gje­ve, ato shpesh of­ro­hen nga qe­ve­ri­të.
Ë­sh­të e rë­n­dë­si­sh­me të the­k­soj­më se ë­sh­të ka­ra­k­te­ri­s­ti­ka e një të mire, dhe jo e se­k­to­rit ku pro­dho­het, që pë­r­ca­k­ton nëse ku­ali­fi­ko­het si e mirë pu­b­li­ke. Ek­zi­s­ton një te­n­de­n­cë për të me­n­du­ar se nëse një e mirë of­ro­het nga qe­ve­ria, atë­he­rë ajo ë­sh­të një e mirë pu­b­li­ke. Por nuk ë­sh­të kë­sh­tu. Shu­më nga të mi­rat pu­b­li­ke që of­ro­hen nga qe­ve­ri­të, qa­r­të­sisht nuk kanë ka­ra­k­te­ri­s­ti­kat e të mi­ra­ve pu­b­li­ke. Shë­r­bi­met mje­kë­so­re, ar­si­mi, po­s­ta, gru­m­bu­lli­mi i mbe­tu­ri­na­ve dhe ene­r­gjia ele­k­t­ri­ke janë disa nga të mi­rat që ju vij­në në me­n­d­je. Edhe pse këto të mira shpesh of­ro­hen nga qe­ve­ri­të, ko­n­su­ma­to­rët që nuk pa­gu­aj­në mund të pë­r­ja­sh­to­hen le­h­të­sisht dhe of­ri­mi i tyre për një­rën palë nuk i bën të di­s­po­nu­e­sh­me për të tje­rët. Ma­d­je edhe një park nuk ë­sh­të e mirë pu­b­li­ke, pasi ata që nuk pa­gu­aj­në mund të pë­r­ja­sh­to­hen - ima­gji­no­ni, për she­m­bull EuroDisney. Pra­n­daj, edhe pse shpesh ato of­ro­hen nga qe­ve­ri­të, ato nuk mund të ko­n­si­de­ro­hen si të mira pu­b­li­ke.
Ek­zi­s­toj­në ve­tëm disa të mira dhe shë­r­bi­me pu­b­li­ke të vë­r­te­ta. Në shu­mi­cën e ra­s­te­ve ë­sh­të e le­h­të të pë­r­ca­k­tosh një li­dh­je ndë­r­m­jet pa­ge­sës dhe ma­rr­jes së një të mire apo shë­r­bi­mi. Nëse nuk pa­gu­ani për një aku­llo­re, një ma­ki­në, te­le­vi­zor, ce­lu­lar, një palë xhi­n­se dhe mi­jë­ra ar­ti­kuj të tje­rë, fu­r­ni­to­rët nuk do t’ua of­roj­në ato dhe ju nuk mund të pë­r­fi­to­ni li­risht nga ato ar­ti­kuj të ble­rë nga të tje­rët. Në ra­s­tin e të mi­ra­ve pri­va­te, nuk ka të ngja­rë që ko­n­su­ma­to­rët të pë­r­fi­toj­në nga of­ri­mi i tyre prej qe­ve­ri­së.

Eksternalitetet

Ndo­një­he­rë ve­p­ri­met e një in­di­vi­di ose gru­pi do të kenë efekt dy­të­sor pa­su­es (“spi­llo­ver”) dhe ndi­koj­në tek të tje­rët, duke ndi­ku­ar më tej mi­rë­qe­ni­en pa pë­l­qi­min e tyre. Efe­k­te të ti­lla dy­të­so­re nji­hen si “eksternalitete”. Për she­m­bull, nëse jeni duke u pë­r­p­je­kur të stu­di­oni dhe të tje­rët në ko­m­p­le­k­sin e apa­r­ta­me­n­te­ve ose në ko­n­vi­k­tin tuaj janë duke ju shpë­r­qe­n­d­ru­ar me mu­zi­kë të la­r­të, ata po im­po­noj­në një ek­s­te­r­na­li­tet mbi ju. Ju jeni një palë e ja­sh­t­me - që nuk ë­sh­të e pë­r­f­shi­rë drej­tpë­r­d­rejt në tra­n­sa­k­si­on, ve­p­ri­m­ta­ri ose shkë­m­bim - por që jeni pre­kur nga ajo, në këtë rast, në më­ny­rë të dë­m­sh­me.
Efe­k­tet dy­të­so­re ose mund të im­po­noj­në një ko­s­to ose të kri­joj­në një pë­r­fi­tim për pa­lët e ja­sh­t­me. Kur efe­k­tet dy­të­so­re janë të dë­m­sh­me, ato nji­hen si “ko­s­to të ja­sh­t­me”. Për shkak se ko­s­tot u im­po­no­hen pa­lë­ve re­fu­zu­ese, bu­ri­met mund të pë­r­do­ren për të pro­dhu­ar të mira që vle­rë­so­hen më pak sesa ko­s­tot e tyre të plo­ta të pro­dhi­mit, dhe re­zu­l­ta­tet janë të pa­su­k­se­s­sh­me.
Me­rr­ni në ko­n­si­de­ra­të pro­dhi­min e le­t­rës. Fi­r­mat në treg blej­në dru, fo­r­cë pu­në­to­re dhe bu­ri­me të tje­ra për të pro­dhu­ar së pari bru­min dhe më pas le­t­rën. Pro­ce­si i pro­dhi­mit mund të eme­to­jë ndo­tës në at­mo­s­fe­rë që im­po­noj­në ko­s­to për ba­no­rët që je­toj­në rreth fa­b­ri­ka­ve - aro­ma e shka­k­tu­ar nga squ­fu­ri, pë­r­bë­rë­sit or­ga­ni­kë që shka­k­toj­në smog dhe ma­d­je edhe ndo­tës që shka­të­rroj­në bo­jë­rat e ndë­r­te­sa­ve. Ndo­tës të ti­llë mund t’u shka­k­toj­në pro­b­le­me në fry­më­ma­rr­je disa nje­rë­z­ve dhe mba­se edhe rre­zi­qe të tje­ra shë­n­de­të­so­re.
Nëse ba­no­rët që je­toj­në afër një fa­b­ri­ke të pë­r­pu­ni­mit të bru­mit të dru­rit mund të pro­voj­në me fa­k­te se janë dë­m­tu­ar, ata mund ta pa­di­sin fa­b­ri­kën dhe ta de­ty­roj­në pro­dhu­e­sin të mbu­lo­jë ko­s­tot e dë­me­ve të tyre. Por shpe­sh­he­rë ë­sh­të e vë­sh­ti­rë që të vë­r­te­to­het dëmi dhe që fa­b­ri­ka ë­sh­të pë­r­gje­gjë­se. Kur kjo ndodh, ko­s­tot që ata pë­soj­në nuk do të pa­s­qy­ro­hen pë­r­mes tre­gje­ve dhe, pra­n­daj, ko­s­to­ja për pro­dhi­min e le­t­rës do të në­n­v­le­rë­so­het. Mu­n­ge­sa e efi­çe­n­cës ndodh se­p­se do të pro­dho­hen një­si le­t­re që vle­rë­so­hen më pak sesa ko­s­tot e pro­dhi­mit të tyre, pë­r­f­shi ko­s­tot e ja­sh­t­me.
Deri në një masë të ma­dhe, ko­s­tot e ja­sh­t­me pa­s­qy­roj­në mu­n­ge­sën e të drej­ta­ve të pro­në­si­së të pë­r­ca­k­tu­ara dhe të zba­tu­ara plo­të­sisht. Për shkak se e drej­ta e pro­në­si­së ndaj një bu­ri­mi - për she­m­bull, ajri i pa­s­tër- ë­sh­të zba­tu­ar ke­qas, fi­r­ma nuk e pa­gu­an ko­s­ton e plo­të të pë­r­do­ri­mit të bu­ri­mit. Si rrje­dho­jë, ko­s­to­ja e pro­dhi­mit të të mi­ra­ve dhe shë­r­bi­me­ve duke pë­r­do­rur bu­ri­me të ti­lla ë­sh­të e në­n­v­le­rë­su­ar.
Ndo­një­he­rë efe­k­tet dy­të­so­re do të gje­ne­roj­në pë­r­fi­ti­me për të tje­rët. Kur efe­k­tet dy­të­so­re e rri­sin mi­rë­qe­ni­en e të tje­rë­ve ato nji­hen si “pë­r­fi­ti­me të ja­sh­t­me”. Por pë­r­fi­ti­met e ja­sh­t­me mund të pa­ra­qe­sin pro­b­le­me për tre­gjet, gji­tha­sh­tu. Kur nje­rë­zit ose fi­r­mat që gje­ne­roj­në pë­r­fi­ti­me të ja­sh­t­me nuk ko­m­pe­n­so­hen, ata mund të dë­sh­toj­në së pro­dhu­ari disa një­si edhe kur ato vle­rë­so­hen më shu­më sesa ko­s­tot e pro­dhi­mit të tyre.
Për she­m­bull, le të su­po­zoj­më se një ko­m­pa­ni fa­r­ma­ce­uti­ke kri­jon një va­k­si­në ku­n­dër një vi­ru­si vde­k­je­p­ru­rës. Va­k­si­na mund t’u tre­g­to­het shu­më le­h­të pë­r­do­ru­es­ve që do të pë­r­fi­toj­në di­rekt prej saj. Mi­rë­po, për shkak të na­ty­rës së pë­r­ba­sh­kët të vi­ru­se­ve, sa më shu­më nje­rëz e ma­rrin va­k­si­nën, ata që nuk e kanë ble­rë atë do të kenë gji­tha­sh­tu më pak gja­sa që të pre­ken nga vi­ru­si. Me­gji­tha­të, do të jetë shu­më e vë­sh­ti­rë për ko­m­pa­ni­të fa­r­ma­ce­uti­ke që të pë­r­fi­toj­në nga jo­pë­r­do­ru­e­sit. Si re­zu­l­tat, ata mund të pro­dhoj­në shu­më pak va­k­si­na. Kë­sh­tu, kur pë­r­fi­ti­met e ja­sh­t­me janë të pra­ni­sh­me, fo­r­cat e tre­gut mund të of­roj­në më pak se shu­ma që ë­sh­të në pë­r­pu­th­je me efi­çe­n­cën eko­no­mi­ke.
Mba­se qe­ve­ria du­het të ndë­r­ma­rrë ve­p­ri­me. Në ra­s­tin e ko­s­to­ve të ja­sh­t­me, një ta­k­së e ve­n­do­sur mbi ak­ti­vi­te­tet që gje­ne­roj­në ko­s­to të ja­sh­t­me mund ta drej­to­jë pe­r­so­nin ose fi­r­mën që të ulë ak­ti­vi­te­tin e tij/saj dhe të arri­jë një ni­vel pro­dhi­mi në pë­r­pu­th­je më të ma­dhe me efi­çe­n­cën eko­no­mi­ke. Në të njëj­tën më­ny­rë, në ra­s­tin e pë­r­fi­ti­me­ve të ja­sh­t­me, su­b­ve­n­ci­onet qe­ve­ri­ta­re mund të nxi­sin pro­dhi­min, duke re­zu­l­tu­ar në një ni­vel pro­dhi­mi më efi­çent.
Por, pa­so­jat e mu­n­d­sh­me ne­ga­ti­ve të ek­s­te­r­na­li­te­te­ve mund të ko­n­t­ro­llo­hen ndo­një­he­rë edhe pa ndë­r­hy­r­jen e qe­ve­ri­së. Në ra­s­tin e pë­r­fi­ti­me­ve të ja­sh­t­me, si­pë­r­ma­rrë­sit nxi­ten që të gjej­në më­ny­ra për të arri­tur plo­të­sisht fi­ti­met që ve­p­ri­met e tyre gje­ne­roj­në për të tje­rët. Për të ilu­s­t­ru­ar këtë pikë, ndë­r­ti­mi i fu­sha­ve të go­l­fit ë­sh­të një she­m­bull i pë­r­sh­ta­t­shëm. Për shkak të bu­ku­ri­së dhe ha­pë­si­rës së fu­sha­ve të go­l­fit, shu­më nje­rëz pre­fe­roj­në të je­toj­në pra­në tyre. Pra­n­daj, ndë­r­ti­mi i një fu­she go­l­fi za­ko­nisht gje­ne­ron pë­r­fi­tim të ja­sh­tëm - një rri­t­je në vle­rën e pro­na­ve pra­në. Në vi­tet e fu­n­dit, ndë­r­tu­e­sit e fu­sha­ve të go­l­fit kanë gje­tur më­ny­ra se si ta pë­r­ve­të­soj­në këtë pë­r­f­tim. Tani, za­ko­nisht ata blej­në një si­pë­r­fa­qe të ma­dhe toke rreth fu­shës së pla­ni­fi­ku­ar të go­l­fit pë­r­pa­ra se ajo të ndë­r­to­het. Kjo u jep mu­n­dë­si që ta ri­she­sin to­kën me një çmim më të la­r­të pas pë­r­fu­n­di­mit të ndë­r­ti­mit të fu­shës së go­l­fit dhe toka rreth saj ë­sh­të rri­tur në vle­rë. Duke zgje­ru­ar fu­shë­ve­p­ri­min e ak­ti­vi­te­te­ve të tyre për të pë­r­f­shi­rë pa­su­ri të pa­lu­aj­t­shme si dhe ndë­r­ti­min e fu­shës së go­l­fit, ata janë në gje­n­d­je të gje­ne­roj­në të ar­dhu­ra nga ato që ndry­she do të ishin pë­r­fi­ti­me të ja­sh­t­me.
Për sa u pë­r­ket ko­s­to­ve të ja­sh­t­me, ato mund të ko­n­t­ro­llo­hen me anë të rre­gu­lla­ve të thje­sh­ta. Për she­m­bull, sa i pë­r­ket zhu­r­mës nga ba­no­rët pra­në, pro­na­rët e apa­r­ta­me­n­te­ve shpesh kanë rre­gu­lla që e nda­loj­në mu­zi­kën e la­r­të na­tën dhe për këtë zba­toj­në rre­gu­lla duke i dë­bu­ar shke­lë­sit. Sje­ll­jet dhe tra­di­tat so­ci­ale gji­tha­sh­tu mund të lu­aj­në një rol. Nëse sho­kët/sho­qet e tua të dho­mës janë të ve­të­dij­shëm se duke pa­sur te­le­vi­zo­rin nde­zur kjo ju pe­n­gon në stu­di­min tuaj, ata mund ta fi­kin atë nëse kanë sje­ll­je të mirë. Më gje­rë­sisht, me ka­li­min e ko­hës ë­sh­të bërë “e pa­p­ra­nu­e­sh­me në as­pe­k­tin sho­që­ror” për ko­m­pa­ni­të që të lë­shoj­në ndo­t­je që dë­m­toj­në nje­rë­zit dhe mje­di­sin e tyre. Ka një pre­si­on në rri­t­je ndaj ko­m­pa­ni­ve që të re­s­pe­k­toj­në no­r­mat qy­te­ta­re - dhe mo­ni­to­ru­es të sho­që­ri­së ci­vi­le, si gru­pet e mje­di­sit, do të pu­b­li­koj­në ve­p­ri­m­ta­ri­në e tyre nëse ata si­llen në më­ny­rë të pa­pë­r­gje­gj­sh­me.
Ana­li­za jonë tre­gon se të mi­rat pu­b­li­ke dhe ek­s­te­r­na­li­te­tet mund ta në­n­v­le­rë­soj­në fu­n­k­si­oni­min efi­çent të tre­gje­ve. Eko­no­mi­s­tët pë­r­do­rin te­r­min “dështim i tregut” për të pë­r­sh­k­ru­ar si­tu­atën ku stru­k­tu­ra ek­zi­s­tu­ese e sti­muj­ve kri­jon ko­n­f­likt mi­dis in­te­re­sit pe­r­so­nal dhe shfry­të­zi­mit ma­k­si­mal të bu­ri­me­ve të di­s­po­nu­e­sh­me. Dë­sh­ti­mi i tre­gut i nxit ve­n­di­m­ma­rrë­sit që kanë in­te­res pe­r­so­nal që të an­ga­zho­hen më te­për në ve­p­ri­m­ta­ri jo-pro­du­k­ti­ve, sesa në ak­ti­vi­te­te pro­du­k­ti­ve.
Dë­sh­ti­mi i tre­gut kri­jon mu­n­dë­si­në që qe­ve­ria të ndë­r­hy­jë me ve­p­ri­met e saj për të pë­r­mi­rë­su­ar efi­çe­n­cën eko­no­mi­ke. Por, pro­ce­si po­li­tik ë­sh­të thjesht një fo­r­më al­te­r­na­ti­ve e or­ga­ni­zi­mit eko­no­mik. Ne du­het të dimë më shu­më rreth më­ny­rës së fu­n­k­si­oni­mit të kë­saj fo­r­me or­ga­ni­zi­mi që ajo të kra­ha­so­het re­alisht me tre­gjet.(54) Le të shqy­r­toj­më këtë temë tani.

Elementi 3.4: Kuptoni presionin politik

Shpërndarja përmes votimit politik është krejtësisht e ndryshme nga shpërndarja e tregut.

Më­si­mi i parë i eko­no­mi­k­sit ë­sh­të pa­m­ja­f­tu­esh­më­ria: as­gjë nuk ë­sh­të e mja­f­tu­e­sh­me për të kë­na­qur plo­të­sisht të gji­thë ata që e duan atë. Më­si­mi i parë i po­li­ti­kës ë­sh­të mo­s­pë­r­fi­ll­ja e më­si­mit të parë të eko­no­mi­k­sit.(55)
To­mas So­u­ell (Tho­mas Sowell), Pro­fe­sor i Eko­no­mi­k­sit, Uni­ve­r­si­te­ti Stanford
Pro­ce­si po­li­tik ë­sh­të një fo­r­më al­te­r­na­ti­ve e or­ga­ni­zi­mit eko­no­mik. Ai nuk ë­sh­të një apa­rat ko­rri­gju­es mbi të ci­lin mund të mbë­sh­te­te­mi për të si­gu­ru­ar një zgji­dh­je të shë­n­de­t­sh­me kur pro­b­le­met shfa­qen. Edhe kur ë­sh­të i ko­n­t­ro­llu­ar nga zy­r­ta­rë të vo­tu­ar (pë­r­ku­n­d­rejt, le të the­mi, një re­gji­mi auto­k­ra­tik), nuk ka as­një si­gu­ri që ve­p­ri­met e qe­ve­ri­së do të jenë pro­du­k­ti­ve. Kjo ë­sh­të veça­në­risht e vë­r­te­të kur qe­ve­ri­të pë­r­f­shi­hen fu­qi­shëm në shpë­r­n­da­r­jen e bu­ri­me­ve të pa­m­ja­f­tu­e­sh­me në drej­tim të se­k­to­rë­ve, bi­z­ne­se­ve dhe gru­pe­ve të fa­vo­ri­zu­ara të in­te­re­sit. Siç e pë­r­me­n­dëm në hy­r­je të Pje­sës 3, ana­li­za e zgje­dh­jes pu­b­li­ke e zhvi­llu­ar gja­të gjy­s­mës së she­ku­llit të ka­lu­ar si­gu­ron të dhë­na të ko­n­si­de­ru­e­sh­me mbi fu­n­k­si­oni­min e ve­n­di­m­ma­rr­jes po­li­ti­ke në de­mo­k­ra­ci.
Ë­sh­të e qa­r­të që po­li­ti­kat e fa­vo­ri­zu­ara nga shu­mi­ca jo gji­th­mo­në e pë­r­mi­rë­soj­në si­tu­atën e një sho­që­rie. Ja një me­n­dim ek­s­pe­ri­me­n­tal: Le të ma­rrim në ko­n­si­de­ra­të një eko­no­mi të thje­sh­të që ka pesë vo­tu­es. Të su­po­zoj­më se tre vo­tu­es janë në fa­vor të një pro­je­k­ti që i jep se­ci­lit një pë­r­fi­tim neto prej 2€, por ve­n­dos një ko­s­to neto prej 5€ për se­ci­lin nga dy vo­tu­e­sit e tje­rë. Në të­rë­si, pro­je­k­ti gje­ne­ron ko­s­to neto prej 10€ ku­n­d­rejt pë­r­fi­ti­me­ve neto që janë ve­tëm 6€. Ky ë­sh­të një pro­jekt i dë­m­shëm dhe do ta pë­r­ke­që­so­jë si­tu­atën fi­na­n­ci­are të kë­saj sho­që­rie me pesë pe­r­so­na. Si­do­qo­f­të, nëse ve­n­do­set nga shu­mi­ca, atë­he­rë pro­je­k­ti do të ap­ro­vo­hej me tre ku­n­dër dy vo­ta­ve. Rri­t­ja e nu­m­rit të vo­tu­es­ve nga pesë në 5 mi­li­onë ose 200 mi­li­onë nuk do ta ndry­sho­jë re­zu­l­ta­tin e pë­r­gji­th­shëm. Si­pas kë­tij ilu­s­t­ri­mi të thje­sh­të, vo­ti­mi prej shu­mi­cës mund të çojë qa­r­të në mi­ra­ti­min e pro­je­k­te­ve të dë­m­sh­me.
Ë­sh­të e do­bi­sh­me që tre­gjet të kra­ha­so­hen me shpë­r­n­da­r­jen po­li­ti­ke de­mo­k­ra­ti­ke, që ë­sh­të fo­r­ma më e ma­dhe al­te­r­na­ti­ve e or­ga­ni­zi­mit eko­no­mik. Ë­sh­të veça­në­risht e rë­n­dë­si­sh­me të kemi pa­ra­sysh ka­tër pi­kat e më­po­sh­t­me.
Së pari, në një de­mo­k­ra­ci, baza për ve­p­ri­me qe­ve­ri­ta­re ë­sh­të rre­gu­lli i shu­mi­cës. Në anën tje­tër, ak­ti­vi­te­ti në treg ba­zo­het në ma­rrë­ve­sh­je të pë­r­ba­sh­kë­ta dhe shkë­m­bi­me vu­ll­ne­ta­re. Në një mje­dis de­mo­k­ra­tik, kur një shu­mi­cë, drej­tpë­r­d­rejt ose në­pë­r­m­jet pë­r­fa­që­su­es­ve të tyre të zgje­dhur, mi­ra­ton një po­li­ti­kë, pa­ki­ca ë­sh­të e de­ty­ru­ar të pa­gu­ajë për të edhe kur nuk ë­sh­të as­pak da­kord. Për she­m­bull, nëse shu­mi­ca vo­ton pro ndë­r­ti­mit të një sta­di­umi të ri fu­t­bo­lli, pro­g­ra­mit të subvencionimit të stre­hi­mit ose shpë­ti­mit të një ko­m­pa­nie auto­mo­bi­li­s­ti­ke nga fa­li­me­n­ti­mi, vo­tu­e­sit pa­ki­cë de­ty­ro­hen të pa­gu­aj­në ta­k­sa për mbë­sh­te­t­jen e kë­ty­re pro­je­k­te­ve. Nëse pë­r­fi­toj­në apo jo, ata pa­gu­aj­në ta­k­sa më të la­r­ta, pë­soj­në hu­m­b­je të të ar­dhu­ra­ve ose dë­m­to­hen në fo­r­ma të tje­ra.
Fu­qia e ta­k­si­mit dhe e rre­gu­lli­mit mu­n­dë­son që shu­mi­ca ta në­n­sh­t­ro­jë pa­ki­cën. Nuk ek­zi­s­ton një pu­sh­tet i ti­llë në­n­sh­t­ru­es kur bu­ri­met shpë­r­n­da­hen nga tre­gjet ko­n­ku­rru­ese. Shkë­m­bi­met tre­g­ta­re nuk ndo­dhin nëse të gji­tha pa­lët nuk bien da­kord. Fi­r­mat pri­va­te mund të ve­n­do­sin një çmim të la­r­të, por ato nuk mund të de­ty­roj­në as­kënd të ble­jë pro­du­k­tin e tyre. Në fakt, fi­r­mat pri­va­te du­het të of­roj­në pë­r­fi­ti­me që e tej­ka­loj­në çmi­min e ve­n­do­sur në më­ny­rë që të të­r­he­qin ko­n­su­ma­to­rë.
Së dyti, vo­tu­e­sit kanë pak sti­muj për t’u mi­ri­n­fo­r­mu­ar për ka­n­di­da­tët ose për çë­sh­t­je të ndry­sh­me. Një vo­tu­es i ve­tëm nuk do të jetë po­thu­aj­se as­një­he­rë ve­n­di­m­tar për re­zu­l­ta­tin e zgje­dh­je­ve. Ka më shu­më të ngja­rë që një vo­tu­es të go­di­tet nga rru­fe­ja gja­të rru­gës për në qe­n­d­rën e vo­ti­mit, sesa që vota e tij të jetë ve­n­di­m­ta­re në zgje­dh­jet ba­sh­ki­ake, ra­jo­na­le ose pa­r­la­me­n­ta­re!
Duke e di­tur këtë fakt, shu­mi­ca e vo­tu­es­ve shpe­n­zoj­në pak ose as­pak kohë dhe ene­r­gji për të stu­di­u­ar çë­sh­t­jet dhe ka­n­di­da­tët që të jenë më të in­fo­r­mu­ar për vo­tën e tyre. Shu­mi­ca thjesht ve­n­dos në bazë të in­fo­r­ma­ci­onit të ma­rrë nga ak­ti­vi­te­te të tje­ra (te­le­vi­zo­ri, ba­sh­kë­ve­p­ri­mi me mi­q­të në rrje­tet so­ci­ale ose di­s­ku­ti­met në am­bi­en­tet e pu­nës). Duke pa­sur pa­ra­sysh këta sti­muj, shu­mi­ca e vo­tu­es­ve kanë pak ose as­pak ide se çfa­rë që­n­d­ri­mesh kanë ka­n­di­da­tët apo çfa­rë ndi­ki­mi kanë ve­p­ri­met qe­ve­ri­ta­re (si su­b­ve­n­ci­onet buj­që­so­re dhe ku­fi­zi­met tre­g­ta­re) në eko­no­mi. Eko­no­mi­s­tët i re­fe­ro­hen kë­saj si “efekti i paditurisë racionale”. Kjo do të tho­të, vo­tu­e­sit janë të ke­qi­n­fo­r­mu­ar, por mu­n­ge­sa e in­fo­r­ma­ci­onit ë­sh­të ra­ci­ona­le, se­p­se vota e një in­di­vi­di ë­sh­të kaq rra­llë ve­n­di­m­ta­re.
Sti­mu­li i do­bët i vo­tu­es­ve për të bërë zgje­dh­je të in­fo­r­mu­ara mirë ë­sh­të në ko­n­t­rast të du­k­shëm me atë të ko­n­su­ma­to­rë­ve në treg. Ko­n­su­ma­to­rët në treg ve­n­do­sin në më­ny­rë in­di­vi­du­ale se si t’i shpe­n­zoj­në pa­ra­të e tyre, dhe nëse bëj­në zgje­dh­je të ga­bu­ara, janë po ata që vu­aj­në pa­so­jat. Ky fakt i nxit ata t’i shpe­n­zoj­në pa­ra­të e tyre me zgju­ar­si. Kur ko­n­su­ma­to­rët me­n­doj­në të blej­në një auto­m­jet, ko­m­p­ju­ter pe­r­so­nal, të anë­ta­rë­so­hen në pa­le­s­tër apo të kenë mi­jë­ra se­n­de të ngja­sh­me, ata kanë sti­muj të fo­r­të për t’u in­fo­r­mu­ar për zgje­dh­jet që bëj­në.
Së tre­ti, pro­ce­si po­li­tik pë­r­gji­thë­sisht im­po­non të njëj­tin re­zu­l­tat mbi të gji­thë, ndë­r­sa tre­gjet mu­n­dë­soj­në pë­r­fa­që­sim të ndry­shëm. E thë­në ndry­she, shpë­r­n­da­r­ja e bu­ri­me­ve të qe­ve­ri­së re­zu­l­ton në atë që nji­het si “një masë për të gji­thë”, ndë­r­sa tre­gjet u le­joj­në in­di­vi­dë­ve dhe gru­pe­ve të ndry­sh­me të “vo­toj­në” dhe të ma­rrin op­si­onet e dë­shi­ru­ara. Kjo mund të ilu­s­t­ro­het pë­r­mes ar­si­mit. Kur ar­si­mi shpë­r­n­da­het pë­r­mes tre­gut (pë­r­mes shko­lla­ve pri­va­te dhe shko­lli­mit në shtë­pi), në vend që të of­ro­het nga qe­ve­ria, disa pri­n­dër zgje­dhin ato shko­lla që the­k­soj­në më shu­më vle­rat fe­ta­re, ndë­r­sa të tje­rët zgje­dhin ar­si­min që the­k­son af­të­si­të the­me­lo­re, di­ve­r­si­te­tin ku­l­tu­ror ose pë­r­ga­ti­t­jen pro­fe­si­ona­le. Ble­rë­sit (ose anë­ta­rët e një gru­pi) që janë të ga­t­shëm të mbu­loj­në ko­s­tot, janë në gje­n­d­je të zgje­dhin një al­te­r­na­ti­vë të pre­fe­ru­ar ar­si­mo­re, dhe ta ma­rrin atë. Tre­gjet si­gu­roj­në një si­s­tem pë­r­fa­që­si­mi pro­po­r­ci­onal dhe kjo bën të mu­n­dur që më shu­më nje­rëz të ma­rrin të mira dhe shë­r­bi­me që janë ko­n­si­s­te­n­te me pre­fe­re­n­cat e tyre. Për më te­për, tre­gjet gji­tha­sh­tu i shma­n­gin ko­n­f­li­k­tet që li­n­din në më­ny­rë të pa­sh­ma­n­g­sh­me kur shu­mi­ca e im­po­non vu­ll­ne­tin e saj mbi pa­ki­ca të ndry­sh­me.
Së ka­të­r­ti, ve­n­di­m­ma­rrë­sit tre­g­ta­rë dhe po­li­ti­kë pë­r­ba­llen me sti­muj të ndry­shëm. Siç e kemi di­s­ku­tu­ar më parë, me­ka­ni­z­mi i fi­ti­mit dhe hu­m­b­jes së një eko­no­mie tre­gu te­n­ton t’i drej­to­jë bu­ri­met te pro­je­k­tet pro­du­k­ti­ve dhe larg aty­re jo­p­ro­du­k­ti­ve. Por, pro­ce­si po­li­tik nuk ka një me­ka­ni­zëm të ngja­shëm ku mund të mbë­sh­te­tet për t’i drej­tu­ar bu­ri­met drejt ak­ti­vi­te­te­ve pro­du­k­ti­ve. Kjo ë­sh­të e vë­r­te­të edhe kur ko­n­t­ro­llo­het pë­r­mes vo­ti­mit. Pë­r­ku­n­d­ra­zi, kur nuk ku­sh­të­zo­hen nga ku­fi­zi­met ku­sh­te­tu­ese, zy­r­ta­rët e vo­tu­ar do të te­n­toj­në të fi­toj­në vota duke u of­ru­ar fa­vo­re di­sa­ve në ku­rriz të të tje­rë­ve. Ash­tu si tho­të shpre­h­ja: “Nëse me­rr­ni nga Pje­t­ri dhe i je­p­ni Po­lit, za­ko­nisht mund të llo­ga­ri­s­ni në mbë­sh­te­t­jen e Po­lit”.
Në një shka­llë të gje­rë, pro­ce­si po­li­tik mo­dern mund të shi­het si një seri “shkë­m­bi­mesh” ndë­r­m­jet ko­ali­ci­one­ve dhe po­li­ti­ka­në­ve. Gru­pet e pë­r­qe­n­d­ru­ara të in­te­re­sit si­gu­roj­në vota, ko­n­t­ri­bu­te fi­na­n­ci­are, ve­n­de pune me pa­ge­sa të la­r­ta në të ar­dh­men dhe fo­r­ma të tje­ra mbë­sh­te­të­se në kë­m­bim të su­b­ve­n­ci­one­ve, pro­g­ra­me­ve të shpe­n­zi­me­ve dhe fa­vo­re­ve rre­gu­llu­ese, shpesh të fi­na­n­cu­ara nga ta­k­sa­pa­gu­e­sit. Efe­k­ti i mo­si­n­fo­r­mi­mit ra­ci­onal - fa­k­ti që vo­tu­e­sit zgje­dhin të mos e ka­loj­në ko­hën e ne­voj­shme për t’u in­fo­r­mu­ar - e le­h­të­son këtë pro­ces, se­p­se shu­më gjë­ra mund të ndo­dhin në ko­rri­do­ret e le­gji­s­la­tu­ra­ve për të ci­lat vo­tu­e­sit nuk janë në di­je­ni. Si re­zu­l­tat, bu­ri­met lë­vi­zin drejt lo­bi­me­ve dhe ak­ti­vi­te­te­ve të tje­ra fa­vo­ri­zu­ese dhe larg pro­dhi­mit dhe zhvi­lli­mit të pro­du­k­te­ve më të mira.
Siç ë­sh­të shpje­gu­ar në dy ele­me­n­tet e më­pa­r­sh­me, ana­li­za eko­no­mi­ke tre­gon se ka ra­s­te ku tre­gjet do të dë­sh­toj­në në shpë­r­n­da­r­jen e bu­ri­me­ve në më­ny­rë efi­çe­n­te. Por kjo vlen edhe për pro­ce­sin po­li­tik. E thë­në ndry­she, kemi dë­sh­tim të qe­ve­ri­së, si dhe dë­sh­tim të tre­gut. Dështimi i qeverisë ë­sh­të i pra­ni­shëm kur sti­mujt e pje­së­ma­rrë­s­ve po­li­ti­kë nxi­sin pë­r­do­ri­min jo­p­ro­du­k­tiv të bu­ri­me­ve, në vend të atij pro­du­k­tiv. Ash­tu si dë­sh­ti­mi i tre­gut, dë­sh­ti­mi i qe­ve­ri­së re­f­le­k­ton si­tu­atën e pra­ni­së së një ko­n­f­li­k­ti ndë­r­m­jet asaj që ë­sh­të më e mira për ve­n­di­m­ma­rrë­sit in­di­vi­du­alë dhe pë­r­fi­ti­mit të vle­rës më të ma­dhe nga bu­ri­met.
Pas li­be­ra­li­zi­mit të the­llë të po­li­ti­kës eko­no­mi­ke në Gje­or­gji, ha­r­tu­e­sit e “Re­vo­lu­ci­onit të trë­n­da­fi­la­ve” ishin të ve­të­dij­shëm se edhe një qe­ve­ri de­mo­k­ra­ti­ke dhe e ori­en­tu­ar nga li­be­ra­li­z­mi mund të ndë­r­ma­rrë ve­p­ri­me as­pak pro­du­k­ti­ve. Kë­sh­tu, në vi­tin 2010, Kushtetuta pë­r­f­shiu ku­fi­zi­me në ro­lin eko­no­mik të qe­ve­ri­së. Neni 94 spe­ci­fi­koi ci­lat ta­k­sa ishin të le­ju­e­sh­me (shu­mën e ta­k­sa­ve dhe ta­ri­fat e tyre) dhe ca­k­toi pu­sh­te­tin për të ndry­shu­ar no­r­mat ta­ti­mo­re ose për të ve­n­do­sur ta­k­sa të reja për nje­rë­zit, në­pë­r­m­jet re­fe­re­n­du­mit. Për më te­për, pë­r­mes li­gjit or­ga­nik të qu­aj­tur “Akti i Li­ri­së”, de­fi­ci­ti i bu­xhe­tit qe­ve­ri­tar u ku­fi­zua në më pak se 3 pë­r­qind të PBB-së dhe bo­r­xhi jo më shu­më se 60 pë­r­qind të PBB-së. Me­gji­tha­të, me ka­li­min e ko­hës dhe ndry­shi­min e qe­ve­ri­ve, shu­mi­ca në pa­r­la­ment nisi ndry­shi­me që sy­no­nin li­ri­min e ku­fi­zi­mit dhe ri­ve­n­do­s­jen e pu­sh­te­tit për të ve­n­do­sur ta­k­sa të reja dhe/ose për të ndry­shu­ar no­r­mat ek­zi­s­tu­ese. Ndë­r­sa va­zh­doj­më më tej, ne do të ana­li­zoj­më më ho­llë­sisht fu­n­k­si­onin e pro­ce­sit de­mo­k­ra­ti­ko-po­li­tik dhe do të ma­rrim në ko­n­si­de­ra­të mo­di­fi­ki­me që mund ta sje­llin në ha­r­mo­ni më të ma­dhe qe­ve­ri­në me rri­t­jen eko­no­mi­ke dhe pro­s­pe­ri­te­tin.

Elementi 3.5: Miratoni rregulla për të kufizuar ndikimin e interesave të ngushta

Nëse nuk kufizohet nga rregulla kushtetuese ose të tjera të rrepta, grupet me interesa të ngushta do të përdorin procesin politiko-demokratik për të fituar favore në kurriz të taksapaguesve dhe konsumatorëve.

Ka­ri­ka­tu­ra e një bu­rri të shë­n­do­shë dhe me pa­m­je të çrre­gullt që që­n­d­ron në hy­r­je të një dere. Kë­mi­sha e tij, rri­pi dhe pa­n­ta­llo­nat e kthy­era në fund janë tej­mbu­shur me ka­r­të­mo­ne­dha, po ash­tu edhe ça­n­ta dhe do­s­ja e tij. Ai shi­kon ba­sh­kë­sho­r­ten e tij me pa­m­je të çrre­gullt dhe i tho­të: “Ze­mër, nuk do të të shko­jë ku­rrë me­n­d­ja se çfa­rë më ndo­dhi! Ndë­r­sa po kthe­he­sha nga puna për në shtë­pi, më ko­rru­p­tu­an disa gru­pe të pa­njo­hu­ra, por të fu­qi­sh­me me in­te­re­sa të ngu­sh­ta!”.
“E da­shur, nuk e ima­gji­non dot ku­rrë se çfa­rë më ndo­dhi! Ndë­r­sa po kthe­he­sha nga puna për në shtë­pi, u ko­rru­p­to­va nga disa gru­pe jo të njo­hu­ra, por të fu­qi­sh­me me in­te­re­sa të ngu­sh­ta!”.
Zy­r­ta­rët e zgje­dhur në më­ny­rë de­mo­k­ra­ti­ke shpesh mund të pë­r­fi­toj­në duke mbë­sh­te­tur po­li­ti­ka që fa­vo­ri­zoj­në gru­pe me in­te­re­sa të ngu­sh­ta në ku­rriz të pu­b­li­kut. Me­rr­ni në ko­n­si­de­ra­të një po­li­ti­kë që gje­ne­ron pë­r­fi­ti­me të ko­n­si­de­ru­e­sh­me pe­r­so­na­le për anë­ta­rët e një gru­pi të mi­ro­r­ga­ni­zu­ar (për she­m­bull, një sho­qa­të që pë­r­fa­që­son in­te­re­sa bi­z­ne­si, anë­ta­rë të një si­n­di­ka­te ose një grup fe­r­me­rësh) në ku­rriz të in­te­re­sa­ve më të gje­ra të ta­k­sa­pa­gu­es­ve apo ko­n­su­ma­to­rë­ve. Ndë­r­sa gru­pi i or­ga­ni­zu­ar i in­te­re­sit ka më pak anë­ta­rë sesa nu­m­ri i pë­r­gji­th­shëm i ta­k­sa­pa­gu­es­ve apo ko­n­su­ma­to­rë­ve, pë­r­fi­ti­mi pe­r­so­nal i çdo anë­ta­ri nga le­gji­s­la­ci­oni ka mu­n­dë­si të jetë i madh. Në të ku­n­dërt, ndë­r­sa shu­më ta­k­sa­pa­gu­es dhe ko­n­su­ma­to­rë janë dë­m­tu­ar, ko­s­to­ja e ve­n­do­sur për se­ci­lin ë­sh­të e vo­gël dhe bu­ri­mi i ko­s­tos ë­sh­të shpesh i vë­sh­ti­rë të ide­n­ti­fi­ko­het.
Me­qe­në­se in­te­re­si pe­r­so­nal i anë­ta­rë­ve të gru­pit të in­te­re­sit ë­sh­të i madh, ata kanë një sti­mul të fu­qi­shëm për të fo­r­mu­ar ale­an­ca dhe vënë në di­je­ni ka­n­di­da­tët dhe li­gj­vë­në­sit se sa të in­te­re­su­ar janë ata mbi çë­sh­t­jen. Shu­më anë­ta­rë të gru­pe­ve të in­te­re­sit do të ve­n­do­sin se për kë do të vo­toj­në dhe kë të mbë­sh­te­sin fi­na­n­ci­arisht po­thu­aj­se ek­s­k­lu­zi­visht në bazë të që­n­d­ri­mit të një po­li­ti­ka­ni mbi disa çë­sh­t­je me rë­n­dë­si të veça­n­të për ta. Në të ku­n­dërt, siç ilu­s­t­ron efe­k­ti i mo­si­n­fo­r­mi­mit ra­ci­onal, pje­sa më e ma­dhe e vo­tu­es­ve do të jenë pë­r­gji­thë­sisht të pa­in­fo­r­mu­ar dhe nuk do të in­te­re­so­hen shu­më për çë­sh­t­jen e interesave të ngushta, se­p­se se­ci­li prej tyre ush­t­ron pak ndi­kim në mi­rë­qe­ni­en e tyre pe­r­so­na­le.
Nëse do të ishit një po­li­ti­kan në kë­r­kim të vo­ta­ve, çfa­rë do të bë­nit? Ë­sh­të e qa­r­të se ju nuk do të ki­shit shu­më mbë­sh­te­t­je në fu­sha­të duke fa­vo­ri­zu­ar in­te­re­sat e shu­mi­cës, kry­esisht të pa­in­fo­r­mu­ar dhe të pa­or­ga­ni­zu­ar. Por ju mund të me­rr­ni mbë­sh­te­tës të de­k­la­ru­ar, pu­no­njës të fu­sha­tës dhe, më e rë­n­dë­si­sh­m­ja, ko­n­t­ri­bu­te për fu­sha­tën duke fa­vo­ri­zu­ar in­te­re­sa të ngu­sh­ta. Në epo­kën e po­li­ti­kës së me­di­as, po­li­ti­ka­nët janë nën pre­si­on të fo­r­të për të mbë­sh­te­tur in­te­re­sa të ngu­sh­ta, kë­r­ku­ar fo­n­de për fu­sha­të dhe pë­r­do­rur ko­n­t­ri­bu­tet për të pro­je­k­tu­ar një imazh po­zi­tiv të ka­n­di­da­tit në te­le­vi­zi­on dhe in­te­r­net. Po­li­ti­ka­nët që nuk janë të ga­t­shëm ta lu­aj­në këtë lojë - ata që nuk duan të pë­r­do­rin bu­xhe­tin e shte­tit për t’u si­gu­ru­ar gru­pe­ve të mi­rë­or­ga­ni­zu­ara të in­te­re­sit fa­vo­re në kë­m­bim të mbë­sh­te­t­jes po­li­ti­ke - janë se­ri­ozisht të pa­fa­vo­ri­zu­ar. Duke pa­sur pa­ra­sysh këto sti­muj, po­li­ti­ka­nët udhë­hi­qen nga një “dorë e pa­du­k­sh­me” për të pa­s­qy­ru­ar pi­kë­pa­m­jet e gru­pe­ve të in­te­re­sa­ve të ngu­sh­ta, edhe pse kjo shpesh re­zu­l­ton në po­li­ti­ka, me ndi­kim tek të gji­thë vo­tu­e­sit, që shpë­r­do­roj­në bu­ri­me dhe ulin sta­n­da­r­det tona të je­te­sës. Eko­no­mi­s­tët i re­fe­ro­hen kë­tij pa­ra­gjy­ki­mi të pro­ce­sit po­li­tik si “efekti i interesave të ngushta”.
Fu­qia e in­te­re­sa­ve të ngu­sh­ta fo­r­co­het më tej nga shkë­m­bi­mi i fa­vo­re­ve po­li­ti­ke dhe mbë­sh­te­t­ja qe­ve­ri­së­se pre­fe­re­n­ci­ale te­rri­to­ri­ale. Shkëmbimi i favoreve politike ka të bëjë me tre­g­ti­min e vo­ta­ve ndë­r­m­jet po­li­ti­ka­në­ve për të pa­sur mbë­sh­te­t­jen e ne­voj­shme për mi­ra­ti­min e li­gje­ve të sy­nu­ara. Mbështetja qeverisëse preferenciale territoriale ka të bëjë me pa­ke­tën e pro­je­k­te­ve jo­p­ro­du­k­ti­ve në fa­vor të shu­më in­te­re­sa­ve në një pro­je­k­t­ligj të ve­tëm. Edhe shkë­m­bi­mi i fa­vo­re­ve po­li­ti­ke edhe mbë­sh­te­t­ja qe­ve­ri­së­se pre­fe­re­n­ci­ale te­rri­to­ri­ale shpesh bëj­në të mu­n­dur për pro­je­k­tet jo­p­ro­du­k­ti­ve që pë­r­fi­toj­në in­te­re­sa të pë­r­qe­n­d­ru­ara të ma­rrin mi­ra­ti­min li­gjor.
Ek­s­po­na­ti 19 ilu­s­t­ron se si po­li­ti­ka mbë­sh­te­të­se qe­ve­ri­së­se pre­fe­re­n­ci­ale te­rri­to­ri­ale dhe tre­g­ti­mi i vo­ta­ve im­po­noj­në efe­k­tin e in­te­re­sa­ve të ngu­sh­ta që çoj­në në mi­ra­ti­min e pro­je­k­te­ve jo­p­ro­du­k­ti­ve. Në këtë she­m­bull të thje­sh­të, një or­gan li­gj­vë­nës prej pesë anë­ta­rësh ë­sh­të duke shqy­r­tu­ar tre pro­je­k­te: (1) një sta­di­um spo­r­tiv në Qa­r­kun A; (2) ndë­r­ti­min e një py­lli në am­bi­ent të bre­n­d­shëm në Qa­r­kun B; dhe (3) su­b­ve­n­ci­one për eta­no­lin që gje­ne­roj­në pë­r­fi­ti­me për fe­r­me­rët e ku­l­tu­rës së mi­s­rit në Qa­r­kun C. Për ba­no­rët e çdo qa­r­ku, je­pet pë­r­fi­ti­mi neto ose ko­s­to­ja - që do të tho­të, pë­r­fi­ti­mi për ba­no­rët e qa­r­kut mi­nus ko­s­ton ta­ti­mo­re që du­het të pa­gu­aj­në. Shë­nim: Shu­ma e pë­r­fi­ti­me­ve neto e gje­ne­ru­ar nga se­ci­li pro­jekt ë­sh­të ne­ga­ti­ve. Për shkak se ko­s­tot to­ta­le për të gji­thë vo­tu­e­sit i tej­ka­loj­në pë­r­fi­ti­met prej 20 €, se­ci­li pro­jekt ë­sh­të jo­p­ro­du­k­tiv.
Nëse këto pro­je­k­te jo­p­ro­du­k­ti­ve do të vo­to­he­shin një nga një, se­ci­li do të hu­m­bi­s­te me një vo­tim 4 ku­n­dër 1, se­p­se ve­tëm një qark do të fi­to­n­te dhe ka­tër të tje­rët do të hu­m­bi­s­nin. Me­gji­tha­të, kur pro­je­k­tet traj­to­hen si një pa­ke­të qo­f­të pë­r­mes shkë­m­bi­mit të fa­vo­re­ve po­li­ti­ke (pë­r­fa­që­su­e­sit A, B dhe C mund të jenë da­kord për të tre­g­tu­ar vota) ose mbë­sh­te­t­jes qe­ve­ri­së­se pre­fe­re­n­ci­ale te­rri­to­ri­ale (të tria pro­g­ra­met e pë­r­f­shi­ra në një pro­je­k­t­ligj të ve­tëm), të gji­tha mund të mi­ra­to­hen, pa­va­rë­sisht fa­k­tit se as­një prej tyre nuk ë­sh­të pro­du­k­tiv. Kjo mund të ku­p­to­het duke nxje­rrë në pah se pë­r­fi­ti­mi i ko­m­bi­nu­ar to­tal neto ë­sh­të po­zi­tiv për pë­r­fa­që­su­e­sit A, B dhe C. Duke pa­sur pa­ra­sysh sti­mujt e pa­kët të vo­tu­es­ve për të ma­rrë in­fo­r­ma­ci­on, ata që janë të dë­m­tu­ar nga mbështetja e politikave qeverisëse preferenciale territoriale dhe po­li­ti­ka të tje­ra me in­te­re­sa të ngu­sh­ta, vë­sh­ti­rë se mund të jenë në di­je­ni të tyre. Kë­sh­tu, sti­mujt për të mbë­sh­te­tur pro­je­k­te me in­te­re­sa të ngu­sh­ta, pë­r­f­shi ato që janë jo­p­ro­du­k­ti­ve, janë edhe më të fo­r­të sesa në­n­ku­p­to­het nga she­m­bu­lli i thje­sh­të nu­me­rik i Ek­s­po­na­tit 19.
Ek­s­po­na­ti 19: Tre­g­ti­mi i vo­ta­ve dhe ka­li­mi i li­gje­ve me efe­k­te të ndë­r­s­je­lla
Pë­r­fi­ti­met neto (+) ose ko­s­tot (-) për vo­tu­e­sit në qa­r­qe me ma­dhë­si të njëj­të.
Vo­tat e qa­r­kutSta­di­umet spo­r­ti­vePyll i mby­llur tro­pi­kalSu­b­ve­n­ci­oni i eta­no­litTo­ta­li
A€100-€30-€30€40
B-€30€100-€30€40
C-€30-€30€100€40
D-€30-€30-€30-€90
E-€30-€30-€30-€90
To­ta­li-€20-€20-€20-€60
Shkë­m­bi­mi tre­g­tar ë­sh­të ve­p­ri­m­ta­ri pë­r­fi­tu­ese re­ci­p­ro­ke po­zi­ti­ve: Të dy pa­r­t­ne­rët tre­g­ta­rë pre­sin të fi­toj­në ose ndry­she shkë­m­bi­mi nuk do të ndo­dhë. Në të ku­n­dërt, “shkë­m­bi­mi po­li­tik” mund të jetë një ak­ti­vi­tet fi­tim-hu­m­b­je, ne­ga­tiv, ku shu­mi­ca fi­ton, por pa­ki­ca hu­m­bet më shu­më. Këtu, nuk ka si­gu­ri se fi­ti­met e fi­tu­es­ve do të tej­ka­loj­në hu­m­b­jet e im­po­nu­ara mbi të tje­rët.
Te­n­de­n­ca e pro­ce­sit të pa­ku­fi­zu­ar po­li­tik për të fa­vo­ri­zu­ar gru­pe të mi­rë­or­ga­ni­zu­ara ndi­h­mon në shpje­gi­min e pra­ni­së së shu­më pro­g­ra­me­ve që zvo­gë­loj­në to­r­tën eko­no­mi­ke. Për she­m­bull, le të shqy­r­toj­më ra­s­tin e rreth 20 000 pro­dhu­es­ve ame­ri­ka­në të she­qe­rit. Për shu­më vite, çmi­mi i she­qe­rit për ko­n­su­ma­to­rët ame­ri­ka­në ka qenë 50 pë­r­qind deri 100 pë­r­qind më i la­r­të se çmi­mi i she­qe­rit në botë për shkak të pro­g­ra­mit të mbë­sh­te­t­jes së çmi­mit të qe­ve­ri­së fe­de­ra­le dhe ku­ota­ve shu­më ku­fi­zu­ese ndaj im­po­r­tit të she­qe­rit. Si re­zu­l­tat i kë­ty­re pro­g­ra­me­ve, pro­dhu­e­sit e she­qe­rit fi­toj­në rreth 1,7 mi­li­ar­dë do­lla­rë, ose rreth 85 000 do­lla­rë për pro­dhu­es. Shu­mi­ca e kë­ty­re pë­r­fi­ti­me­ve kanë shku­ar për pro­dhu­e­sit e më­dhenj, pro­na­rët e të ci­lë­ve kanë të ar­dhu­ra shu­më më të la­r­ta se me­sa­ta­r­ja ko­m­bë­ta­re. Nga ana tje­tër, ko­n­su­ma­to­rët e she­qe­rit pa­gu­aj­në nga 2,9 deri në 3,5 mi­li­ard do­lla­rë, ose rreth 25 do­lla­rë për fa­mi­l­je, në fo­r­mën e çmi­me­ve më të la­r­ta të she­qe­rit.(56) Si re­zu­l­tat, ame­ri­ka­nët janë në një si­tu­atë më të keqe, se­p­se bu­ri­met e tyre ke­q­pë­r­do­ren në pro­dhi­min e një pro­du­k­ti, për të ci­lin ame­ri­ka­nët janë të pa­pë­r­sh­ta­t­shëm për ta pro­dhu­ar, dhe që mund të bli­het me një ko­s­to shu­më më të ulët pë­r­mes tre­g­ti­së.
Me­gji­tha­të, Ko­n­g­re­si va­zh­don të mbë­sh­te­së pro­g­ra­min e she­qe­rit, dhe ë­sh­të e qa­r­të pë­r­se. Duke pa­sur pa­ra­sysh ndi­ki­min e madh në pa­su­ri­në e tyre pe­r­so­na­le, ë­sh­të krej­të­sisht e ndje­sh­me për pro­dhu­e­sit e she­qe­rit, veça­në­risht për të më­dhe­nj­të, që të pë­r­do­rin pa­su­ri­në dhe ndi­ki­min e tyre po­li­tik për të ndi­h­mu­ar po­li­ti­ka­nët që mbë­sh­te­sin in­te­re­sat e tyre. Kjo ë­sh­të pi­kë­risht ajo që ata bëj­në. Gja­të ma­n­da­tit të fu­n­dit zgje­dhor ka­të­r­v­je­çar, lo­bu­e­sit e she­qe­rit ko­n­t­ri­bu­an më shu­më se 16 mi­li­onë do­lla­rë për ka­n­di­da­tët dhe ko­mi­si­onet li­gjo­re. Ve­tëm një ko­m­pa­ni e ve­t­me si “Ame­ri­can Cry­s­tal Su­gar” u dhu­roi 221 anë­ta­rë­ve të Ko­n­g­re­sit 1,3 mi­li­onë do­lla­rë gja­të kë­tij ma­n­da­ti zgje­dhor dhe shpe­n­zoi edhe 1,4 mi­li­on do­lla­rë të tje­ra për lo­bi­min në Ko­n­g­res. Në të ku­n­dërt, do të ish­te e pa­a­r­sy­e­sh­me për një vo­tu­es me­sa­tar që të he­to­n­te këtë çë­sh­t­je ose t’i ku­sh­to­n­te ndo­një rë­n­dë­si ve­n­di­mit se për kë të vo­to­n­te. Në fakt, shu­mi­ca e vo­tu­es­ve nuk janë në di­je­ni se ky pro­g­ram u ku­sh­ton aty­re para. Kë­sh­tu, po­li­ti­ka­nët fi­toj­në duke va­zh­du­ar të su­b­ve­n­ci­onoj­në in­du­s­t­ri­në e she­qe­rit, edhe pse kjo po­li­ti­kë i ke­q­pë­r­dor bu­ri­met dhe e zvo­gë­lon pa­su­ri­në e ko­m­bit.
Mund të thu­het se bi­z­ne­si kry­esor i po­li­ti­kës mo­de­r­ne ë­sh­të nxje­rr­ja e bu­ri­me­ve nga pu­b­li­ku në më­ny­rë që të fa­vo­ri­zo­jë gru­pe të mi­rë­or­ga­ni­zu­ara vo­ti­mi për të kri­ju­ar një shu­mi­cë vo­tu­ese. She­m­bujt janë të shu­m­të. Ta­k­sa­pa­gu­e­sit dhe ko­n­su­ma­to­rët nga e gji­thë bota i shpe­n­zoj­në të ar­dhu­rat e tyre për të mbë­sh­te­tur se­k­to­rë të veça­n­të dhe si rrje­dho­jë gru­pe me in­te­re­sa të ngu­sh­ta në shte­tet e tyre. Në më­ny­rë qe­sha­ra­ke, pro­g­ra­mi i su­b­ve­n­ci­one­ve shpesh nxi­tet në emër të ba­ra­zi­së, që po­thu­aj­se ku­rrë nuk e arrin që­lli­min e vet dhe shpesh jep efekt të ku­n­dërt. Në vi­tin 2014, më pak se 20 pë­r­qind e su­b­ve­n­ci­one­ve ush­qi­mo­re egji­p­ti­ane shku­an në dobi të të va­r­fë­r­ve. Su­b­ve­n­ci­onet e be­n­zi­nës në shu­mi­cën e ve­n­de­ve pë­r­fi­to­hen nga kla­sa e me­s­me, ndë­r­sa të va­r­f­rit ecin ose pë­r­do­rin tra­n­s­po­r­tin pu­b­lik. Në Indi, më pak se 0,1 pë­r­qind e su­b­ve­n­ci­one­ve ru­ra­le për ga­zin e lë­n­g­shëm shkon për shtre­sën më të va­r­fër, ndë­r­sa 52,6 pë­r­qind për më të pa­su­rit. Në mba­rë bo­tën, më pak se 20 pë­r­qind e su­b­ve­n­ci­one­ve të ka­r­bu­ra­n­te­ve pë­r­fi­to­het nga 20 pë­r­qind e shtre­sës më të va­r­fër të po­pu­ll­si­së. (57) Ndë­r­sa se­ci­li prej kë­ty­re pro­g­ra­me­ve i nga­da­lë­son le­h­të­sisht eko­no­mi­të tona, së ba­sh­ku ato e fryj­në de­fi­ci­tin bu­xhe­tor, ke­q­pë­r­do­rin bu­ri­met dhe du­k­shëm e ulin sta­n­da­r­din tonë të je­te­sës. Pu­sh­te­ti po­li­tik i in­te­re­sa­ve të ngu­sh­ta shpje­gon pra­ni­në e su­b­ve­n­ci­one­ve të drej­tpë­r­d­rej­ta, ta­ri­fa­ve ose ku­ota­ve për pro­du­k­te të ca­k­tu­ara dhe të gji­tha këto llo­je po­li­ti­kash janë të mo­ti­vu­ara po­li­ti­kisht nga efe­k­ti i lo­bi­mit për in­te­re­sa të ngu­sh­ta, sesa nga pë­r­fi­ti­met neto të po­pu­ll­si­së në pë­r­gji­thë­si.
Efe­k­ti i lo­bi­mit për in­te­re­sa të ngu­sh­ta ë­sh­të gji­tha­sh­tu i pri­rë për ta ndry­dhur ino­va­ci­onin dhe pro­ce­sin ko­n­ku­rru­es. Bi­z­ne­set më të vje­t­ra dhe më të ko­n­so­li­du­ara kanë dhë­në më shu­më ko­n­t­ri­bu­te po­li­ti­ke, kanë njo­hu­ri më të mira të te­k­ni­ka­ve të lo­bi­mit dhe kanë zhvi­llu­ar një ma­rrë­dhë­nie më të ngu­sh­të me fi­gu­ra të fu­qi­sh­me po­li­ti­ke. Në më­ny­rë të pa­ra­shi­ku­e­sh­me, fi­r­mat më të vje­t­ra në pë­r­gji­thë­si do të kenë më shu­më ndi­kim po­li­tik sesa fi­r­mat e reja, dhe ata do ta pë­r­do­rin atë për të fre­nu­ar ku­n­dë­r­sh­ta­rët ino­va­to­rë.
Të ma­rrim në ko­n­si­de­ra­të pë­r­vo­jën e ko­m­pa­ni­së “Uber”, që pë­r­dor te­k­no­lo­gji­në për t’i sje­llë së ba­sh­ku sho­fe­rët dhe pa­sa­gje­rët e tra­n­s­po­r­tit rru­gor. Pa­sa­gje­rët që janë në kë­r­kim të tra­n­s­po­r­tit rru­gor e pre­no­toj­në shë­r­bi­min në­pë­r­m­jet te­le­fo­na­ve të tyre smart dhe më pas ap­li­ka­ci­oni “Uber” me­një­he­rë u tre­gon aty­re ko­hën e pri­t­jes. Uber gji­tha­sh­tu u mu­n­dë­son pa­sa­gje­rë­ve të kenë in­fo­r­ma­ci­one vle­rë­su­ese për sho­fe­rët dhe ana­s­je­ll­tas. Te­k­no­lo­gjia i zvo­gë­lon ko­s­tot e tra­n­sa­k­si­onit dhe pro­ce­si ë­sh­të disa herë më i shpej­të dhe më i lirë se shë­r­bi­mi tra­di­ci­onal i ta­k­si­ve. Ndë­r­sa Uber sy­non të hyjë në tre­gjet e qy­te­te­ve të më­dha ane­m­ba­në bo­tës, in­du­s­t­ria tra­di­ci­ona­le e ta­k­si­ve e ka lu­f­tu­ar dhe shpesh ë­sh­të bërë i mu­n­dur mi­ra­ti­mi i li­gje­ve që nda­loj­në pë­r­do­ri­min e te­k­no­lo­gji­së së ap­li­ku­ar nga Uber dhe ko­m­pa­ni­ve të ngja­sh­me që kë­r­koj­në të hyj­në në këtë treg. (58) Si re­zu­l­tat, fi­ti­met nga te­k­no­lo­gjia ino­va­to­re dhe shtri­r­ja në vë­lli­min e kë­m­bi­mit janë nga­da­lë­su­ar.
Pë­r­vo­ja e Te­s­la-s, një pro­dhu­es ma­ki­nash ele­k­t­ri­ke, ë­sh­të një she­m­bull tje­tër i pro­dhu­es­ve ek­zi­s­tu­es që shfry­të­zoj­në pro­ce­sin po­li­tik për të pe­n­gu­ar hy­r­jen në treg të ko­m­pa­ni­ve të reja. Mo­de­li i bi­z­ne­sit të Te­s­la-s u ba­zua në shi­t­jen e ma­ki­na­ve di­rekt te ko­n­su­ma­to­rët. Por një grup i mi­rë­or­ga­ni­zu­ar in­te­re­si, ko­n­ce­si­ona­rët e ko­n­so­li­du­ar të ma­ki­na­ve, lo­bu­an pra­në or­ga­nit li­gj­vë­nës duke kë­r­ku­ar që të mi­ra­to­jë li­g­je që i nda­loj­në pro­dhu­e­sit t’ua she­sin ma­ki­nat e tyre di­rekt ko­n­su­ma­to­rë­ve. Pë­ra­fë­r­sisht gjy­s­ma e shte­te­ve i nda­lu­an me ligj shi­t­jet e ti­lla të drej­tpë­r­d­rej­ta. Këto li­g­je e bënë shu­më më të vë­sh­ti­rë për Te­s­la-n që të hyjë në tre­gun e pro­dhi­mit të ma­ki­na­ve.
Në më­ny­rë in­te­re­sa­n­te, zhvi­lli­mi i vetë Te­s­la-s e ka fi­lli­min në fa­vo­ri­zi­min e qe­ve­ri­së. Te­s­la mori qi­n­d­ra mi­li­ona do­lla­rë nga su­b­ve­n­ci­onet (gra­n­tet, kre­di­të e ga­ra­n­tu­ara nga qe­ve­ria dhe ta­k­sat e kre­di­tu­ara) nga qe­ve­ria fe­de­ra­le për të zhvi­llu­ar dhe pro­dhu­ar mo­de­lin e saj lu­k­soz S, me një çmim prej më shu­më se 100 000 do­lla­rë. Në 2014, shte­ti i Ne­va­dës i si­gu­roi Te­s­la-s një pa­ke­të su­b­ve­n­ci­onesh që vle­rë­so­hej në shu­mën 1,3 mi­li­ar­dë do­lla­rë për të ndë­r­tu­ar një fa­b­ri­kë pro­dhi­mi ba­te­rish pra­në qy­te­tit të Re­nos. Te­s­la nuk do të pa­gu­ajë as­një ta­k­së për pa­gat apo pro­nën për dhje­të vjet dhe as­një ta­k­së shi­t­je­je për një­zet vjet dhe do të ma­rrë 195 mi­li­onë do­lla­rë në “ta­k­sa të kre­di­tu­e­sh­me të tra­n­s­fe­ru­e­sh­me” që mund t’u shi­ten ko­m­pa­ni­ve të tje­ra për të pa­gu­ar fa­tu­rat e shte­tit të Ne­va­dës.(59) Ndo­sh­ta mund të nxje­rrim një më­sim këtu: Bi­z­ne­set kli­en­te­li­s­te që mbi­je­toj­në nga fa­vo­ri­zi­mi i qe­ve­ri­së ndo­një­he­rë do të go­di­ten nga bi­z­ne­set e tje­ra kli­en­te­li­s­te me ndi­kim edhe më të madh po­li­tik.
Ha­r­tu­e­sit e Ku­sh­te­tu­tës së Shte­te­ve të Ba­sh­ku­ara ishin të ve­të­dij­shëm për pro­b­le­met që do të li­n­d­nin nga fu­qia e gru­pe­ve me in­te­re­sa të ngu­sh­ta. Ata i qu­aj­tën gru­pet e in­te­re­sit “fra­k­si­one” Ku­sh­te­tu­ta u pë­r­poq të ku­fi­zo­jë pre­si­onin nga fra­k­si­onet në ne­nin I, se­k­si­oni 8, që pë­r­ca­k­toj­në se Ko­n­g­re­si du­het të ve­n­do­së ve­tëm ta­k­sa të një­t­raj­t­shme për pro­g­ra­met që nxi­sin mbroj­tjen e pë­r­ba­sh­kët dhe mi­rë­qe­ni­en e pë­r­gji­th­sh­me. Kjo kla­uzo­lë u ha­r­tua për të pa­ra­n­da­lu­ar pë­r­do­ri­min e të ar­dhu­ra­ve të pë­r­gji­th­sh­me ta­ti­mo­re në pë­r­fi­tim të në­n­g­ru­pe­ve të po­pu­ll­si­së. Me­gji­tha­të, ndër vite, ve­n­di­met gjy­që­so­re dhe ak­tet le­gji­s­la­ti­ve e kanë ndry­shu­ar ku­p­ti­min e saj. Kë­sh­tu, si­pas in­te­r­p­re­ti­mit ak­tu­al, Ku­sh­te­tu­ta tani e ka të pa­mu­n­dur ta ku­fi­zo­jë fu­qi­në po­li­ti­ke të gru­pe­ve të mi­rë­or­ga­ni­zu­ara me in­te­re­sa të ngu­sh­ta.

Elementi 3.6: Shmangni shpenzimet e tepërta dhe deficitet

Nëse nuk kufizohet nga rregullat kushtetuese ose rregulla të tjera të rrepta, ligjvënësit do ta rrisin deficitin buxhetor dhe do të shpenzojnë së tepërmi.

Ë­sh­të më se e qa­r­të pse po­li­ti­ka­nët zgje­dhin të fi­na­n­coj­në shpe­n­zi­met bu­xhe­to­re në­pë­r­m­jet bo­r­xhit. Hu­ama­rr­ja bën të mu­n­dur që shpe­n­zi­met e bëra të sje­llin pë­r­fi­ti­me të me­një­he­r­sh­me po­li­ti­ke pa u sho­që­ru­ar me ko­s­to të me­një­he­r­sh­me po­li­ti­ke.(60)
Xhejms Buça­nan (Ja­mes Bucha­nan), La­ure­ati i No­be­lit 1986
Kur shpe­n­zi­met qe­ve­ri­ta­re i tej­ka­loj­në të ar­dhu­rat pu­b­li­ke, kjo sjell de­fi­cit bu­xhe­tor. Qe­ve­ri­të në pë­r­gji­thë­si eme­toj­në bono the­sa­ri me in­te­res për të fi­na­n­cu­ar de­fi­ci­tet e tyre bu­xhe­to­re. Këto bono pë­r­bëj­në borxhin publik. Një de­fi­cit bu­xhe­tor vje­tor e rrit bo­r­xhin pu­b­lik aq sa shu­ma e de­fi­ci­tit. Në të ku­n­dërt, kur të ar­dhu­rat qe­ve­ri­ta­re i tej­ka­loj­në shpe­n­zi­met, atë­he­rë kemi një suficit buxhetor. Kjo i jep mu­n­dë­si qe­ve­ri­së që t’i pa­gu­ajë zo­të­ru­e­sit e bo­no­ve dhe si re­zu­l­tat të zvo­gë­lo­jë shu­mën e bo­r­xhit të pa­pa­gu­ar pu­b­lik. Në thelb, bo­r­xhi pu­b­lik pë­r­fa­që­son efe­k­tin ku­mu­la­tiv të të gji­tha de­fi­ci­te­ve dhe su­fi­ci­te­ve të më­pa­r­sh­me bu­xhe­to­re.
Para vi­tit 1960, ko­n­se­n­su­si mi­dis eko­no­mi­s­të­ve ish­te që, ndë­r­sa bo­r­xhet za­ko­nisht rri­te­shin gja­të lu­f­të­ra­ve, ish­te pë­r­gje­gjë­si e qe­ve­ri­ve që të re­ali­zo­nin te­p­ri­ca bu­xhe­to­re për të shly­er ato bo­r­xhe sa më shpejt që të ish­te e mu­n­dur. Ka pa­sur një ma­rrë­ve­sh­je të gje­rë të në­n­ku­p­tu­ar - thu­aj­se si një rre­gull ku­sh­te­tu­es - se bu­xhe­ti i qe­ve­ri­së du­het të jetë i ba­la­n­cu­ar.
Por e gji­thë kjo u ndry­shua nga Re­vo­lu­ci­oni Kejnsi­an. Eko­no­mi­s­ti an­g­lez Xhon Mej­nard Kejns (John Ma­ynard Ke­ynes) zhvi­lloi një te­ori që shpje­goi edhe ko­hë­z­gja­t­jen edhe ash­pë­r­si­në e De­p­re­si­onit të Madh dhe një me­ka­ni­zëm për pa­ra­n­da­li­min e ngja­r­je­ve të ti­lla në të ar­dh­men. Gja­të vi­te­ve 1940 dhe 1950, pi­kë­pa­m­ja Kejnsi­ani­s­te pu­sh­toi të gji­thë eko­no­mi­s­tët dhe bre­n­da një kohe të shku­r­tër mbi­zo­të­roi me­n­di­min e udhë­he­që­s­ve in­te­le­k­tu­alë dhe po­li­ti­kë. Si­pas ana­li­zës Kejnsi­ane, shpe­n­zi­met qe­ve­ri­ta­re dhe de­fi­ci­tet bu­xhe­to­re mund të pë­r­do­ren për të nxi­tur një eko­no­mi më të që­n­d­ru­e­sh­me. Kejnsi­anët ar­sy­etu­an se në vend që të ba­la­n­co­jë bu­xhe­tin, qe­ve­ria du­het të ka­lo­jë në de­fi­cit bu­xhe­tor gja­të pe­ri­udha­ve të re­ce­si­onit dhe të zhve­n­do­set drejt një su­fi­ci­ti bu­xhe­tor në rast të shqe­të­si­me­ve mbi in­f­la­ci­onin.
Ndë­r­sa efe­k­ti­vi­te­ti i po­li­ti­kës fi­s­ka­le Kejnsi­ane ë­sh­të çë­sh­t­je po­le­mi­kash, ndi­ki­mi i saj mbi bu­xhe­tin e shu­më shte­te­ve ë­sh­të i qa­r­të. Të li­ru­ar nga ku­fi­zi­mi i buxhetit të balancuar, po­li­ti­ka­nët shpe­n­zu­an në më­ny­rë të va­zh­du­e­sh­me më shu­më sesa ishin të ga­t­shëm të ta­k­so­nin. Gja­të 22 vi­te­ve, nga 1995, qe­ve­ria gre­ke pë­r­je­toi një­zet de­fi­ci­te dhe dy su­fi­ci­te. Ek­s­po­na­ti 20 tre­gon rru­gën e de­fi­ci­tit të qe­ve­ri­së gre­ke të ma­tur si pë­r­qi­n­d­je e PBB-së gja­të kë­saj kohe. De­fi­ci­tet ishin më të më­dha gja­të re­ce­si­one­ve, në veça­n­ti gja­të kri­zës fi­na­n­ci­are në vi­tet 2008-2009. De­fi­ci­ti qe­ve­ri­tar arri­ti me­sa­ta­risht në rreth 6,5 pë­r­qind të PBB-së para kri­zës fi­na­n­ci­are dhe pe­ri­udha e ko­n­t­ro­llit të de­fi­ci­tit ish­te ja­sh­të­za­ko­nisht e shku­r­tër. Gre­qia arri­ti të ka­lo­jë në su­fi­cit ve­tëm në vi­tin 2016 dhe 2017.
De­fi­ci­ti e pë­r­ke­që­son edhe më shu­më bo­r­xhin pu­b­lik. E ma­tur si pë­r­qi­n­d­je e PBB-së, bo­r­xhi i pë­r­gji­th­shëm pu­b­lik u rrit nga 97 pë­r­qind në 1995 në 134 pë­r­qind në 2009 dhe 183 pë­r­qind në 2015. Bo­r­xhi pu­b­lik i Gre­qi­së pë­r­bën pë­r­qi­n­d­jen më të la­r­të të PBB-së në BE. Pë­r­veç Gre­qi­së janë edhe ka­tër shte­te të tje­ra ev­ro­pi­ane, bo­r­xhi i të ci­la­ve e tej­ka­lon 100% të pro­dhi­mit të tyre vje­tor (Be­l­gji­ka, Qi­p­ro, Po­r­tu­ga­lia dhe Ita­lia).(61)
Të­r­he­q­ja po­li­ti­ke ndaj shpe­n­zi­me­ve të fi­na­n­cu­ara nga hu­ama­rr­ja në vend të ta­k­si­mit nuk ë­sh­të për t’u ha­bi­tur. Ajo pa­s­qy­ron atë që eko­no­mi­s­tët e qu­aj­në “efekti shkurtpamës”: te­n­de­n­cën e zy­r­ta­rë­ve të zgje­dhur po­li­ti­kë për të fa­vo­ri­zu­ar pro­je­k­te që gje­ne­roj­në pë­r­fi­ti­me të me­një­he­r­sh­me dhe të du­k­sh­me në ku­rriz të ko­s­to­ve që mund të shly­hen në të ar­dh­men dhe janë të vë­sh­ti­ra për t’u ide­n­ti­fi­ku­ar. Li­gj­vë­në­sit nxi­ten të shpe­n­zoj­në para në pro­g­ra­me që janë në dobi të vo­tu­es­ve të qa­r­kut të tyre dhe gru­pe­ve me in­te­re­sa të ngu­sh­ta që do t’i ndi­h­moj­në ata të ri­z­gji­dhen. Aty­re nuk u pë­l­qen të ve­n­do­sin ta­k­sa, se­p­se janë vo­tu­e­sit ata që vu­aj­në këto ko­s­to të du­k­sh­me. Bo­r­xhi ë­sh­të një al­te­r­na­ti­vë ndaj ta­k­sa­ve ak­tu­ale; ai shtyn ko­s­ton e du­k­sh­me të qe­ve­ri­së për të ar­dh­men. De­fi­ci­tet bu­xhe­to­re dhe hu­ama­rr­ja u le­joj­në po­li­ti­ka­në­ve të si­gu­roj­në për vo­tu­e­sit pë­r­fi­ti­me të me­një­he­r­sh­me pa ve­n­do­sur ta­k­sa më të la­r­ta. Pra­n­daj, de­fi­ci­tet janë një pro­dukt i po­li­ti­ka­ve de­mo­k­ra­ti­ke të pa­ku­fi­zu­ara nga pë­r­ku­sh­ti­mi ndaj një bu­xhe­ti të ba­la­n­cu­ar.
Ek­s­po­na­ti 20: De­fi­ci­ti i qe­ve­ri­së gre­ke ose su­fi­ci­ti si pë­r­qi­n­d­je e PBB-së, 1995-2017
Një gra­fik me vijë që tre­gon de­fi­ci­tin dhe su­fi­ci­tin e qe­ve­ri­së gre­ke si pë­r­qi­n­d­je e PBB-së ko­m­bë­ta­re ndë­r­m­jet vi­tit 1995 dhe 2017. Qe­ve­ria re­gji­s­t­roi su­fi­cit në ve­tëm 2 nga këto 22 vite, veça­në­risht në vi­tin 2016 dhe 2017. De­fi­ci­ti u rrit gja­të ko­hës së re­ce­si­onit, në ngu­sh­ta gja­të kri­zës fi­na­n­ci­are 2008/09. De­fi­ci­ti më i la­r­të u re­gji­s­t­rua në vi­tin 2009, kur arri­ti në rreth 15% të PBB-së.
Pro­ce­si i pa­ku­fi­zu­ar po­li­tik en­det në du­art e gru­pe­ve të mi­rë­or­ga­ni­zu­ara të in­te­re­sit dhe i nxit po­li­ti­ka­nët që të rri­sin shpe­n­zi­met për të si­gu­ru­ar pë­r­fi­ti­me ve­tëm për disa, në ku­rriz të shu­më nje­rë­z­ve. Për she­m­bull, çdo anë­tar i një le­gji­s­la­tu­re ka sti­muj të fo­r­të për të lu­f­tu­ar me të gji­tha fo­r­cat për shpe­n­zi­me në dobi të vo­tu­es­ve të tij apo saj. Në të ku­n­dërt, një li­gj­vë­nës nuk ka shu­më sti­muj për të qenë një “mo­ni­to­ru­es” shpe­n­zi­mesh për dy ar­sye. Së pari, një mo­ni­to­ru­es i ti­llë do të nxi­s­te ze­më­ri­min e ko­le­gë­ve ndaj tij, se­p­se ku­fi­zi­mi i shpe­n­zi­me­ve do ta bë­n­te më të vë­sh­ti­rë që ata të of­ro­nin pro­g­ra­me të veça­n­ta për qa­r­qet e tyre. Ata do të ku­n­dë­r­pë­r­gji­gje­shin duke si­gu­ru­ar pak mbë­sh­te­t­je për shpe­n­zi­met në qa­r­kun e mo­ni­to­ru­e­sit. Së dyti, dhe më e rë­n­dë­si­sh­m­ja, pë­r­fi­ti­mi nga shku­r­ti­mi i shpe­n­zi­me­ve dhe zvo­gë­li­mi i de­fi­ci­tit që mo­ni­to­ru­e­si po pë­r­pi­qet të arri­jë (për she­m­bull, ta­k­sa më të ulë­ta) do të rri­ten në më­ny­rë të ba­ra­ba­r­të për vo­tu­e­sit në qa­r­qe të tje­ra. Kë­sh­tu që, edhe nëse mo­ni­to­ri­mi ë­sh­të i su­k­se­s­shëm, vo­tu­e­sit në qa­r­kun e tij ose saj, do të si­gu­roj­në ve­tëm një fra­k­si­on të vo­gël të pë­r­fi­ti­me­ve.
Mba­se ilu­s­t­ri­mi i më­po­sh­tëm do të ndi­h­mo­jë të shpje­go­jë se pë­r­se ë­sh­të kaq e vë­sh­ti­rë për pa­r­la­me­n­tet e të gji­tha ve­n­de­ve të ko­n­t­ro­lloj­në shpe­n­zi­met qe­ve­ri­ta­re dhe de­fi­ci­tin bu­xhe­tor. Pa­r­la­me­n­ti i Uk­ra­inës (Vekhro­na Rada) ka 450 de­pu­te­të. Le të su­po­zoj­më se këta 450 in­di­vi­dë ve­n­do­sin të hanë ja­sh­të duke di­tur se pas va­k­tit se­ci­li do të fa­tu­ro­het 1/450 të ko­s­tos. As­kush nuk ndi­het i de­ty­ru­ar të po­ro­si­së më pak, se­p­se ku­fi­zi­mi i tij ose saj do të ketë pak ndi­kim në shu­mën to­ta­le të fa­tu­rës. Pë­r­se të mos po­ro­si­sin ka­r­ka­le­ca si an­ti­pa­s­të, bi­f­tek, ka­ra­vi­dhe dhe një copë të ma­dhe çi­z­ke­ku si ë­m­bë­l­si­rë? Në fund të fu­n­dit, shpe­n­zi­met shte­së do të jenë ve­tëm disa qi­n­da­r­ka më shu­më për se­ci­lin në fa­tu­rën to­ta­le. Për she­m­bull, nëse një prej tyre po­ro­sit një ar­ti­kull të shtre­nj­të që e rrit fa­tu­rën to­ta­le me 45 Euro, pë­r­qi­n­d­ja e tij në ko­s­to do të jetë më pak se 10 cent (1/450 e 45 Euro). Çfa­rë le­ve­r­die! Si­gu­risht, ai gji­tha­sh­tu du­het të pa­gu­ajë më shu­më për po­ro­si­të ek­s­t­ra­va­ga­n­te të 449 da­r­ku­es­ve të tje­rë. Por kjo ë­sh­të e vë­r­te­të pa­va­rë­sisht po­ro­si­së që ai bën. Re­zu­l­ta­ti ë­sh­të se të gji­thë po­ro­si­sin pa ku­r­sim dhe pa­gu­aj­në më shu­më për po­ro­si­të shte­së që si­gu­roj­në pak vle­rë në ra­port me ko­s­ton.(62)
Stru­k­tu­ra e sti­muj­ve e pë­r­sh­k­ru­ar këtu shpje­gon pse fi­na­n­ci­mi i de­fi­ci­tit ë­sh­të aq të­r­he­qës për po­li­ti­ka­nët. Gja­të pe­ri­udhës shta­të­v­je­ça­re 2008-2015, de­fi­ci­ti i anë­ta­rë­ve të BE-së e rri­ti bo­r­xhin e BE-së në më shu­më se 30 pë­r­qind në ra­port me PBB-në. Për më te­për, pë­r­fi­ti­met që u janë pre­m­tu­ar të mo­shu­ar­ve në ku­adër të pro­g­ra­me­ve të mbroj­tjes so­ci­ale janë shu­më më të më­dha, sesa të ar­dhu­rat nga ta­ti­mi mbi pa­gat që si­gu­roj­në fi­na­n­ci­min e tyre. Këto de­ty­ri­me të pa­fi­na­n­cu­ara janë një fo­r­më tje­tër bo­r­xhi. Mbroj­tja so­ci­ale pë­r­fa­që­so­n­te pje­sën më të ma­dhe të shpe­n­zi­me­ve të pë­r­gji­th­sh­me të qe­ve­ri­së në vi­tin 2016 në të gji­tha ve­n­det e BE-së (me shpe­n­zi­met më të më­dha në Fi­n­la­n­dë - me 25,6 pë­r­qind të PBB-së).(63) Ndë­r­sa pë­r­qi­n­d­ja e po­pu­ll­si­së së pu­në­su­ar zvo­gë­lo­het dhe nu­m­ri i aty­re në pe­n­si­on rri­tet,(64) shpe­n­zi­met për mbroj­tjen so­ci­ale do të tej­ka­loj­në të ar­dhu­rat për fi­na­n­ci­min e saj, duke e ko­m­p­li­ku­ar më tej de­ty­ri­min e bo­r­xhit të qe­ve­ri­së fe­de­ra­le.
Çfa­rë do të ndo­dhë nëse qe­ve­ri­të anë­ta­re të BE-së nuk i mbaj­në nën ko­n­t­roll fi­na­n­cat e tyre? Ndë­r­sa bo­r­xhi i një ko­m­bi rri­tet çdo­he­rë e më shu­më në kra­ha­sim me ma­dhë­si­në e eko­no­mi­së së vet, kjo do të sje­llë pa­so­ja në tre­gjet e kre­di­tit. Dhë­nia e hu­ave për qe­ve­ri­në e një ve­n­di me no­r­më të la­r­të bo­r­xhi ndaj PBB-së pë­r­bën risk. Si re­zu­l­tat, qe­ve­ria me borxh të la­r­të do të du­het të pa­gu­ajë no­r­ma më të la­r­ta in­te­re­si. Nga ana tje­tër, ko­s­tot e la­r­ta të in­te­re­sit do ta bëj­në edhe më të vë­sh­ti­rë për qe­ve­ri­në që të që­n­d­ro­jë bre­n­da bu­xhe­tit të saj dhe t’i mba­jë ta­k­sat në ni­ve­le të ar­sy­e­sh­me.
Nëse bo­r­xhi va­zh­don të rri­tet në kra­ha­sim me të ar­dhu­rat, in­ve­s­ti­to­rët do të ngu­rroj­në çdo­he­rë e më shu­më për të ble­rë bono the­sa­ri të lë­shu­ara nga shte­ti. Në fund, kjo do të sje­llë një kri­zë fi­na­n­ci­are - qo­f­të nga mo­s­pa­gi­mi i drej­tpë­r­d­rej­të i qe­ve­ri­së ose fi­na­n­ci­mi i bo­r­xhit pë­r­mes eme­ti­mit të pa­ra­së dhe in­f­la­ci­onit. Në se­ci­lin rast, ndi­ki­mi mbi eko­no­mi­në do të jetë shka­të­rru­es. Kjo ka ndo­dhur në shte­te të tje­ra, si në Gre­qi, të ci­lët kanë dë­sh­tu­ar së ko­n­t­ro­llu­ari fi­na­n­cat e qe­ve­ri­së. As­një vend nuk ë­sh­të i imu­ni­zu­ar nga li­gjet e eko­no­mi­së.
Ë­sh­të ja­sh­të­za­ko­nisht e rë­n­dë­si­sh­me për të gji­tha qe­ve­ri­të që të ko­n­t­ro­lloj­në shpe­n­zi­met dhe hu­atë e tyre në vi­tet në vi­jim. Kjo nuk ka gja­sa që të ndo­dhë pa një ndry­shim në re­n­din po­li­tik për ta bërë më të vë­sh­ti­rë për po­li­ti­ka­nët që të shpe­n­zoj­në më shu­më sesa janë në gje­n­d­je të ta­k­soj­në. Ka disa më­ny­ra që kjo mund të re­ali­zo­het. Mund të bë­hen ndry­shi­me në ku­sh­te­tu­të për t’i kë­r­ku­ar qe­ve­ri­së të ba­la­n­co­jë bu­xhe­tin e vet, ash­tu si në ra­s­tin e Gje­or­gji­së. Ose shpe­n­zi­met e vi­tit ak­tu­al mund të ku­fi­zo­hen në ni­ve­lin e të ar­dhu­ra­ve të vi­tit të ka­lu­ar. Ndë­r­hy­r­jet e pro­po­zu­ara në ku­sh­te­tu­të të kë­saj na­ty­re do ta bë­nin më të vë­sh­ti­rë për li­gj­vë­në­sit që të shpe­n­zoj­në, ve­tëm nëse janë të ga­t­shëm t’i ta­k­soj­në ose ta­ri­foj­në pë­r­do­ru­e­sit për shë­r­bi­met qe­ve­ri­ta­re.

Elementi 3.7: Kufizoni subvencionet që nuk bazohen në logjikën ekonomike

Kur qeveritë përfshihen shumë në sigurimin e favoreve për disa në kurriz të të tjerëve, mungesa e efiçencës dhe marrëdhëniet joetike zhvillohen midis zyrtarëve dhe bizneseve.

Mje­tet po­li­ti­ke (që shpesh bë­hen që­llim në ve­t­ve­te) shë­r­bej­në për të ma­rrë bu­ri­me nga ta­k­sa­pa­gu­e­si i pë­r­gji­th­shëm me shke­l­je mi­ni­ma­le dhe t’i shpë­r­n­daj­në të ar­dhu­rat ndë­r­m­jet pre­te­n­du­es­ve të pa­nu­mërt në më­ny­rë të ti­llë që të ma­k­si­mi­zo­het mbë­sh­te­t­ja në zgje­dh­jet ele­k­to­ra­le. Po­li­ti­ka, për sa i pë­r­ket mo­bi­li­zi­mit të mbë­sh­te­t­jes, pë­r­fa­që­son ar­tin e ma­sh­t­ri­mit të mi­rë­me­n­du­ar ose më sa­k­të­sisht, si të ma­sh­t­rosh pa u ka­pur.(65)
Xhejms R. Shla­si­n­xher (Ja­mes R. Schle­si­n­ger), Ish-Se­k­re­tar Ame­ri­kan i Mbroj­tjes
Janë dy më­ny­ra se si in­di­vi­dët mund të kri­joj­në pa­su­ri: pro­dhi­mit dhe vjedhjes. Nje­rë­zit mund të kenë su­k­ses duke si­gu­ru­ar të mira ose shë­r­bi­me me vle­rë dhe duke i shkë­m­by­er ato me të ar­dhu­ra. Kjo me­to­dë me re­zu­l­tat po­zi­tiv për fi­ti­min e të ar­dhu­ra­ve ndi­h­mon pa­r­t­ne­rët tre­g­ta­rë dhe rrit pa­su­ri­në e sho­që­ri­së. Por nga­një­he­rë nje­rë­zit do të pë­r­pi­qen të kenë su­k­ses pë­r­mes vje­dh­jes, ma­rr­jes nga të tje­rët pa pë­l­qi­min e tyre. Si­gu­risht, vi­k­ti­mat e vje­dh­jes do të hu­m­ba­sin atë që fi­ton gra­bi­të­si. Por, pë­r­veç kë­saj, aty ku fri­ka nga gra­bi­t­ja ë­sh­të e pra­ni­sh­me, vi­k­ti­mat e mu­n­d­sh­me do të pë­r­do­rin bu­ri­me për të mbroj­tur ve­ten ku­n­dër saj. Për she­m­bull, në një sho­që­ri ku vje­dh­ja ë­sh­të e za­ko­n­sh­me, nje­rë­zit do të in­ve­s­toj­në më shu­më në shë­r­bi­me si­gu­rie, do të kë­r­koj­në më shu­më fo­r­ca po­li­co­re dhe ma­d­je do t’i pro­je­k­toj­në shtë­pi­të e tyre në më­ny­ra që të pa­ra­n­da­loj­në vje­dh­jet. Ko­s­tot e im­po­nu­ara mbi qy­te­ta­rët do të jenë më të më­dha se fi­ti­met e si­gu­ru­ara nga ata që gra­bi­sin. Në da­llim nga ak­ti­vi­te­tet e kë­m­bi­mit va­lu­tor me re­zu­l­tat po­zi­tiv, gra­bi­t­ja ë­sh­të një ak­ti­vi­tet me re­zu­l­tat ne­ga­tiv. Ajo jo ve­tëm që nuk gje­ne­ron të ar­dhu­ra shte­së, por gji­tha­sh­tu ko­n­su­mon bu­ri­me, duke zvo­gë­lu­ar pa­su­ri­në e sho­që­ri­së.
(Mund ta ndi­q­ni të plo­të në: https://www.dailymotion.com/video/x2hwqki)
Qe­ve­ri­të nxi­sin zhvillimin ekonomik kur in­ku­ra­joj­në pro­dhi­min dhe shkë­m­bi­min, dhe de­ku­ra­joj­në gra­bi­t­jen. Kur li­gji i mirë dhe zba­ti­mi i tij e bëj­në të vë­sh­ti­rë ma­rr­jen nga të tje­rët në­pë­r­m­jet kri­mit apo pë­r­do­ri­mit të ve­p­ri­me­ve po­li­ti­ke, pak bu­ri­me do të bien në du­art e gra­bi­të­s­ve. Për më te­për, bu­ri­met e pë­r­do­ru­ra për t’u mbroj­tur nga gra­bi­t­ja do të jenë gji­tha­sh­tu të vo­g­la.
Me­gji­tha­të, në bo­tën mo­de­r­ne, vetë qe­ve­ri­të janë kthy­er në bu­rim kry­esor gra­bi­t­jesh. Qe­ve­ri­të shpesh ma­rrin bu­ri­me nga disa pe­r­so­na, me që­llim që të si­gu­roj­në su­b­ve­n­ci­one dhe fa­vo­re për disa të tje­rë. Ndo­në­se nuk ë­sh­të te­k­ni­kisht vje­dh­je, se­p­se kry­het pë­r­mes li­gje­ve, ajo pra­pë ë­sh­të një ak­ti­vi­tet me re­zu­l­tat ne­ga­tiv që dë­m­ton qy­te­ta­rët dhe nga­da­lë­son rri­t­jen eko­no­mi­ke.
Në Fra­n­cë, tra­n­s­fe­r­tat dhe su­b­ve­n­ci­onet tani pë­r­bëj­në afë­r­sisht gjy­s­mën e shpe­n­zi­me­ve të pë­r­gji­th­sh­me bu­xhe­to­re (66). Su­b­ve­n­ci­onet për Mbroj­tjen So­ci­ale pë­r­bëj­në pje­sën më të ma­dhe të tra­n­s­fe­r­ta­ve (43 pë­r­qind të shpe­n­zi­me­ve to­ta­le të bu­xhe­tit),(67) por qe­ve­ria tani mbë­sh­tet shu­më ak­ti­vi­te­te të tje­ra, pë­r­f­shi­rë ku­l­tu­rën, aero­po­r­tet, fi­r­mat spe­ci­fi­ke pro­dhu­ese, ene­r­gji­në di­ello­re, ka­r­bu­ra­n­tet fo­si­le dhe pro­dhi­min e të mi­ra­ve buj­që­so­re nga pu­lat deri te vera, etj. Ek­zi­s­toj­në 250 gra­n­te dhe su­b­ve­n­ci­one të ndry­sh­me për bi­z­ne­set e vo­g­la të sa­po­ha­pu­ra në zo­nat ru­ra­le të Fra­n­cës.
Su­b­ve­n­ci­onet dhe fa­vo­ri­zi­mi i qe­ve­ri­së janë një rre­zik për de­mo­k­ra­ci­në po­li­ti­ke dhe efi­çe­n­cën eko­no­mi­ke. Ka disa ar­sye për këtë.
Së pari, su­b­ve­n­ci­onet shtre­m­bë­roj­në çmi­met dhe in­ku­ra­joj­në bi­z­ne­set që të shpe­n­zoj­në më shu­më kohë duke kë­r­ku­ar fa­vo­ri­zim nga qe­ve­ri­të qe­n­d­ro­re dhe më pak kohë në zhvi­lli­min e pro­du­k­te­ve më të mira dhe më eko­no­mi­ke. Në më­ny­rë të pa­ra­shi­ku­e­sh­me, një rri­t­je në di­s­po­nu­esh­më­ri­në e fa­vo­ri­zi­mit të qe­ve­ri­së do të fo­r­co­jë fu­qi­në e in­te­re­sa­ve të ngu­sh­ta dhe do të nxi­së ma­sh­t­ri­min. Për të fi­tu­ar më shu­më fo­n­de qe­ve­ri­ta­re dhe pë­r­pa­rë­si në kra­ha­sim me ri­va­lët, bi­z­ne­set dhe fa­vor-kë­r­ku­e­sit e tje­rë do t’i li­dhin in­te­re­sat e tyre me ob­je­k­ti­vat e za­ko­n­shëm si rri­t­ja e pu­në­si­mit, ulja e va­r­fë­ri­së, pë­r­mi­rë­si­mi i ci­lë­si­së së mje­di­sit dhe zvo­gë­li­mi i va­rë­si­së nga të hu­ajt. Edhe kur ve­p­ri­met e tyre janë të mo­ti­vu­ara nga fi­ti­mi fi­na­n­ci­ar dhe nga pu­sh­te­ti po­li­tik, gru­pet e in­te­re­sit do të kenë një sti­mul të fo­r­të për të pre­te­n­du­ar se po kë­r­koj­në të arrij­në ob­je­k­ti­va më të gje­ra dhe më të pë­r­ha­pu­ra, sesa në fakt ë­sh­të re­alisht.
Së dyti, su­b­ve­n­ci­onet për disa fi­r­ma dhe se­k­to­rë i ve­n­do­sin të tje­rët në si­tu­atë të pa­fa­vo­r­sh­me. Disa nga fi­r­mat e pa­su­b­ve­n­ci­onu­ara do të fa­li­me­n­toj­në ose nuk do të fu­ten në treg, se­p­se nuk mund të ko­n­ku­rroj­në me ri­va­lët e su­b­ve­n­ci­onu­ar. Re­zu­l­ta­ti do të jetë de­vi­ji­mi i bu­ri­me­ve nga bi­z­ne­set e va­ru­ra nga ko­n­su­ma­to­rët e tre­gut tek ata të fa­vo­ri­zu­ar nga po­li­ti­ka­nët.
Së tre­ti, dhe ndo­sh­ta më e rë­n­dë­si­sh­m­ja, su­b­ve­n­ci­onet dhe fa­vo­ri­zi­mi do të kri­joj­në një ma­rrë­dhë­nie të pa­hij­shme, jo­eti­ke mes bi­z­ne­sit dhe zy­r­ta­rë­ve. Në këtë më­ny­rë “Mi­rë­qe­nia e ko­r­po­ra­ta­ve” dhe “ka­pi­ta­li­z­mi kli­en­te­list” in­ku­ra­jo­hen dhe in­te­re­sat e ta­ti­m­pa­gu­e­sit ko­m­p­ro­me­n­to­hen. Sa më e ma­dhe të jetë shka­lla e mi­rë­qe­ni­es së ko­r­po­ra­tës (d.m.th. sa më të shu­m­ta janë pro­g­ra­met e su­b­ve­n­ci­oni­mit të qe­ve­ri­së drejt bi­z­ne­sit), aq më e ma­dhe do të jetë rrje­dh­ja e bu­ri­me­ve në ak­ti­vi­te­te fa­vor-kë­r­ku­ese. (Shë­nim: Eko­no­mi­s­tët shpesh e pë­r­do­rin te­r­min “fa­vor-kë­r­ku­es” për të pë­r­sh­k­ru­ar fa­vo­ri­zi­min e bi­z­ne­se­ve dhe gru­pe­ve të tje­ra). Ndë­r­sa po­li­ti­ka zë­ve­n­dë­son tre­gjet, eko­no­mia do të ka­ra­k­te­ri­zo­het gji­th­një e më shu­më nga ak­ti­vi­te­tet kli­en­te­li­s­te dhe jo­p­ro­du­k­ti­ve dhe rri­t­ja eko­no­mi­ke do të bje­rë nën po­te­n­ci­alin e saj.
Gji­th­një e më shu­më, qe­ve­ri­të e ve­n­de­ve de­mo­k­ra­ti­ke me të ar­dhu­ra të la­r­ta pë­r­do­rin ta­k­sat dhe hu­atë për të si­gu­ru­ar su­b­ve­n­ci­one dhe fa­vo­re të tje­ra për vo­tu­es të ca­k­tu­ar në kë­m­bim të ko­n­t­ri­bu­te­ve dhe mbë­sh­te­t­jes po­li­ti­ke. Në një de­k­la­ra­të që i at­ri­bu­ohet gje­rë­sisht sko­ce­zit Ale­k­sa­n­dër Ta­it­ler (Ale­xa­n­der Tytler), ai ar­gu­me­n­ton si më po­sh­të:
Një de­mo­k­ra­ci nuk mund të ek­zi­s­to­jë si një fo­r­më e pë­r­he­r­sh­me e qe­ve­ri­s­jes. Mund të ek­zi­s­to­jë ve­tëm de­ri­sa vo­tu­e­sit të zbu­loj­në se mund të vo­toj­në vetë me vu­ll­net të plo­të nga the­sa­ri i shte­tit. Që nga ky mo­ment, shu­mi­ca gji­th­mo­në vo­ton për ka­n­di­da­tët që pre­m­toj­në pë­r­fi­ti­met më të më­dha nga the­sa­ri i shte­tit me re­zu­l­ta­tin se një de­mo­k­ra­ci rrë­zo­het para një po­li­ti­ke fi­s­ka­le jo të shtrë­n­gu­ar... (68)
Sapo bi­z­ne­set dhe gru­pet e tje­ra të in­te­re­sit të pë­r­f­shi­hen shu­më në si­gu­ri­min e mbë­sh­te­t­jes së po­li­ti­ka­në­ve në kë­m­bim të su­b­ve­n­ci­one­ve dhe fa­vo­ri­zi­mit, këto fo­r­ca do të jenë shu­më të vë­sh­ti­ra për t’u ko­n­t­ro­llu­ar. Ndë­r­sa fa­vo­ri­zi­mi i qe­ve­ri­së rri­tet dhe si pë­r­fi­tu­e­sit ash­tu edhe po­li­ti­ka­nët va­ren çdo­he­rë e më shu­më nga ky fe­no­men, shpe­n­zi­met e tra­n­s­fe­r­ta­ve do të rri­ten dhe bu­ri­met nuk do të shkoj­në për ak­ti­vi­te­tet pro­dhu­ese. Për më te­për, sje­ll­jet ma­sh­t­ru­ese, ma­rrë­dhë­ni­et jo­eti­ke, ma­d­je edhe ko­rru­p­si­oni do të kthe­hen në çë­sh­t­je të za­ko­n­sh­me. Do të ketë pre­si­on mbi rri­t­jen e ta­k­sa­ve, de­fi­ci­tet bu­xhe­to­re do të rri­ten edhe më shu­më dhe eko­no­mia e ma­ni­pu­lu­ar po­li­ti­kisht do të ka­lo­jë në sta­g­na­ci­on. Nëse nuk re­s­pe­k­to­het mbroj­tja ku­sh­te­tu­ese e të drej­ta­ve të pro­në­si­së dhe ku­fi­zi­met në shpe­n­zi­met, su­b­ve­n­ci­onet dhe ak­ti­vi­te­tet e hu­ama­rr­jes së qe­ve­ri­së, po­li­ti­ka­nët e zgje­dhur në më­ny­rë de­mo­k­ra­ti­ke do të va­zh­doj­në të mi­ra­toj­në pro­g­ra­me që shpë­r­do­roj­në bu­ri­me dhe dë­m­toj­në sta­n­da­r­din e pë­r­gji­th­shëm të je­te­sës. Siç ë­sh­të ilu­s­t­ru­ar edhe nga ra­s­ti i Gre­qi­së, qe­ve­ria e së ci­lës u zhyt në kri­zën e bo­r­xhit në 2015 - kjo rru­gë pë­r­fu­n­di­misht do të çojë në borxh të madh dhe ko­laps eko­no­mik.

Elementi 3.8: Bëni kujdes nga joefiçenca, madje edhe nga subvencionet e dobishme

Përfitimi neto i përfituesve të transfertave është më i vogël dhe shpesh rrënjësisht më i vogël, sesa shuma e transfertës.

Ka­ri­ka­tu­rë e dy bu­rra­ve të pa­rru­ar që janë duke pirë në një bar të bo­sha­ti­sur. Një­ri i tho­të tje­t­rit: ”Ju mund të me­rr­ni para për af­të­si të ku­fi­zu­ar. Por nuk e di nëse mund të me­rr­ni për mu­n­ge­së af­të­sie”.
“Ju mund të me­rr­ni para për af­të­si të ku­fi­zu­ar. Nuk e di për mu­n­ge­së af­të­sie.”
Për ata që nuk janë eko­no­mi­s­të, transfertat e të ardhurave du­ken si një më­ny­rë efi­çe­n­te për të ndi­h­mu­ar pë­r­fi­tu­e­sit e ta­r­ge­tu­ar. Por, ana­li­za eko­no­mi­ke tre­gon se ë­sh­të në fakt shu­më e vë­sh­ti­rë që të tra­n­s­fe­ro­hen të ar­dhu­rat te një grup pë­r­fi­tu­esish në më­ny­rë të ti­llë që pë­r­mi­rë­son mi­rë­qe­ni­en e tyre afa­t­gja­të. Siç ndodh shpesh në eko­no­miks, efe­k­tet dy­të­so­re të pa­pa­ra­shi­ku­ara shpje­goj­në pse ky pro­po­zim ë­sh­të i vë­r­te­të.(69)
Tre fa­k­to­rë kry­eso­rë mi­noj­në efe­k­ti­vi­te­tin e tra­n­s­fe­r­ta­ve të të ar­dhu­ra­ve. Ndë­r­ko­hë që pro­ce­si mund të shi­het më le­h­të në ra­s­tin e tra­n­s­fe­r­ta­ve di­re­k­te të të ar­dhu­ra­ve si asi­s­te­n­ca e mi­rë­qe­ni­es, të njëj­tat llo­je fo­r­cash pa­ra­qi­ten kur pë­r­fi­ti­met janë su­b­ve­n­ci­one buj­që­so­re ose gra­n­te për in­di­vi­dët ose ko­r­po­ra­tat.
Së pari, një rri­t­je në tra­n­s­fe­r­tat qe­ve­ri­ta­re do të ulë në pë­r­gji­thë­si sti­mu­li­min e do­na­to­rit ta­k­sa­pa­gu­es dhe pë­r­fi­tu­e­sit të tra­n­s­fe­r­tës që të fi­to­jë të ar­dhu­ra dhe të kri­jo­jë vle­rë. Shu­më pro­g­ra­me tra­n­s­fe­r­tash of­roj­në një li­dh­je ne­ga­ti­ve mes ma­dhë­si­së së tra­n­s­fe­r­tës dhe ni­ve­lit të të ar­dhu­ra­ve të pë­r­fi­tu­e­sit. Me rri­t­jen e të ar­dhu­ra­ve të pë­r­fi­tu­e­sit, zvo­gë­lo­het sa­sia e tra­n­s­fe­r­tës. Kur ndodh kë­sh­tu, as ta­k­sa­pa­gu­e­sit dhe as pë­r­fi­tu­e­sit e tra­n­s­fe­r­ta­ve nuk do të pro­dhoj­në dhe fi­toj­në aq sa do të fi­to­nin në mu­n­ge­së të pro­g­ra­mit të tra­n­s­fe­r­ta­ve. Me rri­t­jen e ta­k­sa­ve për të fi­na­n­cu­ar tra­n­s­fe­r­ta më të më­dha, ta­k­sa­pa­gu­e­sit kanë më pak sti­muj për të bërë sa­k­ri­fi­cat e ne­voj­shme për të pro­dhu­ar dhe fi­tu­ar, dhe kanë më shu­më sti­muj që të in­ve­s­toj­në për t’u mbroj­tur nga ta­k­sat për të mbaj­tur pa­ra­të që kanë fi­tu­ar. Në më­ny­rë të ngja­sh­me, pë­r­fi­tu­e­sit do të kenë më pak sti­muj që të fi­toj­në se­p­se fi­ti­met shte­së do të rri­sin të ar­dhu­rat e tyre neto me ve­tëm një fra­k­si­on - dhe në shu­më ra­s­te ve­tëm një fra­k­si­on të vo­gël - të fi­ti­me­ve të tyre. Si re­zu­l­tat, rri­t­ja eko­no­mi­ke do të nga­da­lë­so­het.
Për të parë efe­k­tin ne­ga­tiv të po­thu­aj­se çdo po­li­ti­ke tra­n­s­fe­r­tash mbi pë­r­p­je­k­jet pro­dhu­ese, ko­n­si­de­ro­ni re­agi­min e stu­de­n­të­ve nëse një pro­fe­sor do të njo­f­to­n­te në fi­llim të se­me­s­t­rit se rre­gu­llo­r­ja e no­ta­ve për kla­sën do të ri­sh­pë­r­n­da­jë pi­kët e fi­tu­ara në pro­vi­me, në më­ny­rë që as­kush të mos ma­rrë më pak se no­tën C. Si­pas kë­tij pla­ni, stu­de­n­tët që mo­rën nota A duke arri­tur me­sa­ta­risht 90 pë­r­qind ose më shu­më në pro­vi­me, du­het të je­p­nin prej pi­kë­ve të tyre pikë të mja­f­tu­e­sh­me për të rri­tur me­sa­ta­ren e aty­re që ndry­she do të me­rr­nin D ose F. Dhe si­gu­risht, edhe stu­de­n­tët me nota B du­het të je­p­nin disa prej pi­kë­ve të tyre, me­gji­thë­se jo aq shu­më, për të arri­tur një shpë­r­n­da­r­je më të ba­ra­ba­r­të no­tash.
A ka ndo­një prej jush dy­shi­me se të pa­k­tën disa prej stu­de­n­të­ve që do të ki­shin fi­tu­ar A dhe B, do të stu­di­oj­në më pak kur pë­r­p­je­k­jet e tyre shte­së të “ta­k­so­hen” për t’u dhë­në pë­r­fi­ti­me të tje­rë­ve? Ngja­shëm do të ve­p­ro­nin edhe stu­de­n­tët që do të ki­shin ma­rrë C dhe D, duke qenë se dë­ni­mi për ush­t­ri­min e më pak pë­r­p­je­k­je­ve do të zbu­tej nga tra­n­s­fe­ri­met e pi­kë­ve që nuk do t’u je­pe­shin nëse do të fi­to­nin më shu­më pikë vetë. E njëj­ta lo­gji­kë ap­li­ko­het edhe për ata që do të ki­shin ma­rrë F, me­gji­thë­se këta gji­th­se­si nuk ë­sh­të se po stu­di­onin shu­më. Ë­sh­të e pa­ra­shi­ku­e­sh­me që re­zu­l­ta­ti do të jetë se të gji­thë në kla­së do të stu­di­oj­në më pak dhe arri­t­jet e pë­r­gji­th­sh­me do të ulen.
Ndi­ki­mi i ta­k­sa­ve dhe ske­ma­ve të tra­n­s­fe­r­ta­ve ë­sh­të i ngja­shëm: më pak pë­r­p­je­k­je për punë dhe ni­ve­le të pë­r­gji­th­sh­me më të ulë­ta të ar­dhu­rash. Të ar­dhu­rat nuk janë si “mana nga qi­elli”. Por, janë diç­ka që nje­rë­zit pro­dhoj­në dhe fi­toj­në. In­di­vi­dët mund të fi­toj­në të ar­dhu­ra ndë­r­sa u si­gu­roj­në ma­ll­ra dhe shë­r­bi­me të tje­rë­ve që janë të ga­t­shëm të pa­gu­aj­në për t’i pa­sur ato. Mund të me­n­doj­më për të ardhurat kombëtare si një to­r­të eko­no­mi­ke, ma­dhë­si­në e së ci­lës e pë­r­ca­k­toj­në ve­p­ri­met e mi­li­ona nje­rë­z­ve, se­ci­li duke pë­r­do­rur pro­dhi­min dhe tre­g­ti­min për të fi­tu­ar një copë për vete nga kjo to­r­të. Ë­sh­të e pa­mu­n­dur që të ri­sh­pë­r­n­da­hen pje­sët e co­pa­ve të to­r­tës që ata mund të fi­toj­në pa zvo­gë­lu­ar një­ko­hë­sisht pë­r­p­je­k­jet e pu­nës dhe ve­p­ri­met ino­va­ti­ve që kri­joj­në pikë së pari to­r­tën.
Së dyti, ko­n­ku­rre­n­ca për tra­n­s­fe­r­tat e të ar­dhu­ra­ve mund të dë­m­to­jë shu­mi­cën e fi­ti­me­ve afa­t­gja­ta të pë­r­fi­tu­es­ve të sy­nu­ar. Qe­ve­ri­të du­het të pë­r­ca­k­toj­në një kri­ter për ma­rr­jen e tra­s­fe­r­ta­ve të të ar­dhu­ra­ve dhe fa­vo­re­ve të tje­ra po­li­ti­ke. Nëse nuk do të ve­p­ro­nin kë­sh­tu, këto pa­ge­sa do të shka­të­rro­nin me­një­he­rë bu­xhe­tin. Në pë­r­gji­thë­si, qe­ve­ri­të kë­r­koj­në që pë­r­fi­tu­e­si i kë­ty­re tra­n­s­fe­r­ta­ve të zo­të­ro­jë diç­ka, të bëjë diç­ka ose të jetë di­kush. Për she­m­bull, pë­r­fi­tu­e­si i asi­s­te­n­cës në rast pa­pu­në­sie du­het të jetë pa punë dhe një ko­m­pa­ni nuk du­het të ketë më shu­më se një nu­mër të ca­k­tu­ar pu­no­një­sish për t’u ku­ali­fi­ku­ar për gra­n­te apo kre­di për bi­z­ne­set e vo­g­la. Pasi pë­r­ca­k­to­hen kri­te­ret, nje­rë­zit ndry­shoj­në sje­ll­jen e tyre për t’u ku­ali­fi­ku­ar për para “fa­las” ose fa­vo­re të tje­ra nga qe­ve­ria. Duke bërë këtë, pë­r­fi­ti­met e tyre neto nga tra­n­s­fe­r­tat bien.
Me­n­do­ni si më po­sh­të: su­po­zoj­më se qe­ve­ria po­la­ke ka ve­n­do­sur të japë 300 zlo­ti në të ho­lla mes orës 9 të më­n­gje­sit dhe 5 pa­s­di­te çdo ditë të ja­vës, të gji­thë pe­r­so­na­ve që janë të ga­t­shëm të pre­sin në radhë te dri­ta­ret e ar­ka­ve të Mi­ni­s­t­ri­së së Fi­na­n­ca­ve. Rradhë të gja­ta do të shfa­qe­shin. Sa të gja­ta? Sa kohë do të jenë të ga­t­shëm nje­rë­zit të ma­rrin nga ar­gë­ti­met dhe koha e tyre pro­du­k­ti­ve? Një pe­r­son koha e të ci­lit vlen 30 zlo­ti në orë, do të ish­te i ga­t­shëm të ha­r­xho­n­te deri në dhje­të orë për të pri­tur në li­një për 300 zlo­ti në të ho­lla. Por, mund të zgja­së më shu­më se dhje­të orë nëse ka të tje­rë koha e të ci­lë­ve vlen më pak, p.sh. 20 zlo­ti ose 10 zlo­ti në orë. Të gji­thë do të ku­p­to­nin se koha e ha­r­xhu­ar në pri­t­je do të ko­n­su­mo­n­te shu­më nga vle­ra e pa­ge­sës prej 300 zlo­ti. Nëse pro­po­zu­e­sit me­n­do­nin se pro­g­ra­mi do të pë­r­mi­rë­so­n­te gje­n­d­jen e ma­rrë­s­ve me 300 zlo­ti, do ta ki­shin ga­bim.
Ky she­m­bull ilu­s­t­ron pse pë­r­fi­tu­e­sit e sy­nu­ar të pro­g­ra­me­ve të tra­n­s­fe­r­ta­ve nuk ndi­h­mo­hen aq sa pe­r­ce­p­to­het në pë­r­gji­thë­si. Kur pë­r­fi­tu­es­ve u du­het të bëj­në diç­ka në më­ny­rë që të ku­ali­fi­ko­hen për një tra­n­s­fe­r­të (si p.sh. të pre­sin në radhë, të plo­të­soj­në fo­r­mu­la­rë, të lo­boj­në pra­në zy­r­ta­rë­ve qe­ve­ri­ta­rë, të bëj­në një pro­vim, të du­roj­në vo­ne­sa apo të ko­n­t­ri­bu­oj­në në fu­sha­ta të ca­k­tu­ara po­li­ti­ke), shpesh shu­mi­ca e fi­ti­mit të tyre të mu­n­d­shëm mund të hu­m­ba­së, ndë­r­sa ata kë­r­koj­në të plo­të­soj­në kri­te­ret ku­ali­fi­ku­ese. Në më­ny­rë të ngja­sh­me, kur pë­r­fi­tu­e­sit du­het të zo­të­roj­në diç­ka për të ma­rrë një su­b­ve­n­ci­on (p.sh. tokë me hi­s­to­rik pro­dhi­mi në të ka­lu­arën të një dri­thi të ca­k­tu­ar për të pë­r­fi­tu­ar su­b­ve­n­ci­one buj­që­so­re ose një li­ce­n­cë për të pu­nu­ar si ta­k­si apo për t’u shi­tur një pro­dukt të hu­aj­ve) kë­r­ke­sa do të ngre­jë çmi­min e ase­tit që ne­vo­ji­tet për të pë­r­fi­tu­ar këtë su­b­ve­n­ci­on. Çmi­mi më i la­r­të i ase­tit, siç janë li­ce­n­cat e ta­k­si­ve, do ta arri­jë vle­rën e su­b­ve­n­ci­onit.
Në çdo rast, pë­r­fi­tu­e­sit e mu­n­d­shëm do të ko­n­ku­rroj­në për të plo­të­su­ar kri­te­ret de­ri­sa të shpe­n­zoj­në shu­mi­cën e vle­rës së tra­n­s­fe­r­tës. Si re­zu­l­tat, pë­r­fi­ti­mi neto i ma­rrë­sit do të jetë në pë­r­gji­thë­si më i vo­gël se shu­ma e pa­ge­sës së tra­n­s­fe­ru­e­sh­me. Në fakt, pë­r­fi­ti­mi neto i ma­rrë­sit ma­r­xhi­nal (pe­r­so­ni që zor se sheh ndo­një pë­r­fi­tim që të ku­ali­fi­ko­het për pa­ge­sën) do të jetë shu­më pra­në, nëse jo i ba­ra­ba­r­të, me zero.
Ko­n­si­de­ro­ni ndi­ki­min e su­b­ve­n­ci­one­ve (gra­n­te­ve dhe kre­di­ve të buta) për stu­de­n­tët në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara. Këto pro­g­ra­me ishin pro­je­k­tu­ar për ta bërë uni­ve­r­si­te­tin më të pë­r­ba­llu­e­shëm. Por su­b­ve­n­ci­onet rri­tën gji­tha­sh­tu kë­r­ke­sën për uni­ve­r­si­tet, që i ngri­ti çmi­met e shko­lli­mit. Një stu­dim i fu­n­dit nga Fe­de­ral Re­se­r­ve Bank of New York vle­rë­son se rreth 65 pë­r­qind e rri­t­je­ve në tra­n­s­fe­r­tat për stu­de­n­tët në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara ka­loi në fo­r­mën e pa­ge­sa­ve më të la­r­ta për ar­si­min. Gji­tha­sh­tu, pro­g­ra­met e su­b­ve­n­ci­one­ve kanë ko­n­t­ri­bu­u­ar në një mbi­n­go­p­je me stu­de­n­të uni­ve­r­si­ta­rë që hyj­në në tre­gun e pu­nës, gjë që ka zvo­gë­lu­ar pe­r­s­pe­k­ti­vën e tyre të pu­në­si­mit, si edhe vle­rën e di­p­lo­mës së fi­tu­ar. Në ve­n­det ish-ko­mu­ni­s­te në tra­n­zi­ci­on, zgje­ri­mi i shpej­të, i ko­m­bi­nu­ar me ci­lë­si­në e ulët dhe pa­pë­r­sh­ta­t­sh­më­ri­në (në shu­më fu­sha) të ar­si­mit uni­ve­r­si­tar, ka re­zu­l­tu­ar në një pro­b­lem të rë­n­dë “mbi­edu­ki­mi” ku të di­p­lo­mu­arit pë­r­fu­n­doj­në në punë për të ci­lat nuk u du­het ar­si­mi­mi uni­ve­r­si­tar. Shu­më të di­p­lo­mu­ar të ti­llë nge­cin në punë që kë­r­koj­në ku­ali­fi­kim të ulët, edhe vite pas pë­r­fu­n­di­mit të shko­llës.(70)
Ek­zi­s­ton edhe një ar­sye e tre­të për pa­efe­k­t­sh­më­ri­në e tra­n­s­fe­r­ta­ve. Pro­g­ra­met e tra­n­s­fe­r­ta­ve zvo­gë­loj­në pa­so­jat ne­ga­ti­ve që u shka­k­to­hen aty­re që ma­rrin ve­n­di­me të pa­kuj­de­s­sh­me, duke ulur kë­sh­tu mo­ti­vi­min e tyre për të ma­rrë hapa që shma­n­gin gje­n­d­jen e keqe. Për she­m­bull, su­b­ve­n­ci­onet qe­ve­ri­ta­re të pri­me­ve të si­gu­ri­mit në zo­nat që pre­ken nga ura­ga­net zvo­gë­loj­në ko­s­ton pe­r­so­na­le të pe­r­so­na­ve që mbro­hen ku­n­dër hu­m­b­je­ve eko­no­mi­ke si re­zu­l­tat i ura­ga­ne­ve. Por së­rish ka një ko­s­to për sho­që­ri­në. Duke qenë se su­b­ve­n­ci­onet e bëj­në më të lirë ble­r­jen e si­gu­ri­mit nga ura­ga­net, shu­më pe­r­so­na ndë­r­toj­në në zona që pre­ken nga ura­ga­net, gjë që sjell si re­zu­l­tat më shu­më dëme nga ura­ga­net sesa do të ki­sh­te ndo­dhur ndry­she. Ko­m­pe­n­si­met e pa­pu­në­si­së of­roj­në një she­m­bull tje­tër. Pë­r­fi­ti­met e bëj­në më pak të ku­sh­tu­e­sh­me që pu­no­një­sit e pa­pu­në të re­fu­zoj­në ofe­r­tat ek­zi­s­tu­ese dhe të va­zh­doj­në të kë­r­koj­në punë më të mirë. Pra­n­daj, pu­no­një­sit ha­r­xhoj­në më shu­më kohë duke kë­r­ku­ar punë, gjë që e bën no­r­mën e pa­pu­në­si­së më të la­r­të sesa do të ish­te ndry­she.(71)
Për të ku­p­tu­ar va­r­fë­ri­në dhe ndi­ki­min e pro­g­ra­me­ve qe­ve­ri­ta­re, ë­sh­të e rë­n­dë­si­sh­me që të bë­het da­lli­mi mes “të qe­nit në va­r­fë­ri”, që ë­sh­të një sta­ti­s­ti­kë zy­r­ta­re qe­ve­ri­ta­re, dhe “të qe­nit i pri­vu­ar”, që ë­sh­të një ku­p­tim in­tu­itiv rreth ci­lë­si­së së je­tës. Shte­tet e Ba­sh­ku­ara de­k­la­ru­an “Lu­f­të ku­n­dër va­r­fë­ri­së” nën pre­si­de­n­cën e Li­n­don Xho­n­so­nit në me­sin e vi­te­ve 1960. Pre­si­de­n­ti Xho­n­son dhe mbë­sh­te­tës të tje­rë të pro­g­ra­mit ar­gu­me­n­tu­an se va­r­fë­ria mund të eli­mi­no­hej nëse ame­ri­ka­nët do të ishin të ga­t­shëm të tra­n­s­fe­ro­nin pak më shu­më nga të ar­dhu­rat e tyre te pje­së­ta­rët e sho­që­ri­së që ishin më pak me fat. Ata u tre­gu­an të ga­t­shëm dhe pro­g­ra­met e tra­n­s­fe­r­ta­ve të të ar­dhu­ra­ve u zgje­ru­an në më­ny­rë të ko­n­si­de­ru­e­sh­me. Siç mund të shi­het në gra­fi­kun e më­po­sh­tëm (Ek­s­po­na­ti 21), tra­n­s­fe­r­tat drejt të va­r­fë­r­ve ose aty­re pra­në ni­ve­lit të va­r­fë­ri­së janë rri­tur ndje­shëm (në­n­të­fish) në do­lla­rë re­alë (në vle­rat e 2017) që prej vi­te­ve 1960 në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara. Por, no­r­ma e va­r­fë­ri­së, ka mbe­tur po­thu­aj­se ko­n­s­ta­n­te.(72) Ash­tu si pre­si­de­n­ti Ro­nald Re­gan (Ro­nald Re­agan) tha di­kur me zgju­ar­si: “Në vi­tet gja­sh­të­dh­je­të, ne i shpa­llëm lu­f­të va­r­fë­ri­së dhe va­r­fë­ria fi­toi”.
Ek­s­po­na­ti 21: Ni­ve­li i va­r­fë­ri­së dhe shpe­n­zi­met për mi­rë­qe­ni­en so­ci­ale për çdo pe­r­son që je­ton në va­r­fë­ri
Një gra­fik me shty­lla që pa­ra­qet ni­ve­let e va­r­fë­ri­së dhe shpe­n­zi­met e ndi­h­mës so­ci­ale për pe­r­son të va­r­fër në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara nga viti 1967 deri në vi­tin 2017. Vle­rat e do­lla­rit i pë­r­ka­sin vi­tit 2017. Pa­va­rë­sisht rri­t­jes prej në­n­të­fish në pa­ge­sat e ndi­h­mës so­ci­ale gja­të asaj kohe, ni­ve­let e va­r­fë­ri­së kanë mbe­tur pak a shu­më ko­n­s­ta­n­te në një me­sa­ta­re prej 15% të po­pu­ll­si­së.
Pse nuk kanë qenë më efe­k­ti­ve pro­g­ra­met e tra­n­s­fe­r­ta­ve ku­n­dër va­r­fë­ri­së? Tra­n­s­fe­r­tat gje­ne­roj­në tri efe­k­te të pa­dë­shi­ru­ara dy­të­so­re që nga­da­lë­soj­në pro­g­re­sin ku­n­dër va­r­fë­ri­së.
Së pari, tra­n­s­fe­r­tat që li­dhen me të ar­dhu­rat ulin sti­mujt që in­di­vi­dët me të ar­dhu­ra të ulë­ta të fi­toj­në, të ngji­ten në shka­llën e pu­në­si­mit dhe të da­lin nga va­r­fë­ria. Pë­r­fi­ti­met nga shu­mi­ca e kë­ty­re pro­g­ra­me­ve zvo­gë­lo­hen dhe në fund eli­mi­no­hen me rri­t­jen e fi­ti­me­ve të pë­r­fi­tu­es­ve. Si re­zu­l­tat, shu­më pë­r­fi­tu­es me të ar­dhu­ra të ulë­ta nge­cin në gra­c­kën e va­r­fë­ri­së. Nëse fi­toj­në më shu­më, ko­m­bi­ni­mi i ta­k­sa­ve të shtu­ara që de­ty­ro­hen dhe pa­ge­sa­ve të hu­m­bu­ra, do të tho­të se mund të mbaj­në ve­tëm një fra­k­si­on të fi­ti­me­ve shte­së. Në vi­tin 2018, OECD ra­po­r­toi se pë­r­fi­ti­met e hu­m­bu­ra si re­zu­l­tat i rri­t­jes së fi­ti­me­ve ishin të ba­ra­ba­r­ta me 93 pë­r­qind të pa­gës mi­ni­ma­le për pu­no­një­sit në Re­pu­b­li­kën Çeke dhe 92 pë­r­qind e kë­saj page në Kro­aci.(73) Në disa ra­s­te, fi­ti­met shte­së ma­d­je zvo­gë­lu­an të ar­dhu­rat neto të pë­r­fi­tu­e­sit. Pra­n­daj, gra­c­ka e va­r­fë­ri­së ul në më­ny­rë të ko­n­si­de­ru­e­sh­me sti­mujt për shu­më pë­r­fi­tu­es me të ar­dhu­ra të ulë­ta që të pu­noj­në, fi­toj­në më shu­më, fi­toj­në pë­r­vo­jë, dhe të ngji­ten në shka­llën e pu­në­si­mit. Në masë të ma­dhe, tra­n­s­fe­r­tat thjesht zë­ve­n­dë­soj­në të ar­dhu­rat që ndry­she do të ishin fi­tu­ar, dhe si re­zu­l­tat, pë­r­fi­ti­met neto të të va­r­fë­r­ve janë të vo­g­la, shu­më më të vo­g­la sesa su­gje­roj­në shpe­n­zi­met e tra­n­s­fe­r­ta­ve.
Ky nuk ë­sh­të in­fo­r­ma­ci­on i ri. Duke vë­zh­gu­ar Li­gjet an­g­le­ze “për të va­r­f­rit” në vi­tin 1835, Ale­k­sis de To­ke­vill shkroi në “Kuj­ti­me mbi mje­ri­min”:
Nje­riu, ash­tu si të gji­tha qe­ni­et e or­ga­ni­zu­ara në sho­që­ri, ka një pa­si­on na­ty­ral për të nde­njur kot. Por, ka dy sti­muj që ai të pu­no­jë: ne­vo­ja për të je­tu­ar dhe dë­shi­ra për të pë­r­mi­rë­su­ar gje­n­d­jen e je­te­sës... Çdo masë pë­r­mes së ci­lës the­me­lo­het një sho­qa­të ba­mi­rë­se e li­gj­sh­me mbi baza të pë­r­he­r­sh­me dhe i jep asaj një fo­r­më ad­mi­ni­s­t­ra­ti­ve, kri­jon kë­sh­tu një kla­së të pa­pu­në dhe de­m­be­le, që je­ton në ku­rriz të kla­sës in­du­s­t­ri­ale dhe pu­në­to­re.(74)
PA­PU­NË­SIA
“Disi, Z. We­ber, nuk me­n­doj se po bëni pë­r­p­je­k­je të mja­f­tu­e­sh­me për të gje­tur një punë.”
Së dyti, pro­g­ra­met e tra­n­s­fe­r­ta­ve që ulin në më­ny­rë të ko­n­si­de­ru­e­sh­me ash­pë­r­si­në e va­r­fë­ri­së ulin gji­tha­sh­tu edhe ko­s­ton opo­r­tu­ne të zgje­dh­je­ve me rre­zik (si p.sh. pë­r­do­ri­mi i dro­ga­ve, bra­k­ti­s­ja e shko­llës ose e pu­nës, li­n­d­ja e fë­mi­jë­ve mes ado­le­she­n­te­ve dhe gra­ve të pa­ma­r­tu­ara, di­vo­r­ci ose bra­k­ti­s­ja e fë­mi­jë­ve nga ba­ba­lla­rët) që shpesh çoj­në në va­r­fë­ri. Duke qenë se shu­mi­ca e nje­rë­z­ve zgje­dhin këto op­si­one me rre­zik të la­r­të, ë­sh­të shu­më e vë­sh­ti­rë që të ulet no­r­ma e va­r­fë­ri­së. No­r­ma e va­r­fë­ri­së e një fa­mi­l­je­je me një prind ë­sh­të shu­më më e la­r­të se ajo e fa­mi­l­je­ve me dy pri­n­dër. Në Re­pu­b­li­kën Çeke, për she­m­bull, 9,7 pë­r­qind e po­pu­lla­tës së pë­r­gji­th­sh­me je­to­n­te nën ni­ve­lin e va­r­fë­ri­së në vi­tin 2017, ndë­r­sa 37 pë­r­qind e pe­r­so­na­ve në fa­mi­l­jet që ki­shin ve­tëm në­nën ose ba­ba­në ishin po­sh­të kë­tij ni­ve­li. Në Bje­llo­ru­si, në vi­tin 2013, no­r­ma e va­r­fë­ri­së mes fa­mi­l­je­ve me një prind ish­te 17 pë­r­qind në kra­ha­sim me 11 pë­r­qind për po­pu­lla­tën e pë­r­gji­th­sh­me. Një stu­dim i vi­tit 2009 nga Iza­bel So­uhill dhe Ron Ha­s­kins nga Bro­o­kings In­s­ti­tu­ti­on ko­n­s­ta­toi se në SHBA një pe­r­son mund t’i ulë sha­n­set e tij për të je­tu­ar në va­r­fë­ri nga 12 në 2 pë­r­qind thjesht duke bërë tri gjë­ra bazë: duke mba­ru­ar shko­llën e me­s­me (mi­ni­ma­lisht), duke pu­nu­ar me kohë të plo­të, dhe duke u ma­r­tu­ar pë­r­pa­ra se të ketë fë­mi­jë.(75) Efe­k­ti i zgje­dh­je­ve pe­r­so­na­le në va­r­fë­ri ë­sh­të një pikë shu­më e rë­n­dë­si­sh­me që më­su­e­sit, pri­n­dë­rit, kuj­de­s­ta­rët dhe të tje­rët du­het ta di­s­ku­toj­në me të ri­nj­të, shu­më prej të ci­lë­ve ma­rrin ve­n­di­me të ti­lla që ndry­shoj­në je­tën. Ato du­het të ko­n­si­de­ro­hen nga vo­tu­e­sit dhe anë­ta­rët e sho­që­ri­së në pë­r­gji­thë­si kur mi­ra­toj­në pro­g­ra­me që ndry­shoj­në sti­mujt për sje­ll­jen që mund të rri­së ose zvo­gë­lo­jë mu­n­dë­si­në e ve­n­di­me­ve të dë­m­sh­me.
Së tre­ti, tra­n­s­fe­r­tat qe­ve­ri­ta­re ku­n­dër va­r­fë­ri­së nxje­rrin ja­sh­të loje pë­r­p­je­k­jet pri­va­te për ba­mi­rë­si. Kur nje­rë­zit ku­p­toj­në se qe­ve­ria si­gu­ron për të va­r­f­rit, ve­p­ri­met nga fa­mi­l­jet, ki­shat dhe or­ga­ni­za­tat ci­vi­le bë­hen më pak ur­gje­n­te. Ko­n­ce­p­ti ju­deo-kri­s­ti­an i dhë­ni­es së një të dhje­tës dhe de­ty­ri­mi is­la­mik për dhë­ni­en e ze­ka­tit, të dyja the­k­soj­në de­ty­ri­met e in­di­vi­dë­ve për të ndi­h­mu­ar ata që janë më pak me fat. Kur vi­len ta­k­sat dhe qe­ve­ria bën më shu­më, ë­sh­të e pa­ra­shi­ku­e­sh­me që in­di­vi­dët dhe gru­pet pri­va­te do të bëj­në më pak. Gji­tha­sh­tu, dhu­ru­e­sit pri­va­të ka më shu­më të ngja­rë të shi­koj­në na­ty­rën e vë­r­te­të të pro­b­le­mit, të se­n­si­bi­li­zo­hen më shu­më ndaj sti­lit të je­tës së pë­r­fi­tu­es­ve dhe ta fo­ku­soj­në dhu­ri­min e tyre te pe­r­so­nat që bëj­në pë­r­p­je­k­je për të ndi­h­mu­ar ve­ten. Si re­zu­l­tat, pë­r­p­je­k­jet pri­va­te ba­mi­rë­se kanë te­n­de­n­cën të jenë më efe­k­ti­ve se ato të qe­ve­ri­së dhe pra­n­daj pro­b­le­mi pë­r­ke­që­so­het me nxje­rr­jen ja­sh­të loje të pë­r­p­je­k­je­ve pri­va­te. Duke ko­m­bi­nu­ar këto efe­k­te, stu­di­met kanë ko­n­s­ta­tu­ar se or­ga­ni­za­tat ba­mi­rë­se pri­va­te kanë dhë­në një pje­së shu­më më të ma­dhe të të ar­dhu­ra­ve të tyre për pë­r­fi­tu­e­sit sesa pro­g­ra­met qe­ve­ri­ta­re, që kanë më shu­më shpe­n­zi­me dhe ko­s­to ad­mi­ni­s­t­ra­ti­ve.(76)
Nga kë­n­d­vë­sh­t­ri­mi eko­no­mik, nuk ë­sh­të be­fa­su­es re­zu­l­ta­ti i do­bët i pro­g­ra­me­ve të tra­n­s­fe­r­ta­ve që va­ri­oj­në nga mbë­sh­te­t­jet e çmi­me­ve të fe­r­ma­ve deri te pro­g­ra­met ku­n­dër va­r­fë­ri­së. Kur me­rren në ko­n­si­de­ra­të efe­k­tet dy­të­so­re, ana­li­za eko­no­mi­ke tre­gon se ë­sh­të ja­sh­të­za­ko­nisht e vë­sh­ti­rë që të ndi­h­mo­hen pë­r­fi­tu­e­sit e sy­nu­ar në pla­nin afa­t­gja­të. Në më­ny­rën ide­ale, pro­g­ra­me të ti­lla do të du­hej t’i ndi­h­moj­në nje­rë­zit që je­toj­në në va­r­fë­ri që të kuj­de­sen për je­te­sën e tyre, pasi ata pu­noj­në për të mos pa­sur më ne­vo­jë për këto tra­n­s­fe­r­ta. Në re­ali­tet, pë­r­vo­ja tre­gon se pro­g­ra­met e tra­n­s­fe­r­ta­ve mund të pë­r­m­bu­shin pje­sën e parë të kë­tij mi­si­oni, por mund ta bëj­në këtë duke pe­n­gu­ar të dy­tën. Si re­zu­l­tat, pro­g­ra­met e ndi­h­mës si në bo­tën e zhvi­llu­ar dhe atë në zhvi­llim kanë fi­llu­ar të ma­rrin gji­th­një e më shu­më fo­r­mën e “tra­n­s­fe­r­ta­ve me kusht të pa­ra­ve”, ku ndi­h­ma of­ro­het ve­tëm nëse pë­r­fi­tu­e­si ve­p­ron si­pas një sje­ll­je­je të ca­k­tu­ar.
Ia vlen të he­dhim një vë­sh­t­rim mbi disa nga ve­n­di­met më të vë­sh­ti­ra po­li­ti­ke mbi va­r­fë­ri­në. Kur le­xo­ni di­s­ku­ti­me nga shty­pi ose dë­gjo­ni ka­n­di­da­të që ka­n­di­doj­në për po­s­te pu­b­li­ke, ë­sh­të e rë­n­dë­si­sh­me të ku­p­to­ni sa­k­të­sisht se për çfa­rë janë duke fo­lur.
  1. Edhe pë­r­ku­fi­zi­mi i “va­r­fë­ri­së” ë­sh­të shpesh i pa­qa­r­të. Kur disa nje­rëz fla­sin për va­r­fë­ri­në, ata kanë ndë­r­mend “va­r­fë­ri­në ab­so­lu­te”, që do të tho­të se një in­di­vid ose fa­mi­l­je nuk ka bu­ri­me të mja­f­tu­e­sh­me për të ble­rë mi­ni­mu­min e pro­du­k­te­ve të pa­ra­ca­k­tu­ara të shpo­r­tës.
  2. Të tje­rët e pë­r­ku­fi­zoj­në “va­r­fë­ri­në re­la­ti­ve” si­pas të ar­dhu­ra­ve të një in­di­vi­di ose fa­mi­l­je­je kur ato janë nën ni­ve­lin e pë­r­ca­k­tu­ar (për she­m­bull, kur ato janë më pak se gjy­s­ma e me­sa­ta­res së të ar­dhu­ra­ve të sho­që­ri­së).
  3. Va­r­fë­ria re­la­ti­ve ë­sh­të e li­dhur me pa­ba­ra­zi­në, por nuk ë­sh­të e njëj­ta gjë. Ima­gji­no­ni dy sho­që­ri, ku se­ci­la pë­r­bë­het nga ka­tër fa­mi­l­je. Në sho­që­ri­në e parë, të ar­dhu­rat janë 1 000 000 do­lla­rë, 50 000 do­lla­rë, 50 000 do­lla­rë dhe 4000 do­lla­rë, ndë­r­sa në të dy­tën, 51 000 do­lla­rë, 50 000 do­lla­rë, 50 000 do­lla­rë dhe 24 999 do­lla­rë. Në të dyja sho­që­ri­të, shka­lla re­la­ti­ve e va­r­fë­ri­së do të jetë e njëj­të, 25 pë­r­qind, por ato kanë ni­ve­le shu­më të ndry­sh­me të pa­ba­ra­zi­së.
  4. Shka­lla e va­r­fë­ri­së llo­ga­ri­tet ndo­një­he­rë pa ma­rrë pa­ra­sysh ta­k­sat (të ci­lat i zvo­gë­loj­në të ar­dhu­rat) dhe tra­n­s­fe­r­tat (që i rri­sin të ar­dhu­rat). Cili ë­sh­të pë­r­ku­fi­zi­mi që po pë­r­do­ret? Në pë­r­ku­fi­zi­min e parë, nu­m­ri i nje­rë­z­ve të va­r­fër ë­sh­të shpesh dy herë më i la­r­të se ai i fu­n­dit.
  5. Në ve­n­de dhe pe­ri­udha të ndry­sh­me, sta­n­da­r­det se çfa­rë pë­r­bën një ni­vel mi­ni­mal ko­n­su­mi ndry­shoj­në shu­më. Sot në ve­n­det me të ar­dhu­ra të la­r­ta dhe të me­s­me, pri­t­sh­më­ri­të e sho­që­ri­së për një sta­n­dard je­te­se të ar­sy­e­shëm pë­r­f­shij­në të mira dhe shë­r­bi­me të pa­ima­gji­nu­e­sh­me për bre­zat e më­pa­r­shëm (me­n­do­ni për te­le­fo­nat ce­lu­la­rë ose te­le­vi­zo­rët).
  6. Dhe së fu­n­di, ë­sh­të e rë­n­dë­si­sh­me të bë­het da­lli­mi mi­dis va­r­fë­ri­së gja­të një pe­ri­udhe të ca­k­tu­ar dhe va­r­fë­ri­së gja­të një jete. Të kesh të ar­dhu­ra të ulë­ta si stu­dent nuk ë­sh­të një­soj si të jesh i va­r­fër me vite.

Elementi 3.9: Planifikimi qendror nuk ka funksionuar kurrë

Ekonomia është mjaft komplekse për t’u planifikuar në nivel qendror dhe përpjekjet për planifikim do të prodhojnë joefiçencë.

Nje­riu i si­s­te­mit ë­sh­të i pri­rë të jetë shu­më i urtë në vetë mendjemadhësinë e tij. Ai du­ket se ima­gji­non që mund të or­ga­ni­zo­jë anë­ta­rë të ndry­shëm të një sho­që­rie të ma­dhe po aq le­h­të sa dora lë­viz gu­rët në një lojë sha­hu; ai nuk merr pa­ra­sysh se gu­rët në ta­be­lën e sha­hut nuk kanë pa­rim tje­tër lë­vi­zës, pë­r­veç atij që lë­vi­zet nga dora; por që, në ta­be­lën e ma­dhe të sha­hut të sho­që­ri­së nje­rë­zo­re, çdo “gurë” i ve­tëm ka një pa­rim ve­t­lë­vi­zës edhe pse ndry­she nga ajo që or­ga­ni li­gj­vë­nës mund të zgje­dhë për t’i bërë pë­r­sh­ty­p­je. Nëse këto dy pa­ri­me pë­r­pu­then dhe ve­p­roj­në në të njëj­tin drej­tim, loja e sho­që­ri­së nje­rë­zo­re do të va­zh­do­jë në më­ny­rë të le­h­të dhe në ha­r­mo­ni dhe ka shu­më gja­sa të jetë e lu­m­tur dhe e su­k­se­s­sh­me. Nëse ato janë të ku­n­dë­r­ta apo të ndry­sh­me, loja do të zhvi­llo­het si mos më keq dhe sho­që­ria du­het të jetë gji­th­mo­në në shka­llën më të la­r­të të çrre­gu­lli­mit.(77)
Adam Smith (1759), Te­oria e ndje­nja­ve mo­ra­le
Siç e kemi di­s­ku­tu­ar më parë, qe­ve­ri­të shpesh mund të ko­o­r­di­noj­në si­gu­ri­min e të mi­ra­ve pu­b­li­ke - një ka­te­go­ri e vo­gël të mi­rash për të ci­lat ë­sh­të e vë­sh­ti­rë të ku­fi­zosh ko­n­su­min ndaj ko­n­su­ma­to­rë­ve - më mirë se tre­gjet. Shu­më nje­rëz gji­tha­sh­tu be­su­an se zy­r­ta­rët qe­ve­ri­ta­rë mund t’i me­na­xhoj­në të gji­tha, ose një pje­së të mirë, të eko­no­mi­së më mirë sesa tre­gjet. Që prej re­vo­lu­ci­onit bo­l­she­vik në vi­tin 1917, pë­r­k­ra­hës të shu­m­të të pla­ni­fi­ki­mit qe­n­d­ror pre­te­n­du­an se po­pu­ll­sia e pë­r­gji­th­sh­me do të ish­te më mirë fi­na­n­ci­arisht nëse zy­r­ta­rët qe­ve­ri­ta­rë do të pë­r­do­r­nin ta­k­sat, su­b­ve­n­ci­onet, ma­n­da­tet, di­re­k­ti­vat dhe rre­gu­llo­ret për të pla­ni­fi­ku­ar dhe me­na­xhu­ar në më­ny­rë qe­n­d­ro­re se­k­to­rët kry­eso­rë të eko­no­mi­së. Nën pla­ni­fi­ki­min qe­n­d­ror, fo­r­cat e tre­gut që di­s­ku­tu­am më lart janë zë­ve­n­dë­su­ar nga di­k­ta­ti i qe­ve­ri­së që pë­r­f­shij­në ko­ma­n­di­min dhe ko­n­t­ro­llin e drej­tpë­r­d­rej­të, ash­tu si nën si­s­te­min e vje­tër so­v­je­tik. Në një farë mase, një ko­n­t­roll i ti­llë qe­ve­ri­tar mund të ndo­dhë në çdo sho­që­ri ku zy­r­ta­rët po­li­ti­ka­në të zgje­dhur zë­ve­n­dë­soj­në ve­n­di­met e tyre me ato të ko­n­su­ma­to­rë­ve, in­ve­s­ti­to­rë­ve dhe si­pë­r­ma­rrë­s­ve të drej­tu­ar nga fo­r­cat e tre­gut.
Ë­sh­të e le­h­të të shi­het pse pla­ni­fi­ki­mi qe­n­d­ror ka një kë­r­ke­së të veça­n­të për fi­lle­s­ta­rin. Si­gu­risht që ë­sh­të e ar­sy­e­sh­me të pla­ni­fi­koj­më. A nuk kanë zy­r­ta­rët e zgje­dhur dhe ek­s­pe­r­tët e qe­ve­ri­së më shu­më mu­n­dë­si të pë­r­fa­që­soj­në “mi­rë­qe­ni­en e pë­r­gji­th­sh­me” të nje­rë­z­ve, sesa si­pë­r­ma­rrë­sit e bi­z­ne­sit? A nuk do të jenë zy­r­ta­rët qe­ve­ri­ta­rë “më pak la­k­mi­ta­rë” se bi­z­ne­set pri­va­te? Nje­rë­zit që nuk ku­p­toj­në eko­no­mi­në e zgje­dh­jes pu­b­li­ke dhe fu­n­k­si­oni­min e pro­ce­sit po­li­tik shpesh i sho­hin si bi­n­dë­se ar­gu­me­n­tet në fa­vor të pla­ni­fi­ki­mit qe­n­d­ror. Me­gji­tha­të, eko­no­mi­k­si tre­gon se pla­ni­fi­ki­mi qe­n­d­ror nuk do të jetë efi­çent. Janë pesë ar­sye kry­eso­re për ta ar­gu­me­n­tu­ar këtë.
Së pari, pla­ni­fi­ki­mi qe­n­d­ror thjesht zë­ve­n­dë­son po­li­ti­kën për ve­n­di­me tre­g­ta­re. Pla­ni­fi­ku­e­sit qe­n­d­ro­rë të bo­tës re­ale (dhe li­gj­vë­në­sit që i drej­toj­në ato) nuk janë grup she­nj­to­rësh të ve­të­dij­shëm. Në më­ny­rë të pa­sh­ma­n­g­sh­me, su­b­ve­n­ci­onet dhe fo­n­det e in­ve­s­ti­me­ve të alo­ku­ara nga pla­ni­fi­ku­e­sit do të ndi­ko­hen nga fa­k­to­ri po­li­tik. Me­n­do­ni se si fu­n­k­si­onon ky pro­ces edhe kur ve­n­di­met me­rren në më­ny­rë de­mo­k­ra­ti­ke.
Shpe­n­zi­met do të du­het të mi­ra­to­hen nga or­ga­ni li­gj­vë­nës. In­te­re­sat e bi­z­ne­se­ve dhe si­n­di­ka­ta­ve të ndry­sh­me do të lo­boj­në në fa­vor të fo­n­de­ve të in­ve­s­ti­me­ve dhe su­b­ve­n­ci­one­ve. Li­gj­vë­në­sit do të jenë veça­në­risht të ndje­shëm ndaj aty­re që janë në gje­n­d­je të ja­pin ko­n­t­ri­bu­te në fu­sha­të ose të si­gu­roj­në vo­tu­es të rë­n­dë­si­shëm. Në më­ny­rë të pa­ra­shi­ku­e­sh­me, pro­ce­si po­li­tik do të fa­vo­ri­zo­jë fi­r­mat e vje­t­ra që kanë më shu­më pë­r­vo­jë në lo­bim dhe pu­sh­tet po­li­tik edhe nëse janë eko­no­mi­kisht të do­bë­ta, në kra­ha­sim me fi­r­mat më të reja të ori­en­tu­ara drejt zhvi­lli­mit. Pë­r­veç kë­saj, kry­eta­rët e ko­mi­si­one­ve kry­eso­re le­gji­s­la­ti­ve shpesh do të bllo­koj­në pro­g­ra­me të ndry­sh­me me pë­r­ja­sh­tim të ra­s­te­ve kur li­gj­vë­në­sit e tje­rë janë da­kord të mbë­sh­te­sin pro­je­k­te të do­bi­sh­me për zgje­dhë­sit e tyre dhe gru­pet e pre­fe­ru­ara të in­te­re­sit (pro­je­k­tet “pre­fe­re­n­ci­ale te­rri­to­ri­ale”). Duke pa­sur pa­ra­sysh këtë stru­k­tu­rë të sti­muj­ve, ve­tëm një ide­alist naiv do të shpre­so­n­te që ky pro­ces i po­li­ti­zu­ar të si­ll­te më pak hu­m­b­je, më shu­më pa­su­ri dhe një alo­kim më të mirë të fo­n­de­ve të in­ve­s­ti­me­ve, sesa tre­gjet. Nuk janë ve­tëm me­na­xhe­rët që u mu­n­goj­në sti­mujt për të arri­tur ni­ve­le më të la­r­ta të efi­çe­n­cës. Pu­no­një­sit që kanë një punë të ga­ra­n­tu­ar dhe pa­gu­hen një­soj, pa­va­rë­sisht se sa shu­më pu­noj­në, janë të sti­mu­lu­ar për të mi­ni­mi­zu­ar pë­r­p­je­k­jet e tyre. Re­ali­te­ti so­v­je­tik pë­r­m­b­li­dhet në thë­ni­en e vje­tër: “Ata bëj­në si­kur na pa­gu­aj­në; ne bëj­më si­kur pu­noj­më”. (Një fra­zë tje­tër so­v­je­ti­ke mjaft e pë­r­do­rur ish­te: “Ai që nuk vjedh nga shte­ti, vjedh nga fa­mi­l­ja e tij”).
Së dyti, sti­mujt e sipërmarrjeve shtetërore dhe agje­n­ci­ve për t’i mbaj­tur ko­s­tot të ulë­ta, për të qenë no­va­to­re dhe për t’i of­ru­ar të mi­rat në më­ny­rë efi­çe­n­te janë të do­bët. Ndry­she nga se­k­to­ri pri­vat, drej­to­rët dhe me­na­xhe­rët e si­pë­r­ma­rr­je­ve pu­b­li­ke kanë pak për të fi­tu­ar nga efi­çe­n­ca e pë­r­mi­rë­su­ar dhe ko­s­tot më të ulë­ta. Në vend që t’u shë­r­bej­në kli­en­të­ve që të the­me­loj­në agje­n­ci­të e tyre, ata mbë­sh­te­ten nga një bu­xhet i qe­ve­ri­së. Në më­ny­rë të pa­ra­shi­ku­e­sh­me, ata do të jenë të mo­ti­vu­ar të re­n­din pas një bu­xhe­ti më të madh. Një bu­xhet më i madh do t’u si­gu­ro­jë fo­n­de për zhvi­llim më të madh, rri­t­je të pa­ga­ve, shpe­n­zi­me shte­së për kli­en­tët dhe fa­k­to­rë të tje­rë që do ta bëj­në je­tën më të re­ha­t­sh­me për me­na­xhe­rët. Me­na­xhe­rët e si­pë­r­ma­rr­je­ve dhe agje­n­ci­ve qe­ve­ri­ta­re, po­thu­aj­se pa pë­r­ja­sh­tim, do të pë­r­pi­qen t’i bi­n­din pla­ni­fi­ku­e­sit se ak­ti­vi­te­tet e tyre po pro­dhoj­në të mira ose shë­r­bi­me që janë ja­sh­të­za­ko­nisht të vle­f­sh­me për pu­b­li­kun e gje­rë dhe nëse u je­pen më shu­më fo­n­de, ata do të bë­nin gjë­ra edhe më të mre­ku­llu­e­sh­me për sho­që­ri­në. Për më te­për, ata do të ar­sy­etoj­në, se nëse fi­na­n­ci­mi nuk ë­sh­të gati, nje­rë­zit do të vu­aj­në dhe pa­so­jat mund të jenë shka­të­rri­m­ta­re.
Shpe­sh­he­rë do të jetë e vë­sh­ti­rë që li­gj­vë­në­sit dhe pla­ni­fi­ku­e­sit e tje­rë qe­n­d­ro­rë të vle­rë­soj­në këto pre­te­n­di­me, jo ve­tëm se­p­se do të ketë mi­jë­ra pre­te­n­di­me të ti­lla, por gji­tha­sh­tu edhe se­p­se as­gjë nuk mund të kra­ha­so­het me fi­ti­min e se­k­to­rit pri­vat që pla­ni­fi­ku­e­sit mund ta pë­r­do­rin për të ma­tur pe­r­fo­r­ma­n­cën e me­na­xhe­rë­ve të si­pë­r­ma­rr­je­ve. Në se­k­to­rin pri­vat, falimentimi pë­r­fu­n­di­misht i la­r­gon pro­dhu­e­sit jo­efi­çe­n­të, por në se­k­to­rin pu­b­lik nuk ek­zi­s­ton një me­ka­ni­zëm pa­ra­lel për pë­r­fu­n­di­min e pro­g­ra­me­ve të pa­su­k­se­s­sh­me. Në fakt, pe­r­fo­r­ma­n­ca e do­bët dhe dë­sh­ti­mi për të arri­tur ob­je­k­ti­vat shpesh pë­r­do­ret si një ar­gu­ment në fa­vor të rri­t­jes së fi­na­n­ci­mit qe­n­d­ror. Për she­m­bull, De­pa­r­ta­me­n­ti i Po­li­ci­së do të pë­r­do­rë një no­r­më në rri­t­je të kri­mit për të ar­gu­me­n­tu­ar në fa­vor të fi­na­n­ci­mit shte­së për zba­ti­min e li­gjit. Në të njëj­tën më­ny­rë, nëse re­zu­l­ta­tet e arri­t­je­ve të stu­de­n­të­ve janë në rë­nie, ad­mi­ni­s­t­ra­to­rët e shko­lla­ve pu­b­li­ke do ta pë­r­do­rin këtë dë­sh­tim si ar­gu­ment për më shu­më fo­n­de. Duke pa­sur pa­ra­sysh sti­mu­lin e fo­r­të të me­na­xhe­rë­ve të si­pë­r­ma­rr­je­ve shte­të­ro­re për të shtu­ar bu­xhe­tet e tyre dhe sti­mu­lin e do­bët për të ve­p­ru­ar në më­ny­rë efi­çe­n­te, si­pë­r­ma­rr­jet shte­të­ro­re mund të shpre­soj­në të kenë ko­s­to më të la­r­ta për një­si kra­ha­su­ar me fi­r­mat pri­va­te.
Së tre­ti, ek­zi­s­ton çdo ar­sye për të be­su­ar se in­ve­s­ti­to­rët që rre­zi­koj­në pa­ra­të e tyre do të bëj­në zgje­dh­je më të mira in­ve­s­ti­mi, sesa pla­ni­fi­ku­e­sit qe­n­d­ro­rë që shpe­n­zoj­në pa­ra­të e ta­k­sa­pa­gu­es­ve. Mba­ni mend, një in­ve­s­ti­tor që do të pë­r­fi­to­jë du­het të zbu­lo­jë dhe të in­ve­s­to­jë në një pro­jekt që rrit vle­rën e bu­ri­me­ve. In­ve­s­ti­to­ri që ga­bon - do­me­thë­në, pro­je­k­ti i të ci­lit re­zu­l­ton me hu­m­b­je - do të vu­ajë pa­so­jat di­re­k­te. Në të ku­n­dërt, su­k­se­si apo dë­sh­ti­mi i pro­je­k­te­ve qe­ve­ri­ta­re rra­llë ush­t­roj­në ndi­kim të madh në pa­su­ri­në pe­r­so­na­le të pla­ni­fi­ku­es­ve qe­n­d­ro­rë. Edhe nëse një pro­jekt ë­sh­të pro­du­k­tiv, pë­r­fi­ti­mi pe­r­so­nal i pla­ni­fi­ku­e­sit ka mu­n­dë­si të jetë mo­dest. Në të njëj­tën më­ny­rë, nëse pro­je­k­ti nuk ë­sh­të i su­k­se­s­shëm - nëse zvo­gë­lon vle­rën e bu­ri­me­ve - ky dë­sh­tim do të ketë pak ndi­kim ne­ga­tiv në të ar­dhu­rat e pla­ni­fi­ku­es­ve. Ata ma­d­je mund të jenë në gje­n­d­je të pë­r­fi­toj­në nga pro­je­k­tet e pa­su­k­se­s­sh­me që ka­na­li­zoj­në su­b­ve­n­ci­one dhe pë­r­fi­ti­me të tje­ra ndaj gru­pe­ve të fu­qi­sh­me po­li­ti­ke që pa­s­taj do t’i ja­pin agje­n­ci­së apo si­pë­r­ma­rr­jes së tyre mbë­sh­te­t­je po­li­ti­ke. Duke pa­sur pa­ra­sysh këtë stru­k­tu­rë sti­mu­lu­ese, nuk ka as­një ar­sye për të be­su­ar se pla­ni­fi­ku­e­sit qe­n­d­ro­rë do të kenë më shu­më gja­sa sesa in­ve­s­ti­to­rët pri­va­të për të zbu­lu­ar dhe për të ve­p­ru­ar në pro­je­k­te që rri­sin pa­su­ri­në e sho­që­ri­së.
Së ka­të­r­ti, efi­çe­n­ca e shpe­n­zi­me­ve qe­ve­ri­ta­re do të në­n­v­le­rë­so­het gji­tha­sh­tu, se­p­se bu­xhe­ti i një qe­ve­rie të pa­ku­fi­zu­ar ë­sh­të si një bu­rim i të mi­ra­ve të pë­r­ba­sh­kë­ta. Siç e pamë në Pje­sën 2, Ele­me­n­ti 1, pro­na pri­va­te si­gu­ron një mo­ti­vim të fo­r­të për të ma­rrë në ko­n­si­de­ra­të efe­k­tet e ar­dh­sh­me të ve­n­di­me­ve ak­tu­ale. Por, kur pa­ra­të dhe bu­ri­met janë në pro­në­si të pë­r­ba­sh­kët, ka pak mo­ti­vim për të ma­rrë në ko­n­si­de­ra­të të ar­dh­men. Për she­m­bull, pe­sh­qit në oqe­an janë në pro­në­si të pë­r­ba­sh­kët de­ri­sa di­kush i kap dhe si re­zu­l­tat, shu­më spe­cie janë në prag të zhdu­k­jes për shkak të pe­sh­ki­mit të te­përt. Të gji­thë pe­sh­ka­ta­rët do të ishin më mirë fi­na­n­ci­arisht, nëse pe­sh­qit nuk do të pe­sh­ko­he­shin me ri­t­me të shpej­ta, që mu­n­dë­si­të të ishin më të më­dha për shti­min e tyre. Por, për shkak të pro­në­si­së së pë­r­ba­sh­kët, se­ci­li pe­sh­ka­tar e di që pe­sh­ku që ai nuk e kap sot do të ka­pet nga di­kush tje­tër ne­sër. Kë­sh­tu, ka pak sti­mul që di­kush të zvo­gë­lo­jë pe­sh­ki­min, në më­ny­rë që të ketë më shu­më peshq në të ar­dh­men.
Në të njëj­tën më­ny­rë, kur gru­pet e in­te­re­sit janë duke “pe­sh­ku­ar” për shpe­n­zi­met qe­ve­ri­ta­re (që do të tho­të duke lo­bu­ar pra­në pla­ni­fi­ku­es­ve po­li­ti­kë), ata kanë pak sti­muj të ma­rrin në ko­n­si­de­ra­të pa­so­jat e pa­fa­vo­r­sh­me të ta­k­sa­ve më të la­r­ta dhe hu­asë shte­së për pro­dhi­met e ar­dh­sh­me. Pë­r­k­ra­hë­sit e çdo pro­je­k­ti shpe­n­zu­es mund të pra­noj­në se pro­dhi­mi i ar­dh­shëm do të ish­te më i madh nëse ta­k­sat do të ishin më të ulë­ta dhe in­ve­s­ti­met pri­va­te do të ishin më të la­r­ta. Por ata gji­tha­sh­tu do të pra­noj­në se nëse nuk pë­r­fi­toj­në më shu­më nga bu­xhe­ti i qe­ve­ri­së, një grup tje­tër me in­te­re­sa do ta bëjë këtë. Duke pa­sur pa­ra­sysh këta sti­muj, pro­je­k­tet jo­efi­çe­n­te të shpe­n­zi­me­ve dhe de­fi­ci­tet e va­zh­du­e­sh­me bu­xhe­to­re janë një re­zu­l­tat i pri­t­shëm. Shih di­s­ku­ti­min në Pje­sën 3, Ele­me­n­ti 6, mbi pro­b­le­min e de­fi­ci­te­ve kro­ni­ke të bu­xhe­tit të qe­ve­ri­së.
Së pe­s­ti, nuk ka as­një më­ny­rë që pla­ni­fi­ku­e­sit qe­n­d­ro­rë të si­gu­roj­në in­fo­r­ma­ci­on të mja­f­tu­e­shëm për të kri­ju­ar, mbaj­tur dhe pë­r­di­të­su­ar va­zh­di­misht një plan të ar­sy­e­shëm. Ne je­toj­më në një botë me ndry­shi­me dra­ma­ti­ke. Pro­g­re­si te­k­no­lo­gjik, pro­du­k­tet e reja, tra­zi­rat po­li­ti­ke, ndry­shi­mi i kë­r­ke­sës dhe i ku­sh­te­ve të mo­tit po e ndry­shoj­në va­zh­di­misht pa­m­ja­f­tu­esh­më­ri­në re­la­ti­ve të të mi­ra­ve dhe bu­ri­me­ve. As­një auto­ri­tet qe­n­d­ror nuk do të jetë në gje­n­d­je t’u pë­r­m­ba­het kë­ty­re ndry­shi­me­ve, t’i vle­rë­so­jë ato po­li­ti­kisht dhe t’u si­gu­ro­jë me­na­xhe­rë­ve të si­pë­r­ma­rr­je­ve udhë­zi­me de­li­ka­te.
Tre­gjet janë të ndry­sh­me. Çmi­met e tre­gut re­gji­s­t­roj­në dhe pa­ra­qe­sin gje­rë­sisht in­fo­r­ma­ci­one të fra­g­me­n­tu­ara. In­fo­r­ma­ci­oni mbi çmi­met po pë­r­sh­ta­tet va­zh­di­misht për të pa­s­qy­ru­ar ndry­shi­met e va­zh­du­e­sh­me që po ndo­dhin në eko­no­mi. Çmi­met pa­s­qy­roj­në këtë in­fo­r­ma­ci­on të shpë­r­n­da­rë gje­rë­sisht dhe u dë­r­goj­në si­nja­le bi­z­ne­se­ve dhe fu­r­ni­to­rë­ve të bu­ri­me­ve. Këto si­nja­le të çmi­me­ve u of­roj­në bi­z­ne­se­ve dhe pro­na­rë­ve të bu­ri­me­ve in­fo­r­ma­ci­one dhe sti­muj - të do­mo­s­do­shëm për të ko­o­r­di­nu­ar ve­p­ri­met e tyre dhe për t’i sje­llë ato në ha­r­mo­ni me ku­sh­tet e reja. Dë­sh­ti­mi për t’i in­te­r­p­re­tu­ar në më­ny­rën e du­hur si­nja­let e çmi­me­ve të tre­gut dhe për t’iu pë­r­gji­gjur në më­ny­rë të pë­r­sh­ta­t­sh­me do t’u shka­k­to­jë hu­m­b­je bi­z­ne­se­ve ose in­di­vi­dë­ve.
Ë­sh­të pi­kë­risht in­fo­r­ma­ci­oni i ko­mu­ni­ku­ar pë­r­mes çmi­me­ve të tre­gut që in­fo­r­mon in­ve­s­ti­to­rët, fi­r­mat dhe pu­në­to­rët se ku pa­ra­të dhe pë­r­p­je­k­jet e tyre kri­joj­në vle­rën më të ma­dhe për të tje­rët. Pa çmi­me të tre­gut për pro­dhi­met e tyre, agje­n­ci­të qe­ve­ri­ta­re ma­rrin ve­n­di­me pa ndo­një masë të ti­llë pa­ra­le­le që do t’u tre­go­n­te nëse ato janë duke kri­ju­ar apo jo vle­ra neto po­zi­ti­ve ose janë duke shpë­r­do­ru­ar bu­ri­met.
La­ure­ati i No­be­lit Fre­de­rik Ha­jek (Fri­ed­rich Ha­y­ek) i pë­r­m­b­lo­dhi ndë­r­li­ki­met e pro­b­le­mit të in­fo­r­ma­ci­onit që ha­sin pla­ni­fi­ku­e­sit qe­n­d­ror në këtë më­ny­rë:
Nëse nje­riu nuk shka­k­ton më shu­më dëme sesa të mira në pë­r­p­je­k­jet e tij për të pë­r­mi­rë­su­ar re­n­din sho­që­ror, ai do të du­het të më­so­jë se në këtë, ash­tu si në të gji­tha fu­shat e tje­ra ku mbi­zo­të­ron ko­m­p­le­k­si­te­ti the­l­bë­sor i një llo­ji të or­ga­ni­zu­ar, ai nuk mund të si­gu­ro­jë njo­hu­ri të plo­të për të do­mi­nu­ar ngja­r­je të mu­n­d­sh­me. Pra­n­daj, ai do të du­het të pë­r­do­rë ato njo­hu­ri që mund të si­gu­ro­jë, jo të mo­de­lo­jë re­zu­l­ta­tet, ash­tu si mje­sh­t­ri gdhend ve­p­rën e tij, por më te­për të ku­l­ti­vo­jë zhvi­lli­min duke si­gu­ru­ar mje­di­sin e pë­r­sh­ta­t­shëm, ash­tu si ko­p­sh­ta­ri kuj­de­set për lu­let e tij.(78)
Me fja­lë të tje­ra, eko­no­mia ë­sh­të te­për ko­m­p­le­k­se për t’u me­na­xhu­ar në ni­vel mi­k­ro. Së dyti, ash­tu siç the­k­so­het në Pje­sën 2, stra­te­gjia më e mirë për arri­t­jen e zhvi­lli­mit dhe pro­s­pe­ri­te­tit ë­sh­të kri­ji­mi i in­s­ti­tu­ci­one­ve dhe po­li­ti­ka­ve afa­t­gja­ta që do të kri­joj­në një mje­dis ku in­di­vi­dët që ndje­kin in­te­re­sin e tyre ve­t­jak do të ndë­r­ma­rrin ak­ti­vi­te­te pro­dhu­ese dhe pa­su­ru­ese.
Disa vite më parë u be­sua gje­rë­sisht se pla­ni­fi­ki­mi i qe­ve­ri­së dhe politika industriale si­gu­ru­an çe­lë­sat për zhvi­lli­min eko­no­mik. Eko­no­mi­s­tët Pol Sa­mu­elsën (Paul Sa­mu­elson) dhe Le­s­tër Thë­rou (Le­s­ter Thu­row) ishin mi­dis pë­r­k­ra­hë­s­ve kry­eso­rë të kë­saj pi­kë­pa­m­je­je, e cila do­mi­no­n­te me­di­at po­pu­llo­re dhe qa­r­qet in­te­le­k­tu­ale gja­të vi­te­ve 1970 dhe 1980. Ata ar­gu­me­n­tu­an se eko­no­mi­të e tre­gut u pë­r­ba­llën me një di­le­më: aty­re ose do t’u du­hej të ori­en­to­he­shin drejt pla­ni­fi­ki­mit qe­n­d­ror ose të vu­anin pa­so­jat e zhvi­lli­mit të nga­da­l­shëm dhe rë­ni­es eko­no­mi­ke. Rë­nia e si­s­te­mit so­v­je­tik dhe ecu­ria e do­bët e eko­no­mi­së ja­po­ne­ze e kanë gë­rry­er në masë të ma­dhe po­pu­lla­ri­te­tin e kë­saj pi­kë­pa­m­je­je. Me­gji­tha­të, shu­më nje­rëz be­soj­në ende se qe­ve­ria mund të drej­to­jë se­k­to­rë të ndry­shëm të eko­no­mi­së, siç janë kuj­de­si shë­n­de­të­sor dhe ar­si­mi. Me­gji­tha­të, duke pa­sur pa­ra­sysh sti­mujt dhe pro­b­le­met e in­fo­r­ma­ci­onit që sho­që­roj­në pla­ni­fi­ki­min qe­n­d­ror, kjo nuk ka të ngja­rë të ndo­dhë.
Më shu­më se dy she­kuj e gjy­s­më më parë, Adam Smith pa­ra­sh­t­roi ar­sy­et e dë­sh­ti­mit të pla­ni­fi­ki­mit qe­n­d­ror, pë­r­f­shi­rë ato që li­n­din nga pë­r­p­je­k­jet për të pla­ni­fi­ku­ar se­k­to­rë të ca­k­tu­ar (shih ci­ta­tin në fi­llim të kë­tij ele­me­n­ti). Për fat të keq për pla­ni­fi­ku­e­sit qe­n­d­ro­rë, in­di­vi­dët kanë me­n­d­jen e tyre, atë që Smith e quan “pa­rim i lë­vi­z­jes”. Kur in­di­vi­dët pë­r­ba­llen me sti­muj pe­r­so­na­lë që i nxi­sin ata të ve­p­roj­në në më­ny­ra që bien ndesh me pla­nin qe­n­d­ror, atë­he­rë li­n­din pro­b­le­me. Kur qe­ve­ri­të ve­p­roj­në pë­r­tej fu­n­k­si­onit mbroj­tës dhe fi­lloj­në të su­b­ve­n­ci­onoj­në ak­ti­vi­te­te të ndry­sh­me, të drej­toj­në si­pë­r­ma­rr­je, se­k­to­rë të ndry­shëm dhe në ra­s­tin më ek­s­t­rem, të pla­ni­fi­koj­në në ni­ve­lin qe­n­d­ror të gji­thë eko­no­mi­në, gji­th­mo­në do të li­n­din ko­n­f­li­k­tet e bre­n­d­sh­me dhe sta­n­da­r­det e je­te­sës do të bien nën po­te­n­ci­alin e tyre.
Të dhë­nat e pla­ni­fi­ki­mit qe­n­d­ror në ve­n­de të ndry­sh­me e ilu­s­t­roj­në këtë pikë.
Ajo ë­sh­të e mbu­shur me ko­n­f­li­k­te dhe mo­s­pë­r­pu­th­je të bre­n­d­sh­me:
Në pë­r­gji­thë­si, po­li­ti­kat ko­n­f­li­k­tu­ale li­n­din si re­zu­l­tat i te­n­si­one­ve the­l­bë­so­re mi­dis një si­s­te­mi të rre­gu­lli­mit të tre­gut, që ka për që­llim të ve­n­do­së pë­r­gje­gjë­si­në për eko­no­mi­në te qy­te­ta­rët dhe pro­du­k­ti­vi­te­ti, nga një­ra anë, dhe një si­s­te­mi të ma­ni­pu­li­mit qe­ve­ri­tar të eko­no­mi­së që ka për që­llim t’i sje­llë pë­r­fi­ti­me se­k­to­rë­ve dhe fi­r­ma­ve të fa­vo­ri­zu­ara po­li­ti­kisht, nga ana tje­tër.
Ana­li­za eko­no­mi­ke tre­gon se pë­r­do­ri­mi i gje­rë i pla­ni­fi­ki­mit qe­n­d­ror do të sho­që­ro­het me jo­efi­çe­n­cë eko­no­mi­ke dhe kli­en­te­li­zëm. Kur zy­r­ta­rët qe­ve­ri­ta­rë ve­n­do­sin mbi atë që ë­sh­të ble­rë dhe shi­tur, ose çmi­met e aty­re ar­ti­kuj­ve, gjë­ja e parë që do të bli­het dhe shi­tet do të jenë vo­tat e zy­r­ta­rë­ve të zgje­dhur. Kur si­pë­r­ma­rr­jet ma­rrin më shu­më fo­n­de nga qe­ve­ri­të dhe më pak nga ko­n­su­ma­to­rët, ata do të shpe­n­zoj­në më shu­më kohë duke u pë­r­p­je­kur të ndi­koj­në po­li­ti­ka­nët dhe më pak kohë duke u pë­r­p­je­kur të zvo­gë­loj­në shpe­n­zi­met dhe të kë­na­qin kli­en­tët. Në më­ny­rë të pa­ra­shi­ku­e­sh­me, zë­ve­n­dë­si­mi i po­li­ti­kës me tre­gjet do të re­zu­l­to­jë në re­g­res eko­no­mik dhe, si­pas fja­lë­ve të eko­no­mi­s­tit të li­n­dur në Uk­ra­inë Ludvig Von Mi­ses (Ludwig Von Mi­ses), “Të kë­qi­jat më të më­dha që nje­rë­zi­mi ka pë­su­ar ndo­një­he­rë kanë ar­dhur si pa­so­jë e qe­ve­ri­ve të kë­qi­ja”.(81)

Elementi 3.10: Konkurrenca dhe ankorimet e jashtme janë thelbësore

Konkurrenca është po aq e rëndësishme në qeveri sa edhe në tregje.

Fo­to­g­ra­fia e Kim Jong Un duke du­ar­t­ro­ki­tur. Di­gji­tu­ra shë­non: Kim Jong Un fi­ton zgje­dh­jet në Ko­re­në e Ve­ri­ut me 100% të vo­ta­ve
KIM JONG UN FI­TON ZGJE­DH­JET NË KO­RE­NË E VE­RI­UT ME 100% TË VO­TA­VE
“ZGJE­DH­JET ELE­K­TO­RA­LE”
Ko­n­ku­rre­n­ca ë­sh­të një fo­r­cë di­si­p­li­no­re. Në treg, bi­z­ne­set du­het të ko­n­ku­rroj­në për be­s­ni­kë­ri­në e kli­en­të­ve. Kur fi­r­mat u shë­r­bej­në kli­en­të­ve keq, ato në pë­r­gji­thë­si hu­m­ba­sin ndaj ri­va­lë­ve që ja­pin një ofe­r­të më të mirë. Ko­n­ku­rre­n­ca u jep ko­n­su­ma­to­rë­ve mbroj­t­je ku­n­dër çmi­me­ve të la­r­ta, ma­llit me ci­lë­si të do­bët, shë­r­bi­mit të do­bët dhe/ose sje­ll­jes së keqe. Po­thu­aj­se të gji­thë e ku­p­toj­në këtë pikë në li­dh­je me se­k­to­rin pri­vat. Fa­t­ke­që­sisht, rë­n­dë­sia e ko­n­ku­rre­n­cës në se­k­to­rin pu­b­lik shpesh në­n­v­le­rë­so­het.
Siç di­s­ku­tu­am në ele­me­n­tin e më­pa­r­shëm, stru­k­tu­ra e sti­muj­ve me të ci­lën pë­r­ba­llen agje­n­ci­të dhe si­pë­r­ma­rr­jet shte­të­ro­re nuk ë­sh­të shu­më e fa­vo­r­sh­me për një pë­r­do­rim efi­çent. Nuk ka as­gjë të kra­ha­su­e­sh­me me fi­ti­met dhe hu­m­b­jet për të ndi­h­mu­ar qy­te­ta­rët në vle­rë­si­min e pe­r­fo­r­ma­n­cës së agje­n­ci­ve dhe si­pë­r­ma­rr­je­ve të se­k­to­rit pu­b­lik. Si re­zu­l­tat, me­na­xhe­rët e fi­r­ma­ve qe­ve­ri­ta­re shpesh mund ta në­n­v­le­rë­soj­në mu­n­ge­sën e efi­çe­n­cës eko­no­mi­ke. Sti­mujt për të ko­n­t­ro­llu­ar shpe­n­zi­met janë të pa­kët. Nëse një agje­n­ci nuk e shpe­n­zon bu­xhe­tin e ca­k­tu­ar të kë­tij viti, do­bë­so­hen sha­n­set që të ketë bu­xhet më të madh vi­tin e ar­dh­shëm. Agje­n­ci­të za­ko­nisht shpe­n­zoj­në pa kri­ter në fund të pe­ri­udhës bu­xhe­to­re nëse nuk janë shpe­n­zu­ar ku­otat e du­hu­ra.
Duke parë stru­k­tu­rën e sti­muj­ve bre­n­da se­k­to­rit pu­b­lik, ë­sh­të shu­më e rë­n­dë­si­sh­me që qe­ve­ria të pë­r­ba­llet me ko­n­ku­rre­n­cën sa herë që ë­sh­të pra­k­ti­ke. Nëse do të me­rr­nim ma­k­si­mu­min nga bu­ri­met e di­s­po­nu­e­sh­me, fi­r­mat pri­va­te du­het të le­jo­hen të ko­n­ku­rroj­në në fu­shë të ba­ra­ba­r­të loje me agje­n­ci­të dhe ndë­r­ma­rr­jet qe­ve­ri­ta­re. Për she­m­bull, kur qe­ve­ri­të ope­roj­në në fu­shën e mi­rë­m­baj­tjes së auto­m­je­te­ve, shty­p­sh­k­ro­nja­ve, shë­r­bi­me­ve të ush­qi­mit, shë­r­bi­me­ve të gru­m­bu­lli­mit të mbe­tu­ri­na­ve, de­pa­r­ta­me­n­tet e mi­rë­m­baj­tjes së rru­gë­ve, shko­lla­ve dhe agje­n­ci­ve të ngja­sh­me, fi­r­ma­ve pri­va­te mund t’u je­pet me le­h­të­si një mu­n­dë­si e ba­ra­ba­r­të për të ko­n­ku­rru­ar me ndë­r­ma­rr­jet pu­b­li­ke, veça­në­risht nëse ush­t­ro­het kuj­des për të shma­n­gur fa­vo­ri­zi­min po­li­tik apo edhe ry­sh­fe­tin. Ko­n­ku­rre­n­ca mund të pë­r­mi­rë­so­jë pe­r­fo­r­ma­n­cën, të ulë ko­s­tot dhe të sti­mu­lo­jë sje­ll­jen ino­va­ti­ve në qe­ve­ri, si edhe në se­k­to­rin pri­vat.
Ko­n­ku­rre­n­ca mes një­si­ve të de­ce­n­t­ra­li­zu­ara të qe­ve­ri­së - shte­tet në SHBA ose Gje­r­ma­ni, ra­jo­net ose ob­la­s­tet në ve­n­de të tje­ra dhe qe­ve­ri­të lo­ka­le (ba­sh­ki­të) - mund të ndi­h­moj­në gji­tha­sh­tu në mbroj­tjen e qy­te­ta­rë­ve nga shfry­të­zi­mi qe­ve­ri­tar. Qe­ve­ria nuk mund të jetë shty­pë­se kur qy­te­ta­rët mund të zgje­dhin me le­h­të­si një “op­si­on da­l­je­je”, duke u tra­n­s­fe­ru­ar në një vend tje­tër që of­ron një ni­vel shë­r­bi­mesh dhe ta­k­sash qe­ve­ri­ta­re që u pë­r­sh­ta­tet më shu­më pre­fe­re­n­ca­ve të tyre. Si­gu­risht, nuk ë­sh­të aq e le­h­të të la­r­go­hesh nga një qe­ve­ri siç mund të la­r­go­hesh nga një dy­qan ush­qi­mor! Por sa më shu­më fu­n­k­si­one qe­ve­ri­ta­re të jenë të de­ce­n­t­ra­li­zu­ara, aq më e le­h­të ë­sh­të që qy­te­ta­rët të vo­toj­në në më­ny­rë ak­ti­ve. Për më te­për, nje­rë­zit mund të pë­r­fi­toj­në nga ko­n­ku­rre­n­ca ndë­r­m­jet qe­ve­ri­ve lo­ka­le pa qenë ne­vo­ja të lë­vi­zin. Fa­k­ti që disa vë­r­tet la­r­go­hen nga qe­ve­ria më pak efi­çe­n­te në qe­ve­ri më efi­çe­n­te dhe se të tje­rë mund të bëj­në të njëj­tën gjë, i mo­ti­von të gji­tha qe­ve­ri­të të bë­hen më të ndje­sh­me ndaj shqe­të­si­me­ve të qy­te­ta­rë­ve të tyre.
Decentralizimi mund të pë­r­mi­rë­so­jë gji­tha­sh­tu mu­n­dë­si­në që nje­rë­zit të ma­rrin shë­r­bi­me qe­ve­ri­ta­re më shu­më si­pas pre­fe­re­n­ca­ve të tyre. Ash­tu si nje­rë­zit ndry­shoj­në në më­ny­rën se si duan të shpe­n­zoj­në për stre­him apo ma­ki­na, ash­tu edhe do të kenë pi­kë­pa­m­je të ndry­sh­me në li­dh­je me shpe­n­zi­met mbi shë­r­bi­met pu­b­li­ke. Disa do të pre­fe­roj­në ni­ve­le më të la­r­ta shë­r­bi­mesh dhe janë të ga­t­shëm të pa­gu­aj­në ta­k­sa më të la­r­ta për to. Të tje­rë pre­fe­roj­në ta­k­sa më të ulë­ta dhe më pak shë­r­bi­me qe­ve­ri­ta­re. Disa do të duan të fi­na­n­coj­në shë­r­bi­met qe­ve­ri­ta­re me ta­k­sa, ndë­r­sa të tje­rë do të pre­fe­roj­në va­rë­si më të ma­dhe ndaj ta­ri­fa­ve të pë­r­do­ru­es­ve. Bre­n­da ku­ad­rit të një si­s­te­mi të de­ce­n­t­ra­li­zu­ar po­li­tik, in­di­vi­dët do të jenë në gje­n­d­je të gru­po­hen së ba­sh­ku me të tje­rë që dë­shi­roj­në ko­m­bi­ni­me të ngja­sh­me të shë­r­bi­me­ve dhe ta­k­sa­ve qe­ve­ri­ta­re, dhe ky gru­pim do ta bëjë të mu­n­dur për shu­më të tje­rë që të ma­rrin shë­r­bi­me që janë më shu­më në pë­r­pu­th­je me pre­fe­re­n­cat e tyre.
Gji­tha­sh­tu, edhe lë­vi­z­ja e nje­rë­z­ve mes një­si­ve të de­ce­n­t­ra­li­zu­ara qe­ve­ri­ta­re do të rri­së gji­tha­sh­tu efi­çe­n­cën. Nëse një qe­ve­ri ve­n­dos ta­k­sa të la­r­ta (pa of­ru­ar një ci­lë­si pa­ra­le­le shë­r­bi­mi) dhe ve­n­dos rre­gu­lla të te­pë­r­ta, disa in­di­vi­dë dhe bi­z­ne­se që pë­r­bëj­në ba­zën e tyre ta­ti­mo­re do të zgje­dhin op­si­onin e da­l­jes.
Mes vi­te­ve 2003 dhe 2013, po­pu­ll­sia e në­n­të shte­te­ve të SHBA-së pa ta­k­së mbi të ar­dhu­rat pe­r­so­na­le u rrit me­sa­ta­risht me 3,7 pë­r­qind në vit si re­zu­l­tat i emi­g­ri­mit nga shte­tet e tje­ra. Gja­të të njëj­tës pe­ri­udhë, në­n­të shte­tet me ta­k­sat më të la­r­ta mbi të ar­dhu­rat hu­m­bën me­sa­ta­risht 2 pë­r­qind të po­pu­ll­si­së. Rri­t­ja e no­r­mës së pu­në­si­mit në në­n­të shte­tet pa ta­tim mbi të ar­dhu­rat u rrit më shu­më se dy herë kra­ha­su­ar me shte­tet me ta­k­sa të la­r­ta. Në më­ny­rë të ngja­sh­me, bre­n­da Ba­sh­ki­mit Ev­ro­pi­an, ve­n­det ku të ar­dhu­rat pas ta­k­sa­ve zi­nin një pë­r­qi­n­d­je më të la­r­të të të ar­dhu­ra­ve para ta­k­sa­ve, të­r­he­qin një nu­mër shu­më të la­r­të pu­no­një­sish të huaj me ku­ali­fi­kim të la­r­të.(82) Këta pu­no­njës që tra­n­s­fe­ro­hen u dë­r­goj­në një me­sazh qe­ve­ri­ve të ke­q­me­na­xhu­ara me ta­k­sa të la­r­ta. Ash­tu si bi­z­ne­set që pë­soj­në hu­m­b­je kur dë­sh­toj­në t’u shë­r­bej­në kli­en­të­ve, edhe qe­ve­ri­të hu­m­ba­sin qy­te­ta­rë kur u shë­r­bej­në aty­re keq, pë­r­ve­ç­se kur e pë­r­do­rin pu­sh­te­tin e shte­tit për të ku­fi­zu­ar lë­vi­z­jet, ash­tu si bën Kina duke mos i le­ju­ar ata që nuk kanë leje ba­ni­mi ur­ba­ne (hu­kou) për një qy­tet spe­ci­fik që të ma­rrin pë­r­kuj­de­s­je mje­kë­so­re ose t’i çoj­në fë­mi­jët në shko­llë.
Për ta pë­r­m­b­le­dhur, de­ce­n­t­ra­li­zi­mi u le­jon nje­rë­z­ve të lë­vi­zin drejt një­si­ve qe­ve­ri­ta­re që of­roj­në shë­r­bi­met e dë­shi­ru­ara pu­b­li­ke me një ko­s­to të ulët. Nga ana e tyre, lë­vi­z­ja e vo­tu­es­ve do të di­si­p­li­no­jë qe­ve­ri­të dhe do t’i ndi­h­mo­jë ato të jenë në një li­një me pre­fe­re­n­cat e qy­te­ta­rë­ve.
Por, nëse ko­n­ku­rre­n­ca mes qe­ve­ri­ve të de­ce­n­t­ra­li­zu­ara do t’u shë­r­be­jë in­te­re­sa­ve të qy­te­ta­rë­ve, ajo nuk du­het të mby­tet nga po­li­ti­kat e ni­ve­le­ve më të la­r­ta të qe­ve­ri­s­jes. Kur qe­ve­ria ko­m­bë­ta­re (ose Ba­sh­ki­mi Ev­ro­pi­an) of­ron su­b­ve­n­ci­one, ve­n­dos de­ty­ri­me dhe rre­gu­lla mbi pa­ke­tën e shë­r­bi­me­ve që of­ro­hen nga ni­ve­let e ulë­ta të qe­ve­ri­s­jes, ajo mi­non pro­ce­sin ko­n­ku­rru­es mes tyre. Gjë­ja më e mirë që mund të bëjë një qe­ve­ri qe­n­d­ro­re ë­sh­të të pë­r­m­bu­shë mirë fu­n­k­si­onet e saj të ku­fi­zu­ara dhe të mba­jë që­n­d­rim ne­ut­ral në li­dh­je me fu­n­k­si­oni­min dhe ni­ve­let e shë­r­bi­mit të ni­ve­le­ve më të ulë­ta të qe­ve­ri­s­jes.
Ash­tu si ndë­r­ma­rr­jet pri­va­te, edhe një­si­të qe­ve­ri­ta­re pre­fe­roj­në mbroj­t­je nga ri­va­lët. Do të ketë një te­n­de­n­cë që qe­ve­ri­të të kë­r­koj­në një po­zi­ci­on mo­no­pol. Pra­n­daj, ko­n­ku­rre­n­ca mes qe­ve­ri­ve nuk do të evo­lu­ojë auto­ma­ti­kisht. Ajo do të du­het të in­te­g­ro­het në stru­k­tu­rën po­li­ti­ke.

Mendimi rreth rregullave kushtetuese për prosperitetin

Ek­zi­s­ton një ine­r­ci e ja­sh­të­za­ko­n­sh­me, një ti­ra­ni e sta­tu­ku­osë, në ma­rrë­ve­sh­jet pri­va­te dhe si­do­mos qe­ve­ri­ta­re. Ve­tëm një kri­zë, ak­tu­ale ose e pe­r­ce­p­tu­ar, pro­dhon ndry­shi­me re­ale. Kur ndodh kri­za, ve­p­ri­met që me­rren va­ren nga ide­të që ek­zi­s­toj­në në atë mo­ment. Unë be­soj se ky ë­sh­të fu­n­k­si­oni ynë bazë: zhvi­lli­mi i al­te­r­na­ti­va­ve ndaj po­li­ti­ka­ve ek­zi­s­tu­ese, për t’i mbaj­tur në jetë dhe të di­s­po­nu­e­sh­me de­ri­sa pa­mu­n­dë­sia po­li­ti­ke të bë­het po­li­ti­kisht e pa­evi­tu­e­sh­me.(83)
Mi­l­ton Fri­edman, La­ure­at i Çmi­mit No­bel, 1976
Ci­lat janë me­sa­zhet kry­eso­re të Pje­sës 3? Së pari, ana­li­za eko­no­mi­ke pë­r­ca­k­ton se mo­no­po­li, të mi­rat pu­b­li­ke dhe ek­s­te­r­na­li­te­tet janë të gji­tha pro­b­le­me të tre­gut që in­ku­ra­joj­në in­di­vi­dët me in­te­re­sa ve­t­ja­ke të an­ga­zho­hen në ve­p­ri­me jo­p­ro­du­k­ti­ve. Këto dë­sh­ti­me të tre­gut kri­joj­në një mu­n­dë­si për ndë­r­hy­r­jen e qe­ve­ri­së për të rri­tur efi­çe­n­cën. Por, nuk ka as­një ga­ra­n­ci se do të ndo­dhë kë­sh­tu.
Shpë­r­n­da­r­ja po­li­ti­ke, edhe kur drej­to­het në më­ny­rë de­mo­k­ra­ti­ke, ë­sh­të një fo­r­më al­te­r­na­ti­ve e or­ga­ni­zi­mit eko­no­mik, dhe ash­tu si tre­gjet, ajo ka të mi­rat dhe ma­n­gë­si­të e veta. Ka dë­sh­ti­me të qe­ve­ri­së ash­tu siç ka dë­sh­ti­me të tre­gut. Dë­sh­ti­met e qe­ve­ri­së pë­r­f­shij­në si më po­sh­të, si­ku­r­se edhe di­s­ku­tu­am më lart:
Nëse qe­ve­ria do të jetë një fa­k­tor po­zi­tiv për pro­s­pe­ri­te­tin eko­no­mik, rre­gu­llat e lo­jës po­li­ti­ke du­het të sje­llin in­te­re­sin ve­t­jak të vo­tu­es­ve, po­li­ti­ka­në­ve dhe zy­r­ta­rë­ve në ha­r­mo­ni me pro­g­re­sin eko­no­mik. Si do të du­kej kjo dhe si mund të arri­het?
Ë­sh­të e qa­r­të se traj­ti­mi i ba­ra­ba­r­të si­pas li­gjit dhe ku­fi­zi­me­ve të pu­sh­te­te­ve të qe­ve­ri­ve janë të rë­n­dë­si­sh­me për ha­r­ti­min e një stru­k­tu­re po­li­ti­ke që mbë­sh­tet pro­g­re­sin eko­no­mik. Me­gji­thë­se stru­k­tu­rat in­s­ti­tu­ci­ona­le ndry­shoj­në në­për botë, ka më­si­me që mund të nxi­rren nga op­si­onet e su­k­se­s­sh­me (dhe të dë­sh­tu­ara) që gje­n­den në ve­n­de të ndry­sh­me. Kry­esisht, ata që kanë shkru­ar Ku­sh­te­tu­tën e Shte­te­ve të Ba­sh­ku­ara kanë kri­ju­ar një stru­k­tu­rë pë­r­gji­thë­sisht të sa­k­të. Ata kanë pë­r­f­shi­rë ko­n­t­ro­lle dhe ba­la­n­ca në si­s­tem. Pu­sh­te­ti po­li­tik u nda mes de­gë­ve të le­gji­s­la­ti­vit, ek­ze­ku­ti­vit dhe të gjy­që­so­rit. Le­gji­s­la­ci­oni du­hej të ka­lo­n­te dy or­ga­net e le­gji­s­la­ti­vit që, në atë kohë, pë­r­fa­që­so­nin in­te­re­sa të ndry­sh­me dhe shpesh ko­n­f­li­k­tu­ale, dhe kë­r­ko­hej mi­ra­ti­mi i pre­si­de­n­tit për të ka­lu­ar një ligj.
Ku­fi­zi­met e fu­qi­ve të qe­ve­ri­së qe­n­d­ro­re so­llën një si­s­tem fe­de­ral të de­ce­n­t­ra­li­zu­ar dhe ako­ma më shu­më shpë­r­n­da­r­je të pu­sh­te­te­ve qe­ve­ri­ta­re. Pu­sh­te­tet e le­ju­ara fi­s­ka­le të qe­ve­ri­së qe­n­d­ro­re u re­n­di­tën (Neni I, Pa­ra­g­ra­fi 8) dhe të gji­tha pu­sh­te­tet iu shpë­r­n­da­në shte­te­ve dhe po­pu­llit (Ame­n­da­me­n­ti i dhje­të). Ko­n­g­re­si du­hej të ve­n­do­s­te ta­k­sa uni­fo­r­me për të “si­gu­ru­ar mbroj­tjen e pë­r­ba­sh­kët dhe mi­rë­qe­ni­en e pë­r­gji­th­sh­me”. Që­lli­mi i qa­r­të ish­te të pa­ra­n­da­lo­hej pë­r­do­ri­mi i the­sa­rit fe­de­ral si mjet për të fa­vo­ri­zu­ar disa gru­pe dhe ra­jo­ne më shu­më se të tje­rat.
Ku­sh­te­tu­ta e SHBA-së gji­tha­sh­tu mbro­n­te të drej­tat e pro­nës së in­di­vi­dë­ve dhe li­ri­në e tyre për t’u pë­r­f­shi­rë në shkë­m­bi­me me vu­ll­net të plo­të. Ame­n­da­me­n­ti i Pe­s­të spe­ci­fi­ko­n­te se pro­na pri­va­te nuk do të “me­rrej për pë­r­do­rim pu­b­lik pa ko­m­pe­n­sim të drej­të”. Shte­tet nda­lo­he­shin që të mi­ra­to­nin li­g­je që “dë­m­to­nin de­ty­ri­min e ko­n­t­ra­ta­ve” (Neni I, Pa­ra­g­ra­fi 10). Ndo­sh­ta më e rë­n­dë­si­sh­me, shte­tet nda­lo­he­shin që të ve­n­do­s­nin ba­rri­era tre­g­ta­re dhe si re­zu­l­tat, Shte­tet e Ba­sh­ku­ara të Ame­ri­kës u bënë zona më e ma­dhe bo­të­ro­re me tre­g­ti të lirë.
Ku­sh­te­tu­ta e Shte­te­ve të Ba­sh­ku­ara kë­r­koi të ku­fi­zo­jë mu­n­dë­si­në e qe­ve­ri­së, në veça­n­ti qe­ve­ri­së fe­de­ra­le, për të po­li­ti­zu­ar eko­no­mi­në dhe për të ku­fi­zu­ar të drej­tat e qy­te­ta­rë­ve. E thë­në ndry­she Ku­sh­te­tu­ta u ha­r­tua për të nxi­tur ve­p­ri­min e qe­ve­ri­së ba­zu­ar në da­ko­r­dë­si­min dhe jo de­ty­ri­min. Pse ë­sh­të e rë­n­dë­si­sh­me kjo? Nje­rë­zit do të bien da­kord për një ve­p­rim ve­tëm kur se­ci­la palë fi­ton. Kë­sh­tu, ve­p­ri­met e ba­zu­ara në da­ko­r­dim, qo­f­të të ma­rra pë­r­mes tre­gje­ve ose qe­ve­ri­së, do të jenë me pë­r­fi­tim re­ci­p­rok dhe pra­n­daj do të pro­mo­voj­në mi­rë­qe­ni­en e pë­r­gji­th­sh­me dhe jo in­te­re­sat e disa pa­lë­ve në ku­rriz të të tje­ra­ve.
Me ka­li­min e ko­hës, qe­ve­ri­të shpesh kë­r­ku­an të pë­r­f­shi­hen në pje­së gji­th­një e më të më­dha të eko­no­mi­së dhe je­tës pe­r­so­na­le të qy­te­ta­rë­ve, pra­n­daj deri më tani, në shu­më ve­n­de, qe­ve­ria ë­sh­të e pë­r­f­shi­rë në po­thu­aj­se gji­th­ç­ka dhe re­zu­l­ta­tet janë shu­më të du­k­sh­me: fa­vo­ri­zi­me po­li­ti­ke, shpe­n­zi­me për in­te­re­sa të ngu­sh­ta, de­fi­ci­te të më­dha bu­xhe­to­re, rre­gu­llo­re të te­pë­r­ta, ko­rru­p­si­on po­li­tik dhe një in­f­lu­en­cë të rri­tur mbi shu­më as­pe­k­te të je­tës sonë.
Sfi­da me të ci­lën pë­r­ba­llen shu­më ve­n­de, si ato me stru­k­tu­ra qe­ve­ri­ta­re të mi­rë­the­me­lu­ara dhe ato që i kanë pë­r­ca­k­tu­ar ri­sh­ta­zi rre­gu­llat si­pas të ci­la­ve do të ve­p­roj­në, ë­sh­të të ha­r­to­het një set rre­gu­llash ku­sh­te­tu­ese që do të nxi­sin ve­p­ri­min qe­ve­ri­tar ba­zu­ar në ko­n­se­n­su­sin e gje­rë dhe do ta sje­llin pro­ce­sin po­li­tik në ha­r­mo­ni me pro­g­re­sin eko­no­mik.
Si mund të arri­het kjo? Çfa­rë di­s­po­zi­tash do të pë­r­m­ba­n­te një ku­sh­te­tu­të e ha­r­tu­ar për të nxi­tur pro­s­pe­ri­te­tin dhe sta­bi­li­te­tin eko­no­mik? Një nu­mër pro­po­zi­mesh rrje­dhin di­rekt nga ana­li­za e di­s­ku­tu­ar më lart. Me­gji­thë­se të tje­rë kanë ide të ndry­sh­me që vlej­në të di­s­ku­to­hen, ne be­soj­më se lo­gji­ka eko­no­mi­ke ash­tu edhe kë­r­ki­met em­pi­ri­ke mbë­sh­te­sin pa­ri­met e më­po­sh­t­me të pë­r­gji­th­sh­me që do të ko­n­t­ri­bu­onin në një qe­ve­ri­s­je mi­rë­fu­n­k­si­ona­le dhe do të nxi­s­nin pro­g­re­sin eko­no­mik.

Parimet kushtetuese të prosperitetit

  1. De­ce­n­t­ra­li­zi­mi i ati­llë që ve­n­di­met e po­li­ti­ka­ve eko­no­mi­ke me­rren, në shka­llën ma­k­si­ma­le të mu­n­d­sh­me, në ni­ve­lin qe­ve­ri­tar më pra­në pe­r­so­na­ve që pre­ken
    Ndo­një­he­rë i re­fe­ru­ar si filializim, ky pa­rim gje­n­det në Ame­n­da­me­n­tin e Dhje­të të Ku­sh­te­tu­tës së Shte­te­ve të Ba­sh­ku­ara, që shpre­het se, “Pu­sh­te­tet që nuk u de­le­go­hen Shte­te­ve të Ba­sh­ku­ara në­pë­r­m­jet Ku­sh­te­tu­tës, e as që u nda­lo­hen Shte­te­ve, janë të re­ze­r­vu­ara për Shte­tet pë­r­ka­të­se, ose nje­rë­zit”. Fi­li­ali­zi­mi ë­sh­të gji­tha­sh­tu “një pa­rim i pë­r­gji­th­shëm i li­gjit të Ba­sh­ki­mit Ev­ro­pi­an”, si­pas Tra­k­ta­tit të Ma­s­t­ri­tit të vi­tit 1992. E ndry­shu­ar me Tra­k­ta­tin e Li­s­bo­nës të vi­tit 2009 “si­pas pa­ri­mit të fi­li­ali­zi­mit, në fu­shat që nuk janë bre­n­da ko­m­pe­te­n­cës së vet ek­s­k­lu­zi­ve, Ba­sh­ki­mi do të ve­p­ro­jë ve­tëm nëse dhe për sa kohë që ob­je­k­ti­vat e ve­p­ri­mit të pro­po­zu­ar nuk mund të arri­hen në më­ny­rë të mja­f­tu­e­sh­me nga Shte­tet Anë­ta­re, ose në ni­vel qe­n­d­ror ose në ni­vel ra­jo­nal apo ve­n­dor…”
    Lo­gji­ka e fi­li­ali­zi­mit rrjedh nga disa bu­ri­me. Ko­n­ta­k­ti më i drej­tpë­r­d­rej­të mes qe­ve­ri­së dhe qy­te­ta­rë­ve në ni­vel ve­n­dor dhe jo ko­m­bë­tar (ose su­pe­r­ko­m­bë­tar), le­jon zbu­lim më të mirë të ne­vo­ja­ve dhe dë­shi­ra­ve. Siç u di­s­ku­tua më he­rët, ko­n­ku­rre­n­ca mes qe­ve­ri­ve re­zu­l­ton në sti­muj për t’u shë­r­by­er më mirë qy­te­ta­rë­ve. Si re­zu­l­tat i gru­pe­ve të ndry­sh­me lo­ka­le të qy­te­ta­rë­ve të nxi­tur që të ad­re­soj­në pro­b­le­met e pë­r­gji­th­sh­me, shu­më­lloj­shmë­ria e qa­s­je­ve ndaj pro­b­le­me­ve të pë­r­do­ru­ra nga lo­ka­li­te­tet e ndry­sh­me do të rri­sin mu­n­dë­si­në që të zbu­lo­hen dhe mi­ra­to­hen po­li­ti­ka jo­p­ro­du­k­ti­ve nga një­si­të e tje­ra qe­ve­ri­ta­re.
    Me­gji­thë­se te­r­mi spe­ci­fik fi­li­ali­zim li­n­di nga “Qu­ad­ra­ge­si­mo anno” i Papa Piut XI në fi­llim të she­ku­llit të një­ze­të, ide­ja u ku­p­tua shu­më kohë pë­r­pa­ra se te­r­mi të hy­n­te në pë­r­do­rim të gje­rë. Duke vë­zh­gu­ar Ame­ri­kën e fi­lli­m­she­ku­llit të në­n­të­m­bë­dh­je­të, Ale­xis de Tocqu­evi­lle arri­ti në këtë pë­r­fu­n­dim:
    De­ce­n­t­ra­li­zi­mi ka jo ve­tëm vle­rë ad­mi­ni­s­t­ra­ti­ve, por edhe di­me­n­si­on ci­vil, duke qenë se rrit mu­n­dë­si­të që qy­te­ta­rët të kenë in­te­re­sa në çë­sh­t­jet pu­b­li­ke; i bën ata të më­so­hen me pë­r­do­ri­min e li­ri­së. Dhe nga aku­mu­li­mi i kë­ty­re li­ri­ve lo­ka­le, ak­ti­ve dhe të de­ta­ju­ara, lind ku­n­dë­r­pe­sha më efi­çe­n­te ku­n­dër pre­te­n­di­me­ve të qe­ve­ri­së qe­n­d­ro­re, edhe nëse do të mbë­sh­te­tej nga një vu­ll­net jo­pe­r­so­nal dhe ko­le­k­tiv.(84)
  2. Ko­n­t­ro­llet dhe ba­la­n­cat që e mbaj­në pu­sh­te­tin qe­ve­ri­tar të nda­rë qa­r­ta­zi në­për një­si­të e pa­va­ru­ra
    Qe­ve­ri­të za­ko­nisht kanë tri fu­sha ak­ti­vi­te­ti:
    1. Një degë le­gji­s­la­ti­ve që ha­r­ton li­gjet.
    2. Një degë ek­ze­ku­ti­ve që ad­mi­ni­s­t­ron li­gjet.
    3. Një degë gjy­që­so­ri (gjy­ka­tat) që in­te­r­p­re­ton li­gjet.
    Gji­th­se­si, ka një nu­mër shu­më të madh ma­rrë­ve­sh­jesh in­s­ti­tu­ci­ona­le të kë­ty­re tre fu­n­k­si­one­ve bazë. Duke mos ma­rrë pa­ra­sysh mo­na­r­ki­të, di­k­ta­tu­rat dhe ju­n­tat ush­ta­ra­ke (që mund të kenë pa­m­jen e re­gji­me­ve më de­mo­k­ra­te por në fakt do­mi­no­hen nga një in­di­vid apo kli­kë e ve­t­me), llo­jet bazë të si­s­te­me­ve mund të kla­si­fi­ko­hen si:
    1. Pa­r­la­me­n­tar, në të ci­lin pu­sh­te­ti ek­ze­ku­tiv mba­het nga një li­der (za­ko­nisht i qu­aj­tur kry­emi­ni­s­tër) i zgje­dhur nga pa­r­la­me­n­ti, dhe pa­r­la­me­n­ti pë­r­mes kry­emi­ni­s­t­rit zgjedh kë­shi­llin e mi­ni­s­t­ra­ve. Në këto si­s­te­me, kry­emi­ni­s­t­ri i shë­r­ben vu­ll­ne­tit të pa­r­la­me­n­tit dhe mund të hi­qet në çdo kohë. Këto ve­n­de mund të kenë kre­un fi­gu­ra­tiv të shte­tit (një mo­nark siç ë­sh­të Mbre­të­re­sha e An­g­li­së) ose një pre­si­dent me pu­sh­tet të ku­fi­zu­ar (si në Gje­r­ma­ni).
    2. Pre­si­de­n­ci­al, në të ci­lin ek­ze­ku­ti­vi zgji­dhet di­rekt nga vo­tu­e­sit dhe emë­ron ka­bi­ne­tin e vet, za­ko­nisht duke ma­rrë mi­ra­ti­min e or­ga­nit le­gji­s­la­tiv. Shte­tet e Ba­sh­ku­ara janë një she­m­bull i një si­s­te­mi të ti­llë.
    3. Gjy­s­më-pre­si­de­n­ci­al ose i pë­r­zi­erë, në të ci­lin vo­tu­e­sit zgje­dhin pre­si­de­n­tin, i cili ka pu­sh­te­te të ku­fi­zu­ara, por të rë­n­dë­si­sh­me, ndë­r­sa ka­bi­ne­ti (mi­ni­s­t­rat) i pë­r­gji­gjet pa­r­la­me­n­tit. Një si­s­tem i ti­llë mund të gje­n­det në Fra­n­cë.
    Gja­të shqy­r­ti­mit të si­s­te­me­ve pa­r­la­me­n­ta­re, janë të rë­n­dë­si­shëm fa­k­to­rët spe­ci­fi­kë in­s­ti­tu­ci­ona­lë. A drej­to­hen zgje­dh­jet në qa­r­qe të vo­g­la me një de­pu­tet apo në të më­dha që zgje­dhin disa de­pu­te­të? Në ra­s­tin e fu­n­dit, a ca­k­to­hen ve­n­det në bazë të pë­r­qi­n­d­jes së vo­ta­ve dhe cila ë­sh­të pë­r­qi­n­d­ja mi­ni­ma­le e ne­voj­shme për të hyrë në le­gji­s­la­tu­rë?
    Shu­mi­ca e ve­n­de­ve ish-ko­mu­ni­s­te në tra­n­zi­ci­on (rreth 60% e tyre) kanë mi­ra­tu­ar një si­s­tem të pë­r­zi­erë. Tri­dh­je­të pë­r­qind kanë një si­s­tem pa­r­la­me­n­tar dhe pje­sa tje­tër si­s­tem pre­si­de­n­ci­al. Me ka­li­min e ko­hës, disa ve­n­de, duke pë­r­f­shi­rë Gje­or­gji­në në vi­tin 2004, Re­pu­b­li­kën Çeke në 2012 dhe Ar­me­ni­në në 2015, ka­lu­an nga si­s­te­mi pa­r­la­me­n­tar në atë të pë­r­zi­erë. Pu­sh­te­tet e pre­si­de­n­tit në këto si­s­te­me të pë­r­zi­era va­ri­oj­në shu­më mes ve­n­de­ve të ndry­sh­me. Uk­ra­ina ka qenë veça­në­risht e pa­që­n­d­ru­e­sh­me, me ndry­shi­me në pu­sh­te­tin re­la­tiv të pre­si­de­n­tit dhe pa­r­la­me­n­tit në vi­tin 1994, 1996, 2004, 2010 dhe 2014. Kjo pa­që­n­d­ru­esh­më­ri e in­s­ti­tu­ci­one­ve bazë e bën ja­sh­të­za­ko­nisht të vë­sh­ti­rë pla­ni­fi­ki­min nga ana e in­ve­s­ti­to­rë­ve.
    Me­gji­thë­se ka ava­n­ta­zhe dhe di­sa­va­n­ta­zhe për të gji­tha llo­jet e la­r­t­pë­r­me­n­du­ra, stu­di­met su­gje­roj­në se si­s­te­met pre­si­de­n­ci­ale kanë te­n­de­n­cën të kenë qe­ve­ri më të vo­g­la. Kjo ndo­sh­ta për shkak të fa­k­tit se si­s­te­met pa­r­la­me­n­ta­re kanë më shu­më mu­n­dë­si që të kenë qe­ve­ri ko­ali­ci­oni ku disa pa­r­ti bëj­në kë­r­ke­sa për zgje­dhë­sit dhe pri­ori­te­tet e tyre në kë­m­bim të mbë­sh­te­t­jes për qe­ve­ri­në. Nga ana tje­tër, si­s­te­met pa­r­la­me­n­ta­re në mba­rë glo­bin du­ket se rri­ten më shpejt se ato pre­si­de­n­ci­ale. Por, në ve­n­det ish-ko­mu­ni­s­te, si­s­te­met pre­si­de­n­ci­ale kanë një di­sa­va­n­tazh më shu­më dhe janë të një ma­dhë­sie më të ma­dhe për shkak të te­n­de­n­cës për të ce­n­t­ra­li­zu­ar pu­sh­te­tin, deri në ni­ve­lin sa bë­hen shte­te auto­k­ra­te me ve­tëm një fa­sa­dë de­mo­k­ra­cie. Një pë­r­m­b­le­dh­je e shkë­l­qy­er e ava­n­ta­zhe­ve dhe di­sa­va­n­ta­zhe­ve të fo­r­ma­ve të ndry­sh­me të stru­k­tu­rës qe­ve­ri­ta­re në ko­n­te­k­s­tin e një ve­n­di ish-ko­mu­nist, ë­sh­të dhë­në nga eko­no­mi­s­tët Ro­xher Mirson (Ro­ger My­er­son), Ge­rard Ro­land dhe Ti­mo­fi Mi­lo­va­nov (Ty­mo­fiy My­lo­va­nov).(85)
    Ro­xher Mirson (Ro­ger My­er­son), i cili fi­toi Çmi­min No­bel në Eko­no­mi në vi­tin 2007, ka su­gje­ru­ar gje­t­kë një stru­k­tu­rë pra­k­ti­ke që re­s­pe­k­ton ko­n­ce­p­tin e ko­n­t­ro­lle­ve dhe ba­la­n­ca­ve. Duke parë pro­b­le­met e gje­ra me ko­rru­p­si­onin në eko­no­mi­të në tra­n­zi­ci­on, një zgji­dh­je lo­gji­ke ë­sh­të që të nda­het pë­r­gje­gjë­sia për fu­n­k­si­oni­min e qe­ve­ri­së nga pë­r­gje­gjë­sia për he­ti­min dhe ndje­k­jen pe­na­le të ak­ti­vi­te­tit kri­mi­nal. Kjo e para mund t’i ca­k­to­het kry­emi­ni­s­t­rit dhe e dyta zy­rës së pre­si­de­n­tit. Pa­ri­mi bazë ë­sh­të se edhe në një si­s­tem li­gjor të mi­rë­the­me­lu­ar, por veça­në­risht në ve­n­det e de­mo­k­ra­ti­zu­ara ri­sh­ta­zi, pa­s­ja e një bu­ri­mi fu­qie të pa­va­rur pë­r­gje­gjës për he­ti­min e ve­p­ra­ve ko­rru­p­ti­ve zvo­gë­lon në më­ny­rë të ko­n­si­de­ru­e­sh­me af­të­si­në e kë­ty­re ak­to­rë­ve për t’iu shma­n­gur drej­të­si­së.
  3. Një gjy­që­sor i pa­va­rur
    Ndë­r­sa ko­n­t­ro­lli i emë­ri­me­ve në gjy­që­sor ë­sh­të i rë­n­dë­si­shëm, ai nuk ë­sh­të fa­k­to­ri i ve­tëm që ko­n­t­ri­bu­on në fu­n­k­si­oni­min e si­s­te­mit li­gjor si ko­n­t­roll dhe ba­la­n­cë. Stu­di­met eko­no­mi­ke kanë tre­gu­ar va­zh­di­misht se pa­va­rë­sia e gjy­që­so­rit ë­sh­të një pë­r­ca­k­tu­es i rë­n­dë­si­shëm i pro­s­pe­ri­te­tit eko­no­mik. Du­het të jetë e qa­r­të se me “pa­va­rë­si” në­n­ku­p­toj­më pa­va­rë­si re­ale (de fa­k­to — ose pa­va­rë­si fa­k­ti­ke), dhe jo thjesht atë që ë­sh­të shkru­ar zy­r­ta­risht në ligj, por që mund të shma­n­get (de jure — ose pa­va­rë­si li­gjo­re).(86) Pa­ri­met që ko­n­t­ri­bu­oj­në në një gjy­që­sor të ti­llë, pë­r­f­shij­në sa vi­jon:
    1. Nda­r­ja e pu­sh­te­te­ve. Gjy­që­so­ri nuk du­het të ketë ko­n­takt me pa­r­ti­të po­li­ti­ke, veça­në­risht pa­r­ti­në në pu­sh­tet, dhe du­het të ku­fi­zo­jë ko­n­ta­k­tin me de­gën e ek­ze­ku­ti­vit për çë­sh­t­jet e si­gu­ri­së, ato fi­na­n­ci­are dhe ad­mi­ni­s­t­ra­ti­ve.
    2. Si­gu­ria e pa­gës. Pa­gat e gjy­ka­të­s­ve du­het të jenë fi­k­se dhe të si­gu­r­ta.
    3. Mbaj­tja e ga­ra­n­tu­ar deri në pe­n­si­on ose në mba­ri­min e ma­n­da­tit. Gjy­ka­të­sit du­het të hi­qen ose të pe­zu­llo­hen ve­tëm për ar­sye “pa­a­f­të­sie” ose “sje­ll­je që i bën të pa­pë­r­sh­ta­t­shëm për të ush­t­ru­ar de­ty­rat e tyre”. Një sje­ll­je e ti­llë do të pë­r­f­shi­n­te as­pe­k­te si pra­ni­mi i ry­sh­fe­tit.
    4. Një gjy­ka­të e ha­pur. Pu­b­li­ku du­het të ketë të drej­tën të hyjë në gjy­ka­të në çdo mo­ment që po zhvi­llo­het një gjyq dhe të ketë qa­s­je te ve­n­di­met. Du­het të ap­li­ko­hen udhë­zu­es dhe pa­ri­me për me­di­an me liri ma­k­si­ma­le rreth asaj që mund të ra­po­r­toj­në për të si­gu­ru­ar gjy­qe të drej­ta.
    5. Kë­r­ke­sa për t’ia ko­mu­ni­ku­ar li­gjin pu­b­li­kut. Edhe një qy­te­tar i in­te­re­su­ar dhe i pë­r­f­shi­rë nuk mund t’i ve­n­do­së para pë­r­gje­gjë­si­së li­de­rët dhe or­ga­net qe­ve­ri­ta­re për ve­p­ri­met e tyre (ose mu­n­ge­sën e ve­p­ri­me­ve) nëse nuk e dinë se çfa­rë sje­ll­je kë­r­ko­het nga li­de­rët e tyre në li­gjin ve­n­das dhe ndë­r­ko­m­bë­tar.
    6. Një pro­ces pë­r­z­gje­dhës gjy­që­so­ri që ë­sh­të i drej­të. Pë­r­z­gje­dh­ja e gjy­ka­të­s­ve du­het të bë­het nga pe­r­so­na me “in­te­g­ri­tet” dhe “af­të­si”, me “traj­ni­min dhe ku­ali­fi­ki­met e du­hu­ra” dhe pa di­s­k­ri­mi­nim.
    Ky pa­ri­mi i fu­n­dit du­het të ap­li­ko­het nëse pro­ce­si i pë­r­z­gje­dh­jes bë­het pë­r­mes emë­ri­mit ose zgje­dh­je­ve. Në fakt, duke parë kë­r­ke­sat ko­m­p­le­k­se që pë­r­f­shi­hen në gjy­ki­min e ci­lë­si­së dhe fa­k­tin se gjy­ka­të­sit nuk du­het të pë­r­pi­qen të bëj­në po­li­ti­ka nga tru­pi gjy­ku­es, pë­r­z­gje­dh­ja e gjy­ka­të­se­ve nga vo­tu­e­sit kry­esisht të pa­in­fo­r­mu­ar mund të jetë veça­në­risht pro­b­le­ma­ti­ke.
  4. Një ba­n­kë qe­n­d­ro­re e pa­va­rur
    Një di­sa­va­n­tazh i një si­s­te­mi de­mo­k­ra­tik (me­gji­thë­se si­gu­risht nuk mund të zbe­hë ava­n­ta­zhet e veta të shu­m­ta) ë­sh­të se po­li­ti­ka­nët që pë­r­ba­llen me zgje­dh­je të ko­n­te­s­tu­ara mund të ma­rrin ve­n­di­me që kri­joj­në pë­r­fi­ti­me tani, por ve­n­do­sin ko­s­to shu­më më të më­dha në të ar­dh­men kur ata nuk do të jenë më në pu­sh­tet. Ky ho­ri­zont afa­t­sh­ku­r­tër mund të sje­llë shpe­n­zi­me të la­r­ta pu­b­li­ke pa rri­tur ta­k­sat për të pa­gu­ar për këto shpe­n­zi­me. Të pë­r­ba­llur me këtë di­le­më, po­li­ti­ka­nët shpesh janë tu­n­du­ar të “pa­gu­aj­në” për shpe­n­zi­met e tyre duke ur­dhë­ru­ar ba­n­kën qe­n­d­ro­re të shty­pë para. Siç pamë në Pje­sën 2, Ele­me­n­ti 5, kri­ji­mi i te­përt i pa­ra­së do të sje­llë ni­vel të la­r­të in­f­la­ci­oni, ndo­sh­ta edhe hi­pe­ri­n­f­la­ci­on. Si te­oria eko­no­mi­ke ash­tu edhe stu­di­met e ka­lu­ara tho­në se duke ndry­shu­ar sti­mujt dhe duke sje­llë pa­si­gu­ri që e bën të vë­sh­ti­rë pla­ni­fi­ki­min për të ar­dh­men, ky in­f­la­ci­on do të ulë rri­t­jen eko­no­mi­ke dhe mi­rë­qe­ni­en e qy­te­ta­rë­ve në vi­tet në va­zh­dim. Kur ba­n­kat qe­n­d­ro­re kanë pa­va­rë­si për t’i re­zi­s­tu­ar pre­si­onit nga po­li­ti­ka­nët, re­zu­l­ta­tet kanë qenë çmi­me më të ulë­ta dhe më të që­n­d­ru­e­sh­me dhe no­r­ma rri­t­je­je më të la­r­ta.
  5. Mbroj­tja e të drej­ta­ve të pro­nës
    Fi­lo­zo­fi Xhon Lok (John Lo­c­ke) duke shkru­ar në fund të she­ku­llit të shta­të­m­bë­dh­je­të, shpre­hej se e drej­ta për të zo­të­ru­ar dhe pë­r­do­rur pro­nën pri­va­te ish­te “e drej­të na­ty­ro­re” dhe se “ru­aj­tja e pro­nës” ish­te “ob­je­k­ti­vi i madh dhe kry­esor” për të ci­lin qe­ni­et nje­rë­zo­re kri­jo­nin qe­ve­ri­të. Po­thu­aj­se çdo ku­sh­te­tu­të pë­r­mend mbroj­tjen e pro­nës. She­m­buj të kë­saj pë­r­f­shij­në:
    1. Ka­r­ta Ev­ro­pi­ane e të Drej­ta­ve The­me­lo­re që tho­të: “Të gji­thë kanë të drej­tën të zo­të­roj­në, pë­r­do­rin, she­sin dhe të lënë tra­shë­gim pro­nat e tyre të fi­tu­ara në më­ny­rë të li­gj­sh­me. As­kush nuk mund të pri­vo­het nga pro­na e tij ose e saj, me pë­r­ja­sh­tim të in­te­re­sit pu­b­lik dhe në ra­s­tet si­pas ku­sh­te­ve që je­pen nga li­gji, me kusht që të jetë pa­gu­ar një ko­m­pe­n­sim i drej­të në kohë për hu­m­b­jen e shka­k­tu­ar”.
    2. Ku­sh­te­tu­ta e Shte­te­ve të Ba­sh­ku­ara, që pë­r­m­ban fra­zën e ci­tu­ar gje­rë­sisht: “As­një pe­r­so­ni nuk do t’i … pri­vo­het jeta, li­ria ose pro­na, pa pa­sur një pro­ces të rre­gullt li­gjor; dhe pro­na pri­va­te nuk do të me­rret për pë­r­do­rim pu­b­lik, pa dhë­në ko­m­pe­n­si­min e drej­të”.
    3. Ku­sh­te­tu­ta e Fe­de­ra­tës Ruse që ë­sh­të edhe më spe­ci­fi­ke: “E drej­ta për pro­në pri­va­te do të mbro­het nga li­gji. Se­ci­li do të ketë të drej­tën të ketë pro­në dhe ta zo­të­ro­jë, pë­r­do­rë dhe she­së atë si in­di­vi­du­alisht ash­tu edhe në më­ny­rë të pë­r­ba­sh­kët me pe­r­so­nat e tje­rë. As­kush nuk mund pri­vo­het nga pro­na pë­r­ve­ç­se pë­r­mes një ur­dh­ri gjy­ka­te. Tje­të­r­si­mi i de­ty­ru­ar i pro­nës për kë­r­ke­sa shte­të­ro­re mund të kry­het ve­tëm pas ko­m­pe­n­si­mit të më­pa­r­shëm dhe të drej­të”.
    Fa­t­ke­që­sisht, shu­më prej kë­ty­re fja­lë­ve, siç tho­të një shpre­h­je, “nuk vlej­në sa le­t­ra mbi të ci­lën janë shkru­ar”. Qe­ve­ri­të shpesh i shka­të­rroj­në mbroj­tjet e pro­nës. Fra­zat e ti­lla si “in­te­re­si pu­b­lik”, “ko­m­pe­n­si­mi i drej­të”, ose “ko­m­pe­n­si­mi i pa­a­n­shëm” janë su­b­jekt i in­te­r­p­re­ti­me­ve. Qe­ve­ri­të shpesh pë­r­do­rin rre­gu­llo­re për të ma­rrë ose ko­n­t­ro­llu­ar pro­nën pri­va­te pa ko­m­pe­n­sim, me­gji­thë­se zo­të­ru­e­si i pro­nës nuk ka shke­lur të drej­tat e as­kujt. Gjy­ka­tat në pë­r­gji­thë­si i kanë le­ju­ar këto ma­rr­je të pro­nës pri­va­te për sa kohë që një or­gan le­gji­s­la­tiv ka ve­n­do­sur se ve­p­ri­mi ish­te “në të mirë të in­te­re­sit pu­b­lik” ose se se­ku­es­t­ri­mi nuk i mo­hoi pro­na­rit të gji­tha pë­r­do­ri­met e pro­nës së tij ose të saj. Çë­sh­t­ja e ma­rr­jes efe­k­ti­ve (duke mo­hu­ar shu­më pë­r­do­ri­me të pro­nës ndë­r­ko­hë që te­k­ni­kisht nuk ndry­shon pro­në­si­në) ë­sh­të veça­në­risht pro­b­le­ma­ti­ke. Çfa­rë do të tho­të, për she­m­bull, për një in­di­vid që “të zo­të­ro­jë” një tokë në breg të de­tit nëse ka një rre­gu­llo­re që nuk le­jon që të ndë­r­to­het?
    E pë­r­m­b­le­dhur, thjesht pë­r­f­shi­r­ja e të drej­ta­ve të pro­nës në ligj ose ma­d­je edhe në ku­sh­te­tu­të nuk mja­f­ton që të nxi­tet rri­t­ja eko­no­mi­ke. Të drej­ta të ti­lla du­het të jenë të be­su­e­sh­me dhe të be­so­hen nga in­ve­s­ti­to­rët e mu­n­d­shëm. Stu­di­met eko­no­mi­ke kanë tre­gu­ar se efe­k­ti i të drej­ta­ve të pro­nës mbi rri­t­jen ë­sh­të shu­më më i fo­r­të kur ko­m­bi­no­het me pa­va­rë­si­në e gjy­që­so­rit dhe një ni­vel të la­r­të ko­n­t­ro­llesh dhe ba­la­n­cash në stru­k­tu­rën qe­ve­ri­ta­re.
  6. Ga­ra­n­ci­të e li­ri­së së fja­lës dhe të shty­pit
    Ndë­r­ko­hë që, siç di­s­ku­tu­am më lart, ko­n­t­ro­llet dhe ba­la­n­cat bre­n­da stru­k­tu­rës së qe­ve­ri­së janë të rë­n­dë­si­sh­me, ato du­het të plo­të­so­hen me mo­ni­to­rim të ja­sh­tëm. Kjo ndodh veça­në­risht në ra­s­tin e atij që nji­het si “ko­rru­p­si­oni ba­sh­kë­pu­nu­es” në të ci­lin si pa­gu­e­si ash­tu edhe ma­rrë­si i ry­sh­fe­tit janë të dy pë­r­gje­gjës para li­gjit, që do të tho­të se ë­sh­të e vë­sh­ti­rë të gru­m­bu­llo­hen pro­va, pasi as­kush nga pje­së­ma­rrë­sit nuk ë­sh­të i nxi­tur të tradhtojë tje­t­rin. Me­gji­thë­se ka te­s­te më të so­fi­s­ti­ku­ara sta­ti­s­ti­ko­re, li­dh­ja mes një shty­pi të lirë dhe efe­k­ti­vi­te­tit të pë­r­gji­th­shëm të qe­ve­ri­së (dhe su­k­se­sit pë­r­ka­tës më të madh eko­no­mik) ë­sh­të e qa­r­të nga një gra­fik i thje­sh­të si ky më po­sh­të. Nuk ë­sh­të çudi që në një qe­ve­ri auto­ri­ta­re, ga­ze­ta­rët kë­r­cë­no­hen me ce­n­su­rë, arre­s­tim dhe ma­d­je vde­k­je.
    Ek­s­po­na­ti 22: Li­ria e shty­pit e ul ko­rru­p­si­onin
    Gra­fi­ku i shpë­r­n­da­r­jes tre­gon se ve­n­det që pe­r­ce­p­to­hen se kanë ni­ve­le më të ulë­ta të ko­rru­p­si­onit kanë liri më të ma­dhe të shty­pit.
    Bu­ri­mi: Aymo Bru­netti, Be­at­ri­ce We­der, “A free press is bad news for co­rru­p­ti­on,” Jo­ur­nal of Pu­b­lic Eco­no­mics, (2003), 87 (7): 1801-1824, 10.1016/S0047-2727(01)00186-4.
    Pë­r­pa­ri­met te­k­no­lo­gji­ke gja­të 20 vi­te­ve të ka­lu­ara kanë rri­tur af­të­si­në e qy­te­ta­rë­ve të mo­ni­to­roj­në qe­ve­ri­të dhe t’i vënë ato para pë­r­gje­gjë­si­së. Së­rish, një gra­fik i thje­sh­të e bën të qa­r­të li­dh­jen mes pë­r­ha­p­jes së in­te­r­ne­tit dhe ko­rru­p­si­onit të ulët (këtu Fa­ce­bo­ok-u pë­r­do­ret thjesht për të në­n­ku­p­tu­ar të gji­tha me­di­at so­ci­ale):
    Ek­s­po­na­ti 23: Me­dia so­ci­ale do të tho­të më pak ko­rru­p­si­on
    Gra­fi­ku i shpë­r­n­da­r­jes tre­gon se ve­n­det me ni­ve­le më të la­r­ta të ko­rru­p­si­onit kanë ni­ve­le më të ulë­ta të de­pë­r­ti­mit në Fa­ce­bo­ok.
    Bu­ri­mi: C.K. Jha, & S. Sa­ra­n­gi «Does so­ci­al me­dia re­du­ce co­rru­p­ti­on?», In­fo­r­ma­ti­on Eco­no­mics and Po­licy, Vo­lu­me 39 (qe­r­shor 2017): 60-71.
    Ë­sh­të e qa­r­të rë­n­dë­sia e “Mu­rit të Madh Mbroj­tës të Ki­nës” në ko­n­t­ro­lli­min e sho­që­ri­së ki­ne­ze, siç ë­sh­të edhe roli i me­di­as so­ci­ale në mu­n­dë­si­min e pro­te­s­ta­ve qy­te­ta­re për t’i vënë qe­ve­ri­të para pë­r­gje­gjë­si­së në shu­më eko­no­mi në tra­n­zi­ci­on. Disa she­m­buj të fu­n­dit pë­r­f­shij­në pro­te­s­tat #RejectSerzh në Ar­me­ni në pra­n­ve­rë 2018 dhe Euro­ma­iden në Uk­ra­inë në vi­tin 2013-2104.(87)
    Li­ria e shty­pit në­n­ku­p­ton më shu­më se thjesht shty­p­jen e me­di­ave ose kë­r­cë­ni­min e ga­ze­ta­rë­ve. Ko­n­t­ro­lli­mi dhe pë­r­do­ri­mi i te­le­vi­zi­onit për pro­pa­ga­n­dë nga qe­ve­ri­të ë­sh­të një pro­b­lem në shu­më ve­n­de. Një te­n­de­n­cë tje­tër shqe­të­su­ese ë­sh­të ble­r­ja e ga­ze­ta­ve, te­le­vi­zi­one­ve dhe ra­di­os­ta­ci­one­ve nga po­li­ti­ka­nët e pa­sur. Ndë­r­sa ndë­r­hy­r­ja te pro­na­rët pri­va­të ë­sh­të gji­th­mo­në e dy­shi­m­të, ek­zi­s­ton një zonë ku po­li­ti­ka e shë­n­do­shë pu­b­li­ke mund të kë­r­ko­jë ku­fi­zi­me.
  7. Li­ria e lë­vi­z­jes, in­ve­s­ti­mit dhe tre­g­ti­së
    Li­ria e in­di­vi­dë­ve për të ko­n­ku­rru­ar në bi­z­nes dhe për t’u pë­r­f­shi­rë në ak­ti­vi­te­te shkë­m­bi­mi me vu­ll­net të plo­të ë­sh­të the­me­li i li­ri­së dhe pro­g­re­sit eko­no­mik. Ko­n­t­ro­llet e çmi­me­ve, ku­fi­zi­met e hy­r­jes në bi­z­ne­se dhe punë, li­gjet që ku­fi­zoj­në shkë­m­bi­min e ma­ll­ra­ve dhe shë­r­bi­me­ve mes ku­fij­ve ko­m­bë­ta­rë dhe rre­gu­llo­ret e tje­ra qe­ve­ri­ta­re që ku­fi­zoj­në tre­g­ti­në, nuk janë eko­no­mi e shë­n­do­shë. Li­ce­n­ci­mi pro­fe­si­onal (që kë­r­kon mi­ra­tim qe­ve­ri­tar për t’u pë­r­f­shi­rë në një pro­fe­si­on si p.sh. për të ma­rrë një rast ek­s­t­rem por real, gë­r­she­ti­min e flo­kë­ve) ë­sh­të një mjet i madh anti-ko­n­ku­rre­n­cë që ku­fi­zon mu­n­dë­si­të e pu­nës, duke pë­r­f­shi­rë ato të pje­sës më të va­r­fër të sho­që­ri­së. Kur ka shqe­të­si­me për mbroj­tjen e pu­b­li­kut, ce­r­ti­fi­ki­mi (që jep in­fo­r­ma­ci­on rreth traj­ni­mit të in­di­vi­dit, por i lë ko­n­su­ma­to­rët të lirë të vle­rë­soj­në rë­n­dë­si­në e atij traj­ni­mi) of­ron një op­si­on su­pe­ri­or. Me ce­r­ti­fi­ki­min, ble­rë­s­ve u je­pet in­fo­r­ma­ci­on për të bërë zgje­dh­je të shë­n­do­sha pa mby­llur mu­n­dë­si­në e të tje­rë­ve që të dë­sh­moj­në se janë of­ru­es të aftë. Siç mund të pa­ra­shi­ko­het, li­ce­n­ci­mi do të pë­r­do­ret për të ku­fi­zu­ar tre­g­ti­në dhe për t’u dhë­në of­ru­es­ve ek­zi­s­tu­es pu­sh­tet mo­no­po­li.
    Li­ria për të tre­g­tu­ar ë­sh­të një e drej­të bazë nje­rë­zo­re, siç ë­sh­të li­ria e fja­lës dhe li­ria e be­si­mit. Nuk ka as­një ar­sye pse qy­te­ta­rët nuk du­het të le­jo­hen t’i blej­në nga, dhe t’i she­sin, kuj­tdo që u jep aty­re ofe­r­tën më të mirë, edhe nëse pa­r­t­ne­ri tre­g­tar je­ton në një vend tje­tër.
    Ë­sh­të disi e çu­di­t­sh­me që ndë­r­sa tre­g­tia re­ci­p­ro­ke e lirë (ku të dy pa­r­t­ne­rët janë të ha­pur të blej­në dhe të she­sin nga një­ri-tje­t­ri) ë­sh­të qa­r­të­sisht e le­ve­r­di­sh­me, ko­n­se­n­su­si mes eko­no­mi­s­të­ve ë­sh­të se re­ci­p­ro­ci­te­ti nuk ë­sh­të the­l­bë­sor. Në po­thu­aj­se të gji­tha ra­s­tet një vend do të pë­r­mi­rë­so­jë je­tën e qy­te­ta­rë­ve të vet nëse heq ba­rri­erat ndaj im­po­r­ti­mit të lirë të ma­ll­ra­ve, pa­va­rë­sisht nga po­li­ti­ka e pa­r­t­ne­rë­ve të vet tre­g­ta­rë. Lo­gji­ka e kë­saj “tre­g­tie të lirë të një­an­sh­me”, mund të shi­het në një ci­tim nga Xho­an Ro­bi­n­son (Joan Ro­bi­n­son) (1903-83), një nga eko­no­mi­s­tët më ori­gji­na­lë dhe pro­du­k­tiv të she­ku­llit të një­ze­të:
    Edhe nëse pa­r­t­ne­ri juaj tre­g­tar hedh shkë­m­binj në po­r­tet e veta për të pe­n­gu­ar ar­dh­jen e ani­je­ve me nga­r­ke­sa, nuk ju bën juve më të mirë nëse hi­dh­ni shkë­m­binj në po­r­tet tu­aja.
    Di­s­ku­ti­mi pu­b­lik shpesh pro­von të ana­li­zo­jë li­ri­në e tre­g­ti­së, li­ri­në e lë­vi­z­jes dhe li­ri­në e in­ve­s­ti­mit si tema të veça­n­ta. Ato nuk janë të ti­lla. Nëse pu­no­një­sit pa­gu­hen më pak në një vend se në një tje­tër, të tre ka­na­let do të hyj­në në lojë. Pu­no­një­sit do të pë­r­pi­qen të lë­vi­zin në një zonë me paga më të la­r­ta, in­ve­s­ti­to­rët do të shkoj­në në një vend me paga më të ulë­ta për të pë­r­fi­tu­ar nga kra­hu i lirë i pu­nës dhe ma­ll­rat e pro­dhu­ara duke pë­r­do­rur këtë punë do të jenë më pak të shtre­nj­ta në tre­gjet bo­të­ro­re. Bllo­ki­mi i një prej kë­ty­re ka­na­le­ve ve­tëm do të rri­së pre­si­onin te të tje­rat.
  8. Pë­r­do­ri­mi i an­ko­ri­me­ve të ja­sh­t­me
    Vo­tu­e­sit, ash­tu si nje­rë­zit me lo­gji­kë eko­no­mi­ke, ma­rrin ve­n­di­me duke kra­ha­su­ar ko­s­tot dhe pë­r­fi­ti­met. Po­li­ti­ka­nët, siç kemi di­s­ku­tu­ar ta­sh­më, shpesh kanë ho­ri­zont shu­më afa­t­sh­ku­r­tër, deri në zgje­dh­jet e ar­dh­sh­me. Kjo shkë­pu­t­je kri­jon vë­sh­ti­rë­si në mi­ra­ti­min e po­li­ti­ka­ve që mund të ve­n­do­sin ko­s­to ak­tu­ale në kë­m­bim të pë­r­fi­ti­me­ve shu­më më të më­dha afa­t­gja­ta. Kjo mo­s­pë­r­pu­th­je ko­ho­re e bën të vë­sh­ti­rë që po­li­ti­ka­nët të bëj­në an­ga­zhi­me të be­su­e­sh­me në po­li­ti­ka. Li­de­rët gji­tha­sh­tu mund të jenë nën pre­si­onin e in­te­re­sa­ve të fu­qi­sh­me për të mi­ra­tu­ar po­li­ti­ka që fa­vo­ri­zoj­në gru­pet e bre­n­d­sh­me në ku­rriz të pu­b­li­kut të gje­rë.
    Një zgji­dh­je e mu­n­d­sh­me ë­sh­të që udhë­he­që­sit la­r­g­pa­mës të ku­fi­zoj­në af­të­si­në e tyre për të re­agu­ar ndaj pre­si­onit duke iu ba­sh­ku­ar një or­ga­ni­za­te ndë­r­ko­m­bë­ta­re që kë­r­kon po­li­ti­ka të mira si kusht për t’u bërë anë­ta­re ose për të va­zh­du­ar anë­ta­rë­si­min. Mund të ketë shu­më or­ga­ni­za­ta të ti­lla. Ba­sh­ki­mi Ev­ro­pi­an (BE) ve­n­dos kë­r­ke­sa për një de­fi­cit të ulët bu­xhe­tor dhe një li­mit për ni­ve­lin to­tal të hu­ama­rr­jes qe­ve­ri­ta­re. Gji­tha­sh­tu ai kë­r­kon nga anë­ta­rët e tij të mi­ra­toj­në një set rre­gu­llash të pë­r­ba­sh­kë­ta (të qu­aj­tu­ra acqu­is commu­na­uta­ire). Ndë­r­sa disa po­li­ti­ka të BE-së (su­b­ve­n­ci­onet për fe­r­me­rët si­pas Po­li­ti­kës së Pë­r­ba­sh­kët Buj­që­so­re janë një she­m­bull i qa­r­të), mund të mos jenë të do­bi­sh­me (ose ma­d­je edhe ku­n­dër eko­no­mi­së së shë­n­do­shë), ato janë no­r­ma­lisht shu­më më të mira se ato që do të ki­shin mi­ra­tu­ar shu­më ve­n­de ish-ko­mu­ni­s­te pa sti­mu­lin e anë­ta­rë­si­mit në BE. Ve­n­det me pri­t­sh­më­ri të ar­sy­e­sh­me për t’u bërë pje­së e BE-së, bënë shu­më re­fo­r­ma të dhi­m­b­sh­me që në fund so­llën pë­r­fi­ti­me për qy­te­ta­rët e tyre.(88)
    Or­ga­ni­za­tat e tje­ra që mund të ki­shin një in­f­lu­en­cë po­zi­ti­ve të ngja­sh­me pë­r­f­shij­në NATO-n, OBT-në, Gjy­ka­tën Ev­ro­pi­ane të të Drej­ta­ve të Nje­ri­ut, OBZHE-në dhe Qe­n­d­rën Ndë­r­ko­m­bë­ta­re për Zgji­dh­jen e Mo­s­ma­rrë­ve­sh­je­ve të In­ve­s­ti­me­ve (ICSID). Fo­n­di Mo­ne­tar Ndë­r­ko­m­bë­tar (FMN) ë­sh­të veça­në­risht i rë­n­dë­si­shëm për të nxi­tur qe­ve­ri­të që të mi­ra­toj­në po­li­ti­ka qe­ve­ri­ta­re për pë­r­mi­rë­si­min e rri­t­jes. Ve­n­det kanë te­n­de­n­cën t’i drej­to­hen FMN-së për asi­s­te­n­cë kur shpe­n­zi­met e te­pë­r­ta qe­ve­ri­ta­re kanë kri­ju­ar kri­za mo­ne­ta­re ku tre­gjet ndë­r­ko­m­bë­ta­re të kre­di­ve nuk janë më të qa­së­sh­me për të fi­na­n­cu­ar edhe më shu­më bo­r­xhin pu­b­lik. Një she­m­bull do të ish­te kri­za gre­ke e vi­te­ve 2010-2018. Ve­tëm pre­si­oni nga FMN-ja dhe Ba­n­ka Qe­n­d­ro­re Ev­ro­pi­ane e bi­n­di qe­ve­ri­në gre­ke të mi­ra­to­jë re­fo­r­mat e ne­voj­shme.
    Edhe re­n­di­t­jet e ja­sh­t­me që nuk kë­r­koj­në anë­ta­rë­sim mund të kenë një ndi­kim po­zi­tiv në pe­r­fo­r­ma­n­cën e qe­ve­ri­së. Gje­or­gjia, për she­m­bull, kre­no­het se re­n­di­tet mes 10 ve­n­de­ve më të mira në in­de­k­sin e Ba­n­kës Bo­të­ro­re të “Le­h­të­si­së për të kry­er bi­z­nes” dhe mi­ni­s­t­rat qe­ve­ri­ta­rë janë pë­r­gje­gjës për re­fo­r­mat që pë­r­mi­rë­soj­në këtë re­n­di­t­je.

Pjesa 3 Mendimet e fundit

Pë­r­ca­k­ti­met e re­n­di­tu­ra më lart pë­r­fo­r­coj­në mbroj­tjen e të drej­ta­ve të pro­në­si­së pri­va­te, nxi­sin ko­n­ku­rre­n­cën, fo­r­coj­në fe­de­ra­li­z­min dhe ndi­h­moj­në në ve­n­do­s­jen nën ko­n­t­roll të shpe­n­zi­me­ve dhe hu­ama­rr­jes qe­ve­ri­ta­re, duke ku­fi­zu­ar pri­r­jen e po­li­ti­ka­në­ve që t’u shë­r­bej­në gru­pe­ve me in­te­re­sa të ngu­sh­ta. Ato do të ishin një hap po­zi­tiv drejt kri­ji­mit të qe­ve­ri­së ba­zu­ar në një ma­rrë­ve­sh­je të ndë­r­s­je­llë sesa në fu­qi­në për të gra­bi­tur. Por, ek­zi­s­ton një çë­sh­t­je tje­tër e rë­n­dë­si­sh­me. Të gji­tha su­gje­ri­met e më­si­pë­r­me fu­n­k­si­onoj­në ve­tëm nëse qy­te­ta­rët in­si­s­toj­në që të ndi­qet fry­ma e li­gjit dhe jo fja­lët e li­gjit.
Një she­m­bull se çfa­rë mund të shko­jë keq vjen nga një pë­r­p­je­k­je në ku­sh­te­tu­tën e Gu­ate­ma­lës për të ulur ko­rru­p­si­onin në gjy­që­sor dhe për të pa­kë­su­ar in­f­lu­en­cën e po­li­ti­ka­në­ve dhe mi­q­ve të tyre te gjy­ka­të­sit. De­ka­në­ve të shko­lla­ve ju­ri­di­ke iu dha një rol ma­dhor në zgje­dh­jen e gjy­ka­të­s­ve. Siç ci­ni­kët mund ta ki­shin pa­ra­shi­ku­ar, kjo “re­fo­r­më” re­zu­l­toi në ko­rru­p­si­on në pë­r­z­gje­dh­jen e de­ka­në­ve. Ata që kë­r­ko­nin in­f­lu­en­cë mbi gjy­që­sor fi­na­n­cu­an fu­sha­tat e pro­fe­so­rë­ve që sy­no­nin të bë­he­shin de­ka­në, duke bërë fe­s­ta lu­k­so­ze për stu­de­n­tët që ki­shin të drej­të vote në pë­r­z­gje­dh­jen e de­ka­në­ve. Pati gji­tha­sh­tu edhe një lu­lë­zim në nu­m­rin e shko­lla­ve ju­ri­di­ke, shu­më prej të ci­la­ve ek­zi­s­to­nin ve­tëm si emër.(89)
E mby­llim me një me­n­dim që u ë­sh­të at­ri­bu­ar shu­më auto­rë­ve, por ndo­sh­ta ë­sh­të shpre­hur më mirë nga Al­dus Hukslei (Al­do­us Huxley), gja­të pre­za­n­ti­mit të ve­r­si­onit ra­di­ofo­nik të vi­tit 1956 të “Një botë e re e gu­xi­m­sh­me”:
Çmi­mi i li­ri­së dhe ma­d­je i vetë nje­rë­zi­mit, ë­sh­të vi­gji­le­n­ca e pë­r­je­t­sh­me.
Pje­sa 2 dhe 3 fo­ku­so­hen në pro­s­pe­ri­te­tin ko­m­bë­tar. Pje­sa e fu­n­dit e kë­tij li­b­ri do të fo­ku­so­het në pro­s­pe­ri­te­tin pe­r­so­nal duke ma­rrë në ko­n­si­de­ra­të disa zgje­dh­je pra­k­ti­ke që mund të bëni që do t’ju ndi­h­moj­në të arri­ni një jetë më të be­ga­të.

Pjesa 4: Dymbëdhjetë elementet kryesore të administrimit praktik të financave personale

Elementet:

  1. Zbu­lo­ni pë­r­pa­rë­si­në tuaj kra­ha­su­ese.
  2. Ku­l­ti­vo­ni af­të­si­të, sje­ll­jet dhe si­pë­r­ma­rr­jen që rri­sin pro­du­k­ti­vi­te­tin dhe i bëj­në shë­r­bi­met tu­aja më të vle­f­sh­me për të tje­rët.
  3. Pë­r­do­r­ni bu­xhe­ti­min për t’ju ndi­h­mu­ar t’i shpe­n­zo­ni pa­ra­të tu­aja në më­ny­rë efi­çe­n­te dhe të ku­r­se­ni rre­gu­llisht.
  4. Mos fi­na­n­co­ni as­gjë për më gja­të sesa je­të­gja­të­sia e vet.
  5. Dy më­ny­ra për të pë­r­fi­tu­ar më shu­më nga pa­ra­të tu­aja: Shma­n­g­ni bo­r­xhet me ka­r­ta kre­di­ti dhe ko­n­si­de­ro­ni ble­r­jen e se­n­de­ve të pë­r­do­ru­ra.
  6. Fi­llo­ni të ku­r­se­ni çdo muaj në një llogari kursimi për ra­s­te eme­r­gje­n­ce.
  7. Bëni që fu­qia e in­te­re­sit të pë­r­bë­rë të fu­n­k­si­ono­jë për ju.
  8. Di­ve­r­si­fi­ko­ni - mos i ve­n­do­s­ni të gji­tha in­ve­s­ti­met në një vend të ve­tëm.
  9. Fondet e përbashkëta të indeksuara të kapitalit ose fo­n­det e tre­g­tu­ara në bu­r­sa të in­de­k­su­ara (ETF-të) mund t’ju ndi­h­moj­në t’ua ka­lo­ni ek­s­pe­r­të­ve pa ma­rrë pë­r­si­për rre­zi­qe të te­pë­r­ta.
  10. In­ve­s­to­ni në ak­si­one për ob­je­k­ti­va afa­t­gja­të, por ndë­r­sa pa­ra­qi­tet ne­vo­ja për para, rri­s­ni pë­r­p­je­së­ti­min e le­t­ra­ve me vle­rë ose pa­ra­ve të ga­t­sh­me.
  11. Me­rr­ni hapa që do të zvo­gë­loj­në ri­s­qet kur me­rr­ni ve­n­di­me që li­dhen me stre­hi­min, ar­si­min dhe in­ve­s­ti­me të tje­ra.
  12. Pë­r­do­r­ni si­gu­ri­min për t’ju ndi­h­mu­ar në me­na­xhi­min e ri­s­kut.

Hyrje

Në kra­ha­sim me ve­n­det ish-ko­mu­ni­s­te, ve­n­det e Ba­sh­ki­mit Ev­ro­pi­an kanë ni­ve­le shu­më më të la­r­ta të ar­dhu­rash. Me­gji­tha­të, shu­më nje­rëz në ve­n­det e Ev­ro­pës Pe­rë­n­di­mo­re (edhe më shu­më në ve­n­det më të va­r­f­ra) kanë pre­si­on dhe stres fi­na­n­ci­ar. Pse ndodh kë­sh­tu? Pë­r­gji­gj­ja ë­sh­të se pa­si­gu­ria fi­na­n­ci­are ë­sh­të kry­esisht re­zu­l­tat i zgje­dh­je­ve që bëj­më, jo i të ar­dhu­ra­ve që fi­toj­më.
Nëse nuk i me­rr­ni ju në dorë fi­na­n­cat tu­aja, do t’ju ma­rrin fi­na­n­cat në dorë juve. Siç tha Jogi Be­rra (Yogi Be­rra), fi­lo­zo­fi i madh ame­ri­kan (dhe ish-ylli i bej­sbo­llit), “Du­het të keni shu­më kuj­des nëse nuk e dini se ku po shko­ni, se­p­se mund të mos arri­ni deri atje”(90) Me fja­lë të tje­ra, se­ci­lit prej nesh i du­het një plan. Nëse nuk e kemi një plan, mund të pë­r­fu­n­doj­më aty ku nuk duam të jemi. Dy­m­bë­dh­je­të ele­me­n­tet në Pje­sën 4 pë­r­bëj­në ba­zën e një pla­ni pra­k­tik. Ato fo­ku­so­hen në su­gje­ri­me pra­k­ti­ke, gjë­ra që mund t’i bëni me­një­he­rë, që do t’ju ndi­h­moj­në të me­rr­ni ve­n­di­me më të mira fi­na­n­ci­are pa­va­rë­sisht mo­shës suaj ak­tu­ale, ni­ve­lit të të ar­dhu­ra­ve apo sfo­n­dit tuaj.
Shpesh, fi­na­n­cat pe­r­so­na­le dhe ve­n­di­met rreth in­ve­s­ti­me­ve du­ket se janë krej­të­sisht të nda­ra nga bota e eko­no­mi­k­sit. Por nuk janë. Siç e ilu­s­t­ru­am në Ele­me­n­tin 1, pa­ri­mi i pë­r­pa­rë­si­së kra­ha­su­ese, që shpje­gon pse ve­n­det pë­r­fi­toj­në nga spe­ci­ali­zi­mi në ak­ti­vi­te­tet që bëj­në më mirë, shpje­gon gji­tha­sh­tu pse ju si in­di­vid mund të pë­r­fi­to­ni nga spe­ci­ali­zi­mi në gjë­rat që i bëni mirë dhe që vle­rë­so­hen lart nga të tje­rët. Në më­ny­rë të ngja­sh­me, kur bë­het fja­lë për kri­ji­min e pa­su­ri­së me ka­li­min e ko­hës, si­pë­r­ma­rr­ja, pë­r­gje­gjë­sia fi­na­n­ci­are, pla­ni­fi­ki­mi i ka­rri­erës dhe in­ve­s­ti­mi në ka­pi­tal (veça­në­risht në ka­pi­tal nje­rë­zor), janë po aq të vle­f­sh­me për in­di­vi­dët sa edhe për ve­n­det.
Pa­ri­met, udhë­zi­met dhe mje­tet e pa­ra­qi­tu­ra këtu mund të nda­hen në ka­tër ka­te­go­ri: Ele­me­n­tet 1 dhe 2 fo­ku­so­hen te më­ny­ra se si mund të fi­to­ni më shu­më; Ele­me­n­tet 3 deri në 6 në më­ny­rën se si mund të me­rr­ni më shu­më vle­rë nga të ar­dhu­rat tu­aja; Ele­me­n­tet 7 deri 10 në fi­ti­met nga in­ve­s­ti­met tu­aja; dhe Ele­me­n­tet 11 dhe 12 te me­na­xhi­mi i ri­s­kut.
Kë­shi­lla e dhë­në këtu ë­sh­të ba­zi­ke, pra­k­ti­ke dhe e ku­p­tu­e­sh­me. Nuk do t’ju bëjë mje­sh­tër të fi­na­n­ca­ve apo mi­li­oner në çast, por do t’ju ndi­h­mo­jë të shma­n­g­ni ga­bi­met e më­dha fi­na­n­ci­are. Ek­zi­s­toj­në edhe pla­ne më të so­fi­s­ti­ku­ara. Por, kë­r­ki­mi për pe­r­fe­k­si­on shpesh ë­sh­të ar­mi­ku i ve­p­ri­me­ve po­zi­ti­ve. In­di­vi­dët që me­n­doj­në se nuk kanë ko­hën apo ek­s­pe­r­ti­zën për të zhvi­llu­ar një plan të shë­n­do­shë fi­na­n­ci­ar, mund të dë­sh­toj­në edhe për të ap­li­ku­ar di­re­k­ti­vat që do t’i ndi­h­moj­në të shma­n­gin pro­b­le­met e më­dha fi­na­n­ci­are. Ky se­k­si­on do të japë të ti­lla udhë­zi­me.
Jeta ë­sh­të e pë­r­bë­rë nga zgje­dh­jet. Ob­je­k­ti­vi ynë ë­sh­të të pë­r­mi­rë­soj­më af­të­si­në tonë për të zgje­dhur op­si­onet që do të sje­llin një jetë më të su­k­se­s­sh­me. John Mo­r­ton, një ko­le­gu ynë dhe një prej edu­ku­es­ve li­der në eko­no­mi të Shte­te­ve të Ba­sh­ku­ara, tho­të:
Gji­th­mo­në u kam thë­në stu­de­n­të­ve se jeta nuk ë­sh­të lo­ta­ri dhe jeta nuk ë­sh­të “lojë me rezultat zero”. Su­k­se­si juaj nuk do të ma­rrë nga su­k­se­set e di­kujt tje­tër. Su­k­se­si juaj va­ret nga zgje­dh­jet tu­aja dhe zgje­dh­jet kanë pa­so­ja.
Pë­r­pa­ra se të shqy­r­to­ni se si mund të bëni zgje­dh­je më të mira fi­na­n­ci­are dhe të pë­r­fi­to­ni më shu­më nga bu­ri­met që keni në di­s­po­zi­ci­on, duam të ndaj­më me ju disa me­n­di­me rreth rë­n­dë­si­së së pa­ra­ve dhe pa­su­ri­së. Të kesh një jetë të mirë ë­sh­të më shu­më se të bësh para. Kur bë­het fja­lë për lu­m­tu­ri­në, asetet jofinanciare si ma­r­te­sa e shë­n­do­shë, fa­mi­l­ja, mi­q­të, puna e kë­na­q­sh­me, bi­n­d­jet fe­ta­re dhe ho­bit e pë­l­qy­era janë shu­më më të rë­n­dë­si­sh­me se pa­ra­ja.(91) Pra­n­daj, ve­tëm ndje­k­ja e pa­ra­ve dhe e pa­su­ri­së nuk ka ku­p­tim.
Por, në të njëj­tën kohë, nuk du­ket se ka ndo­një të keqe me dë­shi­rën për më shu­më pa­su­ri. Kjo dë­shi­rë nuk ku­fi­zo­het me ata që janë të in­te­re­su­ar ve­tëm për mi­rë­qe­ni­en e tyre pe­r­so­na­le, si­pas pë­r­ku­fi­zi­mit të ngu­sh­të. Për she­m­bull, Nënë Te­re­za do të ki­sh­te da­shur më shu­më pa­su­ri që të mund të bë­n­te më shu­më për të ndi­h­mu­ar të va­r­f­rit. Të shu­m­të janë ata që do të do­nin më shu­më pa­su­ri që të mund të dhu­ro­nin më shu­më për or­ga­ni­za­tat fe­ta­re, ku­l­tu­ro­re dhe ba­mi­rë­se, ose që të mund të bë­nin më shu­më për të ndi­h­mu­ar pri­n­dë­rit e mo­shu­ar. Pa­va­rë­sisht nga ob­je­k­ti­vat tona në jetë, ato janë më të le­h­ta për t’u arri­tur nëse kemi më pak bo­r­xhe dhe më shu­më pa­su­ri. Pra­n­daj, të gji­thë ne kemi sti­muj të pë­r­mi­rë­soj­më ve­n­di­m­ma­rr­jen tonë fi­na­n­ci­are.

Elementi 4.1: Zbuloni përparësinë tuaj krahasuese

Ka­ri­ka­tu­rë e dy shpe­lla­rë­ve që ne­go­ci­oj­në për një tra­n­sa­k­si­on. Një­ri prej tyre ka një rro­të. Tje­t­ri i of­ron atij një mo­llë në kë­m­bim, pa­s­taj një thes plot me mo­llë. Pro­na­ri i rro­tës pra­non të bëjë tre­g­ti, ve­tëm atë­he­rë kur ai i of­ron një gurë stra­lli.
Pa­ri­mi i pë­r­pa­rë­si­së kra­ha­su­ese shpesh pë­r­do­ret për të shpje­gu­ar ar­sy­en pse në­pë­r­m­jet tre­g­ti­së ndë­r­ko­m­bë­ta­re nje­rë­zit në ve­n­de të ndry­sh­me arrij­në sta­n­da­r­de më të la­r­ta je­te­se. Siç vi­het re në Ele­me­n­tin 4 të Pje­sës 1, spe­ci­ali­zi­mi si­pas li­gjit të pë­r­pa­rë­si­së kra­ha­su­ese u jep mu­n­dë­si­në pa­r­t­ne­rë­ve tre­g­ta­rë të pro­dhoj­në më shu­më dhe të arrij­në një ni­vel më të la­r­të të ar­dhu­rash. Pa­ri­mi i pë­r­pa­rë­si­së kra­ha­su­ese ë­sh­të i rë­n­dë­si­shëm edhe në ra­s­tet kur in­di­vi­dët du­het të ma­rrin ve­n­di­me për punë dhe bi­z­nes.
Ash­tu si shte­tet edhe in­di­vi­dët kanë mu­n­dë­si­në të arrij­në ni­ve­le të ar­dhu­rash më të la­r­ta nëse spe­ci­ali­zo­hen, pra, nëse pë­r­qe­n­d­ro­hen në ato pro­du­k­te ku ata kanë pë­r­pa­rë­si kra­ha­su­ese. Me­n­do­ni për ma­rrë­dhë­ni­en mes af­të­si­ve tu­aja dhe ko­s­to­ve opo­r­tu­ne. Le të ko­n­si­de­roj­më ra­s­tin ek­s­t­rem si­kur jeni më më i mirë se ku­sh­do tje­tër në çdo ak­ti­vi­tet pro­dhu­es. A do të tho­të kjo se du­het të me­rre­ni me çdo ak­ti­vi­tet? Le te ma­rrim pa­ra­sysh ek­s­t­re­min tje­tër, di­kush mund të jetë më i do­bët se ku­sh­do tje­tër në çdo ak­ti­vi­tet. A do ta ki­sh­te të pa­mu­n­dur ky in­di­vid të pë­r­fi­to­n­te nga spe­ci­ali­zi­mi duke qenë se nuk mund të ko­n­ku­rro­jë me su­k­ses në as­një ak­ti­vi­tet? Pë­r­gji­gj­ja për të dyja py­et­jet ë­sh­të “jo”.
Pa­va­rë­sisht af­të­si­së suaj në çdo fu­shë, kur me­rret në ko­n­si­de­ra­të ko­s­to­ja opo­r­tu­ne, ju do të re­zu­l­to­ni re­la­ti­visht më pro­du­k­tiv se të tje­rët në fu­sha të ca­k­tu­ara. Në më­ny­rë të ngja­sh­me, pa­va­rë­sisht pa­a­f­të­si­së suaj në një fu­shë të ca­k­tu­ar, ju gji­th­se­si do jeni në gje­n­d­je t’i pro­dho­ni disa pro­du­k­te me ko­s­to më të ulët se të tje­rët. Ju jeni në gje­n­d­je të ko­n­ku­rro­ni me su­k­ses në disa fu­sha dhe mund të fi­to­ni duke u spe­ci­ali­zu­ar aty ku keni pë­r­pa­rë­si kra­ha­su­ese.
Pë­r­pa­rë­sia kra­ha­su­ese pë­r­ca­k­to­het nga af­të­si­të re­la­ti­ve, jo nga af­të­si­të ab­so­lu­te. Për she­m­bull, Mark Zu­c­ke­r­berg, ba­sh­kë­the­me­lu­e­si i Fa­ce­bo­ok, ë­sh­të jo ve­tëm no­va­tor dhe si­pë­r­ma­rrës i su­k­se­s­shëm, por ai ë­sh­të edhe një pro­g­ra­mu­es i ja­sh­të­za­ko­n­shëm pro­g­ra­mesh ko­m­p­ju­te­ri­ke. Për të he­dhur ha­pat e parë të rrje­tit so­ci­al të fa­m­shëm në dho­mën e tij të ko­n­vi­k­tit në Ha­r­vard u de­shën af­të­si të shu­m­ta pro­g­ra­mu­ese dhe kre­ati­vi­tet. Edhe pse Zu­c­ke­r­berg ish­te një pro­g­ra­mu­es shu­më i aftë, pë­r­pa­rë­sia e tij kra­ha­su­ese ish­te pra­pë­se­p­ra­pë në zhvi­lli­min e fu­n­k­si­one­ve no­va­to­re të me­di­as so­ci­ale të Fa­ce­bo­ok-ut. Në më­ny­rë të ngja­sh­me, me­gji­thë­se pro­g­ra­mu­e­sit e tje­rë ko­m­p­ju­te­ri­kë që pu­noj­në në Fa­ce­bo­ok janë ndo­sh­ta më pak të aftë se Zu­c­ke­r­berg, pë­r­pa­rë­si­të e tyre kra­ha­su­ese gji­th­se­si gje­n­den më te­për bre­n­da fu­shës së pro­g­ra­mi­mit, sesa të me­na­xhi­mit (ose ma­rrë­dhë­ni­et me in­ve­s­ti­to­rët).
In­di­vi­dët do të jenë gji­th­mo­në në gje­n­d­je më të mirë nëse arrij­në të bë­hen të aftë në ato fu­sha të ci­lat dë­shi­ro­hen nga të tje­rët. Kjo shpje­gon pse pe­r­so­na si Zu­c­ke­r­berg fi­toj­në shu­ma të pa­be­su­e­sh­me pa­rash. Në 2007, kur ish­te ve­tëm 23 vjeç, ai u bë mi­li­ar­de­ri më i ri i ve­të­bë­rë në botë.(92)
Disa nje­rëz me­n­doj­në se janë në di­sa­va­n­tazh kur tre­g­toj­në me in­di­vi­dë që fi­toj­në shu­më më te­për para. Por mos ha­rro­ni se tre­g­tia sjell pë­r­fi­ti­me për të dyja pa­lët. Në pë­r­gji­thë­si, sa më të plo­të­su­ar dhe të pa­sur të jenë pe­r­so­nat me të ci­lët tre­g­to­ni (për dikë puna pë­r­f­shin tre­g­ti­në), aq më mirë do të jeni se­p­se shë­r­bi­mi juaj vlen më shu­më për ta se për të tje­rët që janë më pak të plo­të­su­ar dhe më pak të pa­sur. Për she­m­bull, nëse ne auto­rët do të ishim agje­n­të të show-bi­zit, më shu­më do të pre­fe­ro­nim të pu­no­nim për Bjork (Björk), the Ro­lling Sto­nes ose U2 sesa për mu­zi­ka­n­tët e tje­rë, se­p­se do të ish­te po­thu­aj­se e ga­ra­n­tu­ar se do të fi­to­nim më shu­më në këtë më­ny­rë.
Gjë­ja më e keqe që mund të bëni ë­sh­të të bi­n­d­ni ve­ten ose të bi­n­de­ni nga të tje­rët, se jeni në një farë më­ny­re vi­k­ti­më dhe për këtë ar­sye nuk jeni në gje­n­d­je të arri­ni su­k­ses me pë­r­p­je­k­jet dhe ini­ci­ati­vën tuaj. Disa nje­rëz fi­lloj­në me më pak ava­n­ta­zhe se të tje­rët, por edhe ata që janë më pak të ava­n­ta­zhu­ar mund të kenë re­zu­l­ta­te ja­sh­të­za­ko­nisht të mira nëse pë­r­pi­qen dhe pu­noj­në në më­ny­rë in­te­li­gje­n­te. Du­het të me­rr­ni në dorë ka­rri­erën tuaj, të pla­ni­fi­ko­ni më­ny­rën si të zhvi­llo­ni më mirë ta­le­n­tet tu­aja dhe të pë­r­do­r­ni tre­gun për të arri­tur ob­je­k­ti­vat tu­aja. As­kush tje­tër nuk me­n­don më shu­më se ju për su­k­se­sin tuaj pe­r­so­nal. Dhe as­kush tje­tër nuk i njeh më mirë se ju in­te­re­sat, af­të­si­të dhe ob­je­k­ti­vat tu­aja.
Shpe­sh­he­rë si­pas pe­r­ce­p­ti­mit tonë ko­s­tot du­hen mbaj­tur sa më të ulë­ta që të jetë e mu­n­dur. Por mos ha­rro­ni, ko­s­tot pa­s­qy­roj­në vle­rën më të la­r­të të al­te­r­na­ti­vës nga e cila kemi he­qur dorë si pa­so­jë e zgje­dh­jes së një al­te­r­na­ti­ve tje­tër. Pra­n­daj, kur keni al­te­r­na­ti­va të­r­he­që­se, zgje­dh­jet tu­aja do jenë të ku­sh­tu­e­sh­me. A du­het të pu­no­ni në Sta­r­bucks për të pa­sur më shu­më para gja­të ko­hës që jeni stu­dent? Apo du­het të bëni një kurs më shu­më që të mund të me­rr­ni di­p­lo­mën më shpejt? Të dyja al­te­r­na­ti­vat janë të­r­he­që­se. Për më te­për, ndë­r­ko­hë që pë­r­mi­rë­so­ni af­të­si­të tu­aja dhe mu­n­dë­si­të që ju je­pen bë­hen gji­th­një e më të­r­he­që­se, zgje­dh­ja mes al­te­r­na­ti­va­ve do të bë­het gji­th­një e më e ku­sh­tu­e­sh­me.
Në të ku­n­dërt, ko­s­tot janë më të ulë­ta kur ka pak zgje­dh­je të mira. Për she­m­bull, një më­ny­rë shu­më efe­k­ti­ve për të zvo­gë­lu­ar ko­s­tot e le­xi­mit të kë­tij li­b­ri ë­sh­të t’ju fu­sin në burg ba­sh­kë me li­b­rin, në më­ny­rë që le­xi­mi të jetë e ve­t­m­ja mu­n­dë­si që keni në vend që të shi­ko­ni mu­ret. Si­gu­risht që kjo ë­sh­të ide e keqe. Do të zvo­gë­lo­n­te ko­s­ton e re­ali­zi­mit të një zgje­dh­je­je (një zgje­dh­je shu­më e dë­shi­ru­e­sh­me si­pas me­n­di­mit tonë) duke eli­mi­nu­ar mu­n­dë­si­në tuaj për të bërë shu­më gjë­ra të tje­ra të­r­he­që­se. Ju pë­r­mi­rë­so­he­ni duke i shtu­ar mu­n­dë­si­të tu­aja, jo duke i zvo­gë­lu­ar ato.
Të ri­nj­të in­ku­ra­jo­hen të kry­ej­në ar­sim të mirë që të kenë mu­n­dë­si më të­r­he­që­se më vonë në jetë. Ar­si­mi i mirë në pë­r­gji­thë­si rrit pro­du­k­ti­vi­te­tin dhe shu­mën që pu­në­dhë­në­sit janë të ga­t­shëm të pa­gu­aj­në. Kjo do të pë­r­mi­rë­so­n­te fi­ti­met tu­aja, mi­rë­po gji­tha­sh­tu në­n­ku­p­ton se do t’ju du­het të re­fu­zo­ni disa ofe­r­ta të­r­he­që­se që mund t’ju vij­në, ndë­r­sa shpre­so­ni që të ku­ali­fi­ko­he­ni për ofe­r­ta edhe më të mira në të ar­dh­men.
Ve­n­di­m­ma­rr­ja e shë­n­do­shë rreth ka­rri­erës pë­r­f­shin më shu­më se thjesht ide­n­ti­fi­ki­min e gjë­ra­ve që mund të bëni më mirë. Ë­sh­të gji­tha­sh­tu e rë­n­dë­si­sh­me të zbu­lo­ni pa­si­onin tuaj - ato ak­ti­vi­te­te pro­du­k­ti­ve që ju pë­r­m­bu­shin më shu­më. Nëse ju pë­l­qen ajo që bëni dhe be­so­ni se ë­sh­të e rë­n­dë­si­sh­me, do të kë­r­ko­ni va­zh­di­misht që të bëni më shu­më dhe më mirë. Pra­n­daj, ko­m­pe­te­n­ca dhe pa­si­oni për një ak­ti­vi­tet kanë te­n­de­n­cën të ecin krah për krah. Për më te­për pa­su­ria re­ale ma­tet në te­r­ma të pë­r­m­bu­sh­jes pe­r­so­na­le. Për she­m­bull, ne auto­rët e kë­tij li­b­ri (të gji­thë eko­no­mi­s­të) ndi­ej­më kë­na­që­si t’u ja­pin pë­r­gji­g­je py­et­je­ve eko­no­mi­ke dhe të shpre­him atë që dimë për të ndi­h­mu­ar të tje­rët të ku­p­toj­në më mirë këtë fu­shë që e njo­him mirë. Me­gji­thë­se kë­r­ko­het shu­më punë, ne ndi­ej­më kë­na­që­si nga puna jonë. Atë që bëj­më ne nuk mund ta bëj­në të gji­thë. Por kë­na­që­sia që na jep puna jonë i tej­ka­lon mo­me­n­tet e vë­sh­ti­ra që mund të ka­loj­më.

Elementi 4.2: Rrisni vlerën e shërbimeve tuaja për të tjerët

Kultivoni aftësitë, sjelljen (përfshirë sipërmarrjen) që rrisin produktivitetin dhe i bëjnë shërbimet tuaja më të vlefshme për të tjerët.

Në një eko­no­mi tre­gu, su­k­se­si fi­na­n­ci­ar re­f­le­k­ton af­të­si­në për t’u of­ru­ar të tje­rë­ve vle­rë. Kjo ë­sh­të e vë­r­te­të si për pu­no­një­sit ash­tu edhe për bi­z­ne­set. Nëse doni që të arri­ni fi­ti­me të la­r­ta, ë­sh­të mirë që të gje­ni se si t’u of­ro­ni të tje­rë­ve shë­r­bi­me që ata i vle­rë­soj­në shu­më.
Siç the­k­su­am më lart, pë­r­mi­rë­si­mi i njo­hu­ri­ve, rri­t­ja e ni­ve­lit të af­të­si­ve dhe pë­r­vo­ja në pë­r­gji­thë­si rri­sin pro­du­k­ti­vi­te­tin dhe pë­r­mi­rë­soj­në af­të­si­në e di­kujt për t’u dhë­në të tje­rë­ve shë­r­bi­me të vle­f­sh­me. Si re­zu­l­tat, in­ve­s­ti­met në ka­pi­tal nje­rë­zor, ar­sim, traj­nim dhe fo­r­ma të tje­ra të fi­ti­mit të af­të­si­ve, mund të pë­r­mi­rë­soj­në pro­du­k­ti­vi­te­tin dhe fi­ti­met. Por, edhe at­ri­bu­tet e tje­ra pe­r­so­na­le mund të in­f­lu­en­coj­në pro­du­k­ti­vi­te­tin. Dy më të rë­n­dë­si­sh­met janë që­n­d­ri­met pe­r­so­na­le dhe të me­n­du­arit si si­pë­r­ma­rrës. Rë­n­dë­sia e kë­ty­re dy at­ri­bu­te­ve si bu­rim pro­du­k­ti­vi­te­ti li­dhet ngu­sh­të me atë që psi­ko­lo­gët e qu­aj­në in­te­li­gje­n­cë emo­ci­ona­le (EQ). Shu­më psi­ko­lo­gë be­soj­në se EQ-ja ë­sh­të më e rë­n­dë­si­sh­me se IQ-ja si pë­r­ca­k­tu­es i su­k­se­sit pe­r­so­nal.(93) Eko­no­mi­s­tët shpesh nuk janë fo­ku­su­ar në këto dy bu­ri­me shu­më të rë­n­dë­si­sh­me të pro­du­k­ti­vi­te­tit pe­r­so­nal.(94)
Si ndi­kon që­n­d­ri­mi pe­r­so­nal i di­kujt te pro­du­k­ti­vi­te­ti dhe su­k­se­si? Ko­n­si­de­ro­ni ek­s­pe­ri­me­n­tin e thje­sh­të të më­po­sh­tëm. Su­po­zoj­më se një pu­në­dhë­nës po vle­rë­son dy pu­no­njës të mu­n­d­shëm. I pari ka këtë set at­ri­bu­tesh: nde­r­sh­më­ri, pë­r­gje­gj­sh­më­ri, kë­m­bë­n­gu­l­je, be­su­esh­më­ri, re­s­pekt për të tje­rët, dë­shi­rë për të më­su­ar dhe për t’u pë­r­mi­rë­su­ar dhe af­të­si të pu­no­jë në grup. I dyti ka një set të ndry­shëm: nuk i re­s­pe­k­ton të tje­rët, nuk ë­sh­të i be­su­e­shëm, gri­n­det, pë­r­buz ar­si­min, ka fja­lor të pa­pë­r­sh­ta­t­shëm, fa­jë­son të tje­rët për pro­b­le­met, ë­sh­të gë­nje­sh­tar dhe ë­sh­të i va­rur ndaj al­ko­o­lit dhe dro­gës. Nëse do të ishit ju pu­në­dhë­në­si, ci­lin do të me­rr­nit në punë? Ë­sh­të e qa­r­të se shu­mi­ca do të me­rr­nin në punë ka­n­di­da­tin e parë, se­p­se at­ri­bu­tet e tij janë të ori­en­tu­ara drejt su­k­se­sit. Në ku­sh­te të ba­ra­ba­r­ta, pu­no­një­sit me këto që­n­d­ri­me po­zi­ti­ve janë më pro­du­k­ti­vë. Në të ku­n­dërt, seti i dytë i at­ri­bu­te­ve janë të ori­en­tu­ara drejt dë­sh­ti­mit. Ato mi­noj­në pro­du­k­ti­vi­te­tin dhe af­të­si­në e pu­no­një­sit për të pu­nu­ar me të tje­rët.
Nëse doni që të jeni i su­k­se­s­shëm, du­het të ku­l­ti­vo­ni, të zhvi­llo­ni dhe të fo­r­co­ni se­tin e parë të at­ri­bu­te­ve. Ato kanë ne­vo­jë të kthe­hen në za­ko­ne, në vle­rat bazë të je­tës suaj. Po aq e rë­n­dë­si­sh­me, ju du­het ta la­r­go­ni nga jeta juaj se­tin e dytë të at­ri­bu­te­ve. Mos le­jo­ni që as­kush, duke pë­r­f­shi­rë sho­kët, t’ju bi­n­din se ndo­një prej at­ri­bu­te­ve të dë­sh­ti­mit ë­sh­të “në modë”. Ato janë rru­ga drejt pro­b­le­me­ve dhe ju nuk do të do­nit që të shko­nit në atë drej­tim.
Këtu kemi laj­me të mira: Ju mund të zgji­dh­ni që­n­d­ri­met e su­k­se­sit në vend të aty­re të dë­sh­ti­mit. Gji­tha­sh­tu, ju mund ta bëni këtë pa­va­rë­sisht pre­ja­r­dh­jes fa­mi­l­ja­re, të ar­dhu­ra­ve ak­tu­ale, ni­ve­lit të ar­si­mit apo zgje­dh­jes së ka­rri­erës. Që­n­d­ri­met tu­aja do të sje­llin një ndi­kim të ja­sh­të­za­ko­n­shëm në su­k­se­sin tuaj të ar­dh­shëm fi­na­n­ci­ar. Që­n­d­ri­met po­zi­ti­ve do t’ju ndi­h­moj­në të tej­ka­lo­ni di­sa­va­n­ta­zhet e tje­ra, si p. sh. ar­si­mi i pa­m­ja­f­tu­e­shëm ose fë­mi­jë­ria e va­r­fër.
Si­gu­risht, nëse zgji­dh­ni që­n­d­ri­met e dë­sh­ti­mit, mund t’ua hi­dh­ni fa­jin të tje­rë­ve: fa­mi­l­jes suaj, la­gjes suaj, shko­lla­ve ku keni qenë, ose sho­që­ri­së në pë­r­gji­thë­si. Këta fa­k­to­rë mund të in­f­lu­en­coj­në zgje­dh­jet tu­aja, por nuk i pë­r­ca­k­toj­në ato. Ka­ra­k­te­ri­s­ti­kat e që­n­d­ri­mit tuaj janë nën ko­n­t­ro­llin tuaj. Nëse jeni rri­tur në një mje­dis me pro­b­le­me, mund të jetë më e vë­sh­ti­rë që të arri­ni dhe të mba­ni këto që­n­d­ri­me. Por, një pe­r­son që e mposht një mje­dis ne­ga­tiv ad­mi­ro­het dhe re­s­pe­k­to­het po­thu­aj­se nga të gji­thë. Ma­d­je, një e ka­lu­ar e vë­sh­ti­rë mund t’ju ndi­h­mo­jë të keni su­k­ses nëse zgji­dh­ni të zhvi­llo­ni që­n­d­ri­me po­zi­ti­ve.
Disa prej jush mund të me­n­doj­në, “Që­n­d­ri­met e mia janë puna ime. As­kush nuk mund të më tho­të se çfa­rë du­het të bëj apo të ndry­shoj sje­ll­jen”. Su­po­zoj­më se një pro­nar bi­z­ne­si, që ne do ta qu­aj­më Mi­sha, ka këtë bi­n­d­je. Mi­sha nuk ua vë ve­shin dë­shi­ra­ve të kli­en­të­ve dhe në vend të kë­saj u of­ron aty­re çfa­rë me­n­don ai se do ta pë­l­qej­në kli­en­tët. Mi­sha ë­sh­të i lirë ta bëjë këtë zgje­dh­je. Por, duke ve­p­ru­ar kë­sh­tu, ai do të pa­gu­ajë një çmim në fo­r­mën e shi­t­je­ve të pa­k­ta, mu­n­dë­sisht edhe drejt hu­m­b­je­ve dhe dë­sh­ti­mit të bi­z­ne­sit. Në më­ny­rë të ngja­sh­me, pu­no­një­sit e mu­n­d­shëm janë të lirë “të bëj­në si me­n­doj­në”. Ata mund të shpë­r­fi­llin më­ny­rën se si që­n­d­ri­met dhe sje­ll­ja e tyre ndi­koj­në te pro­du­k­ti­vi­te­ti dhe af­të­sia e tyre për t’u pu­në­su­ar. Por, ash­tu si bi­z­ne­si që shpë­r­fill dë­shi­rat e ko­n­su­ma­to­rë­ve, edhe pe­r­so­nat që shpë­r­fi­llin më­ny­rë se si ndi­koj­në që­n­d­ri­met dhe sje­ll­ja e tyre te pro­du­k­ti­vi­te­ti do të pa­gu­aj­në një çmim në fo­r­mën e mu­n­dë­si­ve të pa­kë­ta dhe fi­ti­me­ve të ulë­ta. As­një prej nesh nuk ë­sh­të ishull në ve­t­ve­te. Nëse duam që të tje­rët të na ja­pin të ar­dhu­ra, du­het të ba­sh­kë­pu­noj­më dhe t’i bëj­më shë­r­bi­met tona të vle­f­sh­me për ta.
Pë­r­fu­n­di­mi ë­sh­të i qa­r­të: Që­n­d­ri­met e ori­en­tu­ara drejt su­k­se­sit janë një pë­r­ca­k­tu­es shu­më i rë­n­dë­si­shëm i su­k­se­sit fi­na­n­ci­ar. Këto që­n­d­ri­me nuk mund të bli­hen. Dhe as nuk mund t’ua japë ato di­kush tje­tër. Ju du­het t’i zgji­dh­ni ato dhe t’i in­te­g­ro­ni në je­tën tuaj. Gji­tha­sh­tu, nëse ve­p­ro­ni kë­sh­tu, ë­sh­të po­thu­aj­se e si­gurt se do të keni një shka­llë të ko­n­si­de­ru­e­sh­me su­k­se­si eko­no­mik. Por, edhe e ku­n­dë­r­ta ë­sh­të e vë­r­te­të: Nëse jeta juaj ë­sh­të kry­esisht re­f­le­k­tim i një seti at­ri­bu­tesh dë­sh­ti­mi, ë­sh­të po­thu­aj­se e si­gurt se e ar­dh­m­ja juaj do të ka­ra­k­te­ri­zo­het nga pro­b­le­me fi­na­n­ci­are dhe tri­sh­tim pe­r­so­nal.
Af­të­sia për të me­n­du­ar si si­pë­r­ma­rrës ë­sh­të gji­tha­sh­tu një at­ri­but pe­r­so­nal që pë­r­mi­rë­son pro­du­k­ti­vi­te­tin tuaj. Si­pë­r­ma­rr­ja shpesh sho­që­ro­het me ve­n­di­m­ma­rr­jen në bi­z­nes, por në se­n­sin real të gji­thë ne jemi si­pë­r­ma­rrës. Ne va­zh­di­misht ma­rrim ve­n­di­me rreth zhvi­lli­mit dhe pë­r­do­ri­mit të njo­hu­ri­ve, af­të­si­ve dhe bu­ri­me­ve të tje­ra që janë nën ko­n­t­ro­llin tonë. Su­k­se­si ynë fi­na­n­ci­ar do të re­f­le­k­to­jë re­zu­l­ta­tet e kë­ty­re zgje­dh­je­ve.
Nëse doni të jeni të su­k­se­s­shëm fi­na­n­ci­arisht, me­n­do­ni si si­pë­r­ma­rrës. E thë­në ndry­she, fo­ku­so­hu­ni te më­ny­ra se si të zhvi­llo­ni dhe pë­r­do­r­ni ta­le­n­tet tu­aja dhe të mo­bi­li­zo­ni bu­ri­met e di­s­po­nu­e­sh­me për t’u of­ru­ar të tje­rë­ve pro­du­k­te që ata i vle­rë­soj­në shu­më.
Çe­lë­si i su­k­se­sit fi­na­n­ci­ar ë­sh­të t’u of­ro­ni të tje­rë­ve ma­ll­ra dhe shë­r­bi­me që vle­rë­so­hen shu­më kra­ha­su­ar me ko­s­ton e tyre. Shqy­r­to­ni ra­s­tin e su­po­zu­ar të Ro­bert Xhons (Ro­bert Jo­nes) që me­rret me zhvi­lli­min e tro­je­ve. Xhons blen pa­r­ce­la të më­dha toke, i ndan ato dhe u shton le­h­të­si­ra të ndry­sh­me si rru­gë, ka­na­li­zi­me, fu­sha go­l­fi dhe pa­r­qe. Xhons do të pë­r­fi­to­jë nëse ë­sh­të në gje­n­d­je t’i she­së pa­r­ce­lat për më shu­më se ko­s­to­ja e tru­allit, le­h­të­si­ra­ve të ndry­sh­me që ka ndë­r­tu­ar dhe shë­r­bi­met e tij të pu­nës, duke pë­r­f­shi­rë këtu edhe fi­ti­met nga al­te­r­na­ti­va më e mirë që ka he­qur dorë. Nëse ve­p­ri­met e tij janë fi­ti­m­p­ru­rë­se, ato do të rri­sin vle­rën e bu­ri­me­ve dhe do të ndi­h­moj­në të tje­rët duke u dhë­në aty­re tru­all për të ndë­r­tu­ar shtë­pi më të mira se ato që gje­n­den diku tje­tër. Su­k­se­si ose dë­sh­ti­mi fi­na­n­ci­ar i Xho­n­sit va­ret nga af­të­sia e tij për të shtu­ar vle­rën e bu­ri­me­ve.
Pasi të fi­llo­ni të me­n­do­ni si si­pë­r­ma­rrës dhe se si të rri­s­ni vle­rën e shë­r­bi­me­ve tu­aja për të tje­rët, mos i në­n­v­le­rë­so­ni af­të­si­të tu­aja për të arri­tur su­k­se­sin. Ta­le­n­ti i si­pë­r­ma­rr­jes shpesh gje­n­det në ve­n­de ku nuk pri­tet. Kush mund të ki­sh­te me­n­du­ar se një ish-shtet so­v­je­tik do të bë­hej një prej ko­m­be­ve më të pë­r­pa­ru­ara nga ana di­xhi­ta­le në botë? Mirë se vini në Es­to­ni, ve­n­d­li­n­d­ja e Sky­pe dhe TransferWise, një vend që pu­non krej­të­sisht ‘on­li­ne’, një vend ku qa­s­ja në in­te­r­net ë­sh­të shpa­llur si e drej­të bazë e nje­ri­ut.(95)
Kush do ta ki­sh­te me­n­du­ar se Ray Kroc, një me­so­bu­rrë, shi­tës pa­ji­s­jesh për ‘milksha­ke’, do të bë­n­te re­vo­lu­ci­on në bi­z­ne­sin e fra­n­shi­za­ve dhe do të zgje­ro­n­te një re­s­to­rant të ve­tëm McDonald’s në San Be­r­na­r­di­no të Ka­li­fo­r­ni­së, në zi­n­xhi­rin e re­s­to­ra­n­te­ve më të madh në botë? Që ma­r­ka e at­le­te­ve e ni­sur nga Adi Da­s­ler (Adi Dassler) në ku­zhi­nën e ma­ma­së së tij në vi­tin 1924 do të arri­n­te 20 mi­li­ar­dë $ shi­t­je?(96) A pri­s­te di­kush në vi­tet 1950 se Ingvar Kamprad, the­me­lu­e­si i IKEA-s, nga showro­om-i i tij i parë në qy­te­tin e vo­gël të Älmhult, në Su­edi do të bë­hej shi­të­si më i madh i mo­bi­li­eve në botë?(97)
Këto janë ra­s­te të pro­fi­lit të la­r­të, por i njëj­ti mo­del ndodh va­zh­di­misht. Bi­z­ne­set e su­k­se­s­sh­me dhe li­de­rët pro­fe­si­oni­s­të shpesh vij­në nga fu­sha të ndry­sh­me që du­ket se nuk kanë as­pak li­dh­je me fu­shat ku ata kanë arri­t­je. Por ata kanë diç­ka të pë­r­ba­sh­kët. Ata janë të aftë të zbu­loj­në më­ny­ra më të mira për t’i bërë pro­du­k­tet dhe shfry­të­zoj­në në më­ny­rë stra­te­gji­ke mu­n­dë­si­të për të rri­tur vle­rën e bu­ri­me­ve që të tje­rët nuk i kanë vënë re.
Si­pë­r­ma­rrë­sit e vetëpunësuar pë­r­fa­që­so­hen në më­ny­rë jo­p­ro­po­r­ci­ona­le mes të pa­su­r­ve. Ndë­r­sa të ve­të­pu­në­su­arit pë­r­bëj­në një pje­së të ma­dhe të fo­r­cës pu­në­to­re, ata pë­r­bëj­në një pje­së edhe më të ma­dhe të mi­li­one­rë­ve. Për she­m­bull, në Ho­la­n­dë në vi­tin 2015 rreth 17 pë­r­qind(98) e të pu­në­su­ar­ve ishin të ve­të­pu­në­su­ar dhe rreth 80 pë­r­qind e mi­li­one­rë­ve që pu­no­nin ishin të ve­të­pu­në­su­ar.(99) Ka­tër fa­k­to­rë kry­eso­rë ko­n­t­ri­bu­oj­në në su­k­se­sin fi­na­n­ci­ar të si­pë­r­ma­rrë­s­ve të ve­të­pu­në­su­ar. Së pari, ata janë të aftë të ide­n­ti­fi­koj­në dhe të shfry­të­zoj­në mu­n­dë­si­të të­r­he­që­se që të tje­rët nuk i kanë vënë re. Së dyti, ata janë të ga­t­shëm të rre­zi­koj­në. Ri­s­qet e më­dha dhe mu­n­dë­sia e fi­ti­me­ve të më­dha shkoj­në krah për krah. Deri diku, të ar­dhu­rat më të la­r­ta të si­pë­r­ma­rrë­s­ve të ve­të­pu­në­su­ar janë thjesht ko­m­pe­n­sim për pa­si­gu­ri­të që sho­që­roj­në ak­ti­vi­te­tet e tyre të bi­z­ne­sit. Së tre­ti, ata kanë no­r­më të la­r­të in­ve­s­ti­mi. Bi­z­ne­s­me­nët e ve­të­pu­në­su­ar shpesh ka­na­li­zoj­në një pje­së të ma­dhe të të ar­dhu­ra­ve të tyre për rri­t­jen dhe zhvi­lli­min e bi­z­ne­sit të tyre. Së ka­të­r­ti, ata në pë­r­gji­thë­si e adhurojnë pu­nën që bëj­në, pra­n­daj edhe pu­noj­në me ora­re të zgja­tu­ra.
Du­het të the­k­so­het se në ve­n­det e Ev­ro­pës Qe­n­d­ro­re dhe Li­n­do­re (EQL) dhe ish-ve­n­det so­v­je­ti­ke, no­r­mat e pro­në­si­së së bi­z­ne­sit të vo­gël va­ri­oj­në shu­më nga ve­n­di dhe ra­jo­ni bre­n­da shte­te­ve. Kjo mund të re­f­le­k­to­jë po­li­ti­kat qe­ve­ri­ta­re ba­sh­kë me që­n­d­ri­met ku­l­tu­ro­re, që ndi­koj­në mu­n­dë­si­në për të ni­sur një bi­z­nes të pa­va­rur.(100) Por, një që­n­d­rim si­pë­r­ma­rrë­si do të jetë i do­bi­shëm në çdo rre­tha­në.
Edhe pu­no­një­sit, mund të ado­p­toj­në ka­ra­k­te­ri­s­ti­kat që ko­n­t­ri­bu­oj­në në sta­tu­sin me të ar­dhu­ra të la­r­ta dhe pa­su­ri­në e si­pë­r­ma­rrë­s­ve të ve­të­pu­në­su­ar. Ata mund t’i in­ve­s­toj­në fi­ti­met e tyre në ak­si­one dhe të arrij­në kë­sh­tu fi­ti­met mbi me­sa­ta­ren që vij­në me ri­s­kun e zo­të­ri­mit të një bi­z­ne­si. Nëse dë­shi­roj­në, ata mund të gje­ne­roj­në gji­tha­sh­tu më shu­më të ar­dhu­ra dhe të aku­mu­loj­në më shu­më pa­su­ri pë­r­mes no­r­ma­ve më të la­r­ta të in­ve­s­ti­mit dhe orë­ve më të zgja­tu­ra të pu­nës.
Ndo­sh­ta më e rë­n­dë­si­sh­me ë­sh­të se pu­no­një­sit mund të fi­toj­në duke “me­n­du­ar si si­pë­r­ma­rrës”. Ash­tu si të ar­dhu­rat e si­pë­r­ma­rrë­s­ve të bi­z­ne­sit va­ren nga af­të­sia e tyre për të kë­na­qur kli­en­tët, ash­tu edhe fi­ti­met e pu­no­një­s­ve va­ren nga af­të­sia e tyre për t’u bërë të vle­f­shëm për pu­në­dhë­në­sit, si ata ak­tu­alë dhe ata të ar­dh­shëm. Nëse pu­no­një­sit duan të arrij­në të ar­dhu­ra të la­r­ta, ata du­het të zhvi­lloj­në af­të­si, njo­hu­ri, që­n­d­ri­me dhe za­ko­ne pune që vle­rë­so­hen shu­më nga të tje­rët.
Më­ny­ra e të me­n­du­arit si si­pë­r­ma­rrës ë­sh­të gji­tha­sh­tu e rë­n­dë­si­sh­me kur me­rr­ni ve­n­di­me rreth ar­si­mit. Ar­si­mi nuk do t’i pë­r­mi­rë­so­jë fi­ti­met tu­aja shu­më, në rast se nuk fi­to­ni njo­hu­ri dhe zhvi­llo­ni af­të­si që do t’i bëj­në shë­r­bi­met tu­aja më të vle­f­sh­me për të tje­rët. Këto pë­r­f­shij­në af­të­si­në për të shkru­ar mirë, për të ko­mu­ni­ku­ar me qa­r­të­si, për të pë­r­do­rur mje­tet bazë të ma­te­ma­ti­kës, për të gru­m­bu­llu­ar dhe in­te­r­p­re­tu­ar të dhë­na dhe in­fo­r­ma­ci­one, si edhe af­të­si spe­ci­fi­ke që mund t’ju da­lloj­në nga të tje­rët dhe të rri­sin pro­du­k­ti­vi­te­tin tuaj. Zhvi­lli­mi i af­të­si­ve që ju bëj­në më të vle­f­shëm për të tje­rët ë­sh­të shu­më i rë­n­dë­si­shëm si bre­n­da dhe ja­sh­të in­s­ti­tu­ci­one­ve të ar­si­mit të me­sëm dhe uni­ve­r­si­tar.
Sot, një di­p­lo­më uni­ve­r­si­ta­re nuk ga­ra­n­ton më se do t’i të­r­he­që vë­me­n­d­jen një pu­në­dhë­në­si duke re­zu­l­tu­ar në një punë me pagë të la­r­të. Në vi­tin 2019, shka­lla e pa­pu­në­si­së mi­dis të ar­si­mu­ar­ve në uni­ve­r­si­tet ish­te afër 25% në Ar­me­ni dhe ve­n­de të tje­ra ish-ko­mu­ni­s­te. Tre­gjet e punës dhe të ar­si­mit ndry­shoj­në me shpej­tësi. Më­ny­ra më e mirë për të gje­tur një punë ë­sh­të të me­n­do­ni si si­pë­r­ma­rrës dhe të zbu­lo­ni më­ny­ra se si t’u shë­r­be­ni të tje­rë­ve pë­r­mes ar­si­mit zy­r­tar dhe duke e re­k­la­mu­ar ga­ti­sh­më­ri­në tuaj për punë. Në këtë fu­shë mund të ndi­h­moj­në ku­r­set ma­si­ve të ha­pu­ra on­li­ne, pro­g­ra­met e ce­r­ti­fi­ki­mit dhe pra­k­ti­kat e pu­nës.
Zhvi­lli­mi dhe pë­r­do­ri­mi i ta­le­n­te­ve tu­aja në më­ny­ra që of­roj­në pë­r­fi­ti­me të më­dha për të tje­rët ë­sh­të kyç për su­k­se­sin fi­na­n­ci­ar. Kjo ë­sh­të gji­tha­sh­tu e rë­n­dë­si­sh­me në atë që Ar­tur Bruks (Arthur Bruks) e quan “su­k­ses i fi­tu­ar”. Gji­tha­sh­tu, su­k­se­si i fi­tu­ar ë­sh­të ele­me­n­ti qe­n­d­ror i lu­m­tu­ri­së dhe kë­na­që­si­së nga jeta. As­kush nuk mund t’jua japë juve su­k­se­sin e fi­tu­ar: ju du­het ta arri­ni atë. Su­k­se­si i fi­tu­ar ë­sh­të i pra­ni­shëm kur ar­si­mi juaj, puna dhe zgje­dh­jet e sti­lit të je­te­sës re­f­le­k­toj­në që­lli­min e je­tës suaj. Gja­të ka­rri­erës sonë, ne i kemi py­etur stu­de­n­tët se çfa­rë duan të bëj­në me je­tën e tyre. Në një fo­r­më ose një tje­tër, pë­r­gji­gj­ja ë­sh­të po­thu­aj­se gji­th­mo­në e njëj­ta: Dua të bëj gjë­ra që e bëj­në bo­tën një vend më të mirë për të je­tu­ar. Si­gu­risht, in­di­vi­dët ndry­shoj­në si­pas më­ny­rës se si pla­ni­fi­koj­në ta bëj­në këtë gjë. Por, pa­va­rë­sisht pla­ne­ve të tyre, një të­rë­si që­n­d­ri­mesh po­zi­ti­ve dhe një pro­ces me­n­di­mi si si­pë­r­ma­rrës, do të pë­r­mi­rë­so­jë af­të­si­në e tyre për të je­tu­ar një jetë me ku­p­tim, plo­të­su­ese dhe të lu­m­tur.

Elementi 4.3: Buxhetoni shpenzimet dhe kursimet tuaja

Përdorimi i një buxheti mund t’ju ndihmojë t’i shpenzoni sa më mirë paratë tuaja dhe të kurseni rregullisht.

Pa­ra­ja ë­sh­të ve­tëm një mjet. Ajo ju çon kudo që të dë­shi­ro­ni, por nuk ju zë­ve­n­dë­son juve si sho­fer.
Ain Rand (Ayn Rand), At­las Shrugged (New York: Ra­n­dom Ho­use, 1957): 411.
Shu­mi­ca e pa­si­gu­ri­ve fi­na­n­ci­are sot vjen si re­zu­l­tat i i zgje­dh­je­ve të kë­qi­ja. Shpe­n­zi­mi i te­përt kra­ha­su­ar me të ar­dhu­rat, aku­mu­li­mi i bo­r­xhe­ve pa u shqe­të­su­ar se si do t’i shly­eni, mo­s­pë­r­do­ri­mi i bu­xhe­tit dhe za­ko­ne të tje­ra fi­na­n­ci­are jo in­te­li­gje­n­te, kri­joj­në kaos dhe shka­k­toj­në stres. Bu­xhe­ti ë­sh­të çe­lës për të arri­tur një jetë fi­na­n­ci­are të shë­n­de­t­sh­me, për të ndë­r­tu­ar pa­su­ri dhe për të arri­tur ob­je­k­ti­vat tuaj pe­r­so­na­lë. Nje­rë­zit, ash­tu si ko­m­bet, e ndë­r­toj­në pa­su­ri­në pë­r­mes ku­r­si­mit dhe in­ve­s­ti­mit. Por, ndë­r­ti­mi i su­k­se­s­shëm i pa­su­ri­së kë­r­kon gji­tha­sh­tu edhe pla­ni­fi­kim stra­te­gjik. Du­het të ha­r­to­ni një plan i cili ju ndi­h­mon të ori­en­to­ni shpe­n­zi­met, ku­r­si­met dhe in­ve­s­ti­met drejt kri­ji­mit të pa­su­ri­së. Për in­di­vi­dët dhe fa­mi­l­jet, ky plan qu­het buxhet. Bu­xhe­ti ju ndi­h­mon të ka­na­li­zo­ni fo­n­det tu­aja drejt shpe­n­zi­me­ve të që­n­d­ru­e­sh­me, ku­r­si­me­ve të rre­gu­ll­ta dhe di­ve­r­si­fi­ki­mit të in­ve­s­ti­me­ve në më­ny­rë të ti­llë që të ma­k­si­mi­zo­ni vle­rën e të ar­dhu­ra­ve tu­aja.
Bu­xhe­ti­mi efe­k­tiv ë­sh­të një pro­ces i va­zh­du­e­shëm, jo diç­ka që bë­het ve­tëm një herë. Ai pë­r­bë­het nga dy ve­p­ri­me spe­ci­fi­ke. Së pari, kri­ji­mi i një bu­xhe­ti fi­lle­s­tar që ide­n­ti­fi­kon të gji­tha të ar­dhu­rat e pla­ni­fi­ku­ara ose të pri­t­sh­me dhe shpe­n­zi­met për një pe­ri­udhë kohe të ca­k­tu­ar. Shu­mi­ca e nje­rë­z­ve kri­joj­në një bu­xhet mu­jor, por edhe një bu­xhet vje­tor ë­sh­të gji­tha­sh­tu i za­ko­n­shëm. E rë­n­dë­si­sh­me ë­sh­të të ko­n­si­de­ro­ni me kuj­des të gji­tha shpe­n­zi­met tu­aja, jo thjesht shpe­n­zi­met e du­k­sh­me si shpe­n­zi­met për ush­qi­met, pa­ge­sat e ma­ki­nës, qi­ra­së apo kre­di­së së shtë­pi­së. Mos ha­rro­ni dhu­ra­tat e di­të­li­n­d­je­ve, ta­ri­fat vje­to­re për li­ce­n­ci­min e ka­f­shë­ve shtë­pi­ake (112,80 € në vit në Hagë, një ar­sye tje­tër e mirë për të mos u bërë kri­mi­nel lu­f­te), abo­ni­met në re­vi­s­ta dhe ndë­rri­min e va­jit të ma­ki­nës. Llo­ga­ri­s­ni të ar­dhu­rat tu­aja mu­jo­re ose vje­to­re; më pas ide­n­ti­fi­ko­ni ku do të shpe­n­zo­ni çdo qi­n­da­r­kë. Re­ko­ma­n­doj­më që ku­r­si­mi dhe in­ve­s­ti­mi të jenë zëra spe­ci­fi­kë dhe të pla­ni­fi­ku­ar në bu­xhe­tin tuaj, jo thjesht ba­la­n­ca e mbe­tur (nëse ka).
Ve­p­ri­mi i dytë ë­sh­të do­ku­me­n­ti­mi i shpe­n­zi­me­ve re­ale dhe pë­r­sh­ta­t­jet e ne­voj­shme në bu­xhet. Duke mbaj­tur nën mo­ni­to­rim të gji­tha shpe­n­zi­met dhe duke i ve­n­do­sur ato në se­ci­lën ka­te­go­ri të bu­xhe­tit tuaj, me­rr­ni in­fo­r­ma­ci­on të vle­f­shëm rreth za­ko­ne­ve tu­aja dhe pro­g­re­sit që keni bërë drejt arri­t­jes së ob­je­k­ti­va­ve tu­aja fi­na­n­ci­are. Mbaj­tja nën ko­n­t­roll e shpe­n­zi­me­ve tu­aja do t’ju ndi­h­mo­jë gji­tha­sh­tu të zhvi­llo­ni një bu­xhet më të mirë dhe më të sa­k­të në të ar­dh­men. Për she­m­bull, nëse nuk pë­r­f­shi­ni një ose dy ar­ti­kuj shpe­n­zi­mi në bu­xhe­tin tuaj fi­lle­s­tar, dhe kur shpe­n­zi­mi ndodh, du­het të si­gu­ro­he­ni që t’i pë­r­f­shi­ni në bu­xhe­tin tuaj të ar­dh­shëm. Su­po­zo­ni si­kur keni një bu­xhet prej 50 € në muaj për të ngrë­në në re­s­to­ra­n­te, por më pas e ku­p­to­ni se re­alisht keni shpe­n­zu­ar 80 €. Pasi vini re këtë di­fe­re­n­cë, ju e dini që du­het të ndry­sho­ni shpe­n­zi­met tu­aja të pla­ni­fi­ku­ara. Do­ku­me­n­ti­mi i shpe­n­zi­me­ve re­ale ju ndi­h­mon të bëni rre­gu­lli­met e du­hu­ra në bu­xhe­tin tuaj dhe të shpe­n­zi­me­ve tu­aja në të ar­dh­men.
Bu­xhe­ti­mi i të ar­dhu­ra­ve tu­aja dhe mo­ni­to­ri­mi i sje­ll­jes suaj do t’ju ndi­h­moj­në të vle­rë­so­ni shpe­n­zi­met tu­aja dhe t’i drej­to­ni ato drejt ka­te­go­ri­ve që do t’ju of­ro­nin vle­rën më të la­r­të të mu­n­d­sh­me. Ka­tër hapa të thje­sh­të do t’ju sje­llin në rru­gën e du­hur drejt që­n­d­ru­esh­më­ri­së fi­na­n­ci­are: Fi­llo­ni me­një­he­rë, ca­k­to­ni ob­je­k­ti­va, me­rr­ni mje­tet dhe ha­r­to­ni bu­xhe­tin që u pë­r­sh­ta­tet ne­vo­ja­ve tu­aja.
Hapi 1. Fi­llo­ni tani dhe rri­t­ni mu­n­dë­si­në e su­k­se­sit! Mos me­n­do­ni se bu­xhe­ti­mi pë­r­do­ret ve­tëm nga nje­rë­zit që janë në punë, kanë paga të la­r­ta apo që ë­sh­të më mirë për ju të fi­llo­ni “më vonë”. Edhe fë­mi­jët që ma­rrin para xhe­pi, stu­de­n­tët që ma­rrin ndi­h­më fi­na­n­ci­are nga pri­n­dë­rit dhe pe­r­so­nat pa të ar­dhu­ra di­re­k­te du­het të ha­r­toj­në bu­xhe­te dhe të zhvi­lloj­në ob­je­k­ti­va. Bu­xhe­ti­mi nuk do të bë­het më i le­h­të kur të jeni më i rri­tur ose kur të fi­to­ni më shu­më para. Në fakt, do të jetë ndo­sh­ta më ko­m­p­leks. Ë­sh­të e le­h­të që t’i shty­ni gjë­rat. Ata që ha­r­toj­në një bu­xhet, që i shpe­n­zoj­në pa­ra­të me zgju­ar­si dhe ku­r­sej­në për të ar­dh­men në pë­r­gji­thë­si fi­lloj­në he­rët kur të ar­dhu­rat i kanë re­la­ti­visht të ulë­ta.(101) Një ap­li­ka­ci­on fa­las bu­xhe­ti­mi (ka shu­më të mirë në in­te­r­net) mund të jetë i do­bi­shëm në këtë rast.
Hapi 2. Ca­k­to­ni ob­je­k­ti­va. Sti­mujt janë të rë­n­dë­si­shëm. Pra­no­je­ni këtë në je­tën tuaj pe­r­so­na­le dhe ve­p­ro­ni i ori­en­tu­ar nga ob­je­k­ti­vat tu­aja. Ca­k­to­ni ob­je­k­ti­va afa­t­sh­ku­r­tër, afa­t­me­sëm dhe afa­t­gja­të dhe in­te­g­ro­ji­ni ato në bu­xhe­tin tuaj. Ob­je­k­ti­vat afa­t­sh­ku­r­tër mund të arri­hen bre­n­da një viti dhe of­roj­në kë­na­që­si të me­një­he­r­sh­me. Në va­rë­si të si­tu­atës suaj, ato mund të pë­r­f­shij­në eli­mi­ni­min e bo­r­xhe­ve në ka­r­tat e kre­di­tit për kre­di­në tuaj me no­r­më in­te­re­si më të la­r­të, një rri­t­je të ko­n­si­de­ru­e­sh­me në ku­r­si­met tu­aja për si­tu­ata eme­r­gje­n­te për të mbu­lu­ar shpe­n­zi­met e pa­p­ri­tu­ra ose pa­ra­të për të ndry­shu­ar te­le­fo­nin apo pa­ji­s­je të tje­ra te­k­no­lo­gji­ke. Ob­je­k­ti­vat afa­t­me­s­me arri­hen gja­të një pe­ri­udhe më të gja­të kohe, nga një deri në tre vjet. Ble­r­ja e një ma­ki­ne të pë­r­do­rur me para në dorë, ve­n­do­s­ja e një ka­pa­ri 20 pë­r­qind për një apa­r­ta­ment ose shtë­pi tje­tër dhe ndë­r­ti­mi i llo­ga­ri­ve të ku­r­si­mit që sje­llin një po­r­to­fol të mi­rë­di­ve­r­si­fi­ku­ar in­ve­s­ti­mesh janë she­m­buj të ob­je­k­ti­va­ve që kë­r­koj­në no­r­ma­lisht më shu­më kohë për t’u arri­tur. Ku­r­si­mi dhe in­ve­s­ti­mi për shko­llën e la­r­të të fë­mi­jë­ve, për pe­n­si­one, shly­er­ja e kre­di­së stu­de­n­to­re ose një kre­die për shtë­pi janë she­m­buj të ob­je­k­ti­va­ve afa­t­gja­të që shu­më nje­rëz duan të arrij­në.
Siç tha­më më lart, ku­r­si­mi dhe in­ve­s­ti­mi du­het të jenë ka­te­go­ri spe­ci­fi­ke në bu­xhe­tin tuaj. Si­gu­risht, sa më shpejt që të fi­llo­ni të ku­r­se­ni dhe të shpe­n­zo­ni në më­ny­rë stra­te­gji­ke, aq më shu­më pa­su­ri do të kri­jo­ni. Ajo që ë­sh­të e vë­sh­ti­rë të llo­ga­ri­tet ë­sh­të pa­su­ria që mund të gru­m­bu­llo­ni duke fi­llu­ar he­rët. Edhe shu­ma më e vo­gël e ku­r­sy­er ose e in­ve­s­tu­ar sot mund të sje­llë një ndry­shim shu­më të madh më vonë. Le të ma­rrim pa­ra­sysh pla­nin e më­po­sh­tëm afa­t­gja­të.
Fi­llo­ni duke ku­r­sy­er 2 € në ditë për dy vjet kur të bë­he­ni një­zet e dy vjeç. Ndo­sh­ta mund të shpe­n­zo­ni më pak për kafe, ujë me shi­she ose ush­qi­me të shpej­ta ose mund të ku­r­se­ni mo­ne­dhat e xhe­pit në fund të di­tës. Më pas kur të bë­he­ni një­zet e ka­tër vjeç deri një­zet e gja­sh­të, fi­llo­ni të ku­r­se­ni 3 € në ditë. Të ar­dhu­rat tu­aja mund të rri­ten duke ku­r­sy­er ve­tëm një euro më shu­më. Mes mo­shës një­zet e gja­sh­të dhe tri­dh­je­të, rri­te­ni shu­mën e ku­r­si­me­ve në 4 € në ditë. Ku­r­si­mi i kë­saj shu­me çdo ditë dhe ve­n­do­s­ja e saj në një llo­ga­ri ku­r­si­mi me no­r­më kthi­mi po­zi­ti­ve, nuk do pë­r­bë­jë ndo­një ku­fi­zim të veça­n­të në sti­lin tuaj të je­te­sës. Në ko­hën kur të jeni tri­dh­je­të vjeç, do të keni ku­r­sy­er 9 490 € PLUS in­te­re­sat e ma­rra - një shu­më go­xha e mirë. Shu­ma shto­het vë­r­tet duke ku­r­sy­er nga pak çdo ditë.
Nuk mba­ron me kaq. Në ko­hën kur të di­l­ni në pe­n­si­on në mo­shën gja­sh­të­dh­je­të e shta­të vje­ça­re, ku­r­si­met nga ve­tëm kjo pe­ri­udhë në­n­të vje­ça­re mund të arrij­në më shu­më se 150 000 € nëse in­ve­s­to­hen me zgju­ar­si. Për më te­për, kjo shu­më ba­zo­het në fu­qi­në e so­t­me ble­rë­se. Kjo do të ndo­dh­te nëse do ki­shit pë­r­fi­tu­ar një no­r­më kthi­mi të ba­ra­ba­r­të me atë që kanë sje­llë tre­gjet e ak­si­one­ve gja­të tetë de­ka­da­ve të fu­n­dit (më shu­më për no­r­mën e kthi­mit dhe fu­qi­në e no­r­mës së pë­r­bë­rë të in­te­re­sit do të fla­sim në ka­pi­tujt e ar­dh­shëm). Gji­tha­sh­tu, nëse fi­llo­ni he­rët, do të keni më shu­më mu­n­dë­si të va­zh­do­ni me një plan të rregullt kursimesh gja­të gji­thë je­tës suaj. Disa nga in­ve­s­ti­to­rët më in­te­li­gje­n­të, duke pë­r­f­shi­rë Uarren Ba­fet (Wa­rren Buf­fet) dhe Mark Ku­ban (Mark Cu­ba­ne) e “Shark Tank”, pro­na­ri i sku­ad­rës së NBA të Da­llas Ma­ve­ricks, janë da­kord se ë­sh­të e rë­n­dë­si­sh­me të shma­n­gen bo­r­xhet dhe një më­ny­rë për të bërë këtë ë­sh­të të fi­llo­ni të ku­r­se­ni që he­rët.
Hapi 3. Pë­r­do­r­ni mje­te që ju ndi­h­moj­në me bu­xhe­ti­min. Të zhvi­llosh një bu­xhet duke fi­llu­ar me një le­tër bosh ë­sh­të një­soj si të ri­sh­pi­k­ni rro­tën. Bu­xhe­ti­mi nuk ka qenë as­një­he­rë më i le­h­të sesa sot, me mu­n­dë­si­min e pë­r­llo­ga­ri­të­s­ve në fa­qet e in­te­r­ne­tit, ta­be­la­ve në Excel dhe ap­li­ka­ci­one­ve. Ek­zi­s­ton një shu­më­lloj­shmë­ri bu­ri­mesh me pak ose as­pak ko­s­to mo­ne­ta­re, të ci­lat mund t’i keni me­një­he­rë në di­s­po­zi­ci­on. Kry­eni një kë­r­kim në in­te­r­net për mje­te bu­xhe­ti­mi dhe do të gje­ni shu­më op­si­one ci­lë­so­re dhe të si­gu­r­ta bu­xhe­ti­mi. Zgji­dhi atë që ju ndi­h­mon të jeni i pë­r­pi­k­të në re­gji­s­t­ri­min e shpe­n­zi­me­ve dhe të ar­dhu­ra­ve tu­aja, të keni pa­ra­sysh ob­je­k­ti­vat tu­aja fi­na­n­ci­are, ju njo­f­ton për pa­ge­sat, ju ndi­h­mon të ko­n­t­ro­llo­ni shpe­n­zi­met im­pu­l­si­ve ja­sh­të bu­xhe­tit tuaj dhe ju ndi­h­mon me op­si­one se si t’i arri­ni këto ob­je­k­ti­va. Mu­n­do­hu­ni ta bëni za­kon pë­r­do­ri­min e kë­tij bu­xhe­ti. Mbaj­tja nën ko­n­t­roll e shpe­n­zi­me­ve dhe të ar­dhu­ra­ve mund të jetë e le­h­të po të pë­r­do­r­ni mje­tet e du­hu­ra.
Hapi 4. Ha­r­to­ni një plan ve­p­ri­mi: Në më­ny­rë që të arri­ni ob­je­k­ti­vat tu­aja, kri­jo­ni një bu­xhet pe­r­so­nal me ar­ti­kuj ak­tu­alë dhe me ar­ti­kuj që me­n­do­ni se do ju du­het të bli­ni. Me­gji­thë­se me­n­doj­më va­zh­di­misht për shu­më­lloj­shmë­ri­në e gjë­ra­ve që na “ne­vo­ji­ten” të blej­më, ka shu­më pak gjë­ra vë­r­tet të do­mo­s­do­sh­me pë­r­tej ush­qi­mit të mja­f­tu­e­shëm, ujit të pa­s­tër, stre­hi­mit dhe rro­ba­ve të thje­sh­ta. Më­ny­ra më e mirë për të arri­tur ob­je­k­ti­vat tu­aja ë­sh­të thjesht duke ci­lë­su­ar “ne­vo­jat” tu­aja dhe duke i nda­rë ato nga “dë­shi­rat”. Re­du­k­to­ni dë­shi­rat tu­aja për t’u bërë vend ku­r­si­me­ve dhe in­ve­s­ti­me­ve dhe për të ha­r­tu­ar një plan bre­n­da bu­xhe­tit tuaj që ju ndi­h­mon të arri­ni ob­je­k­ti­vat tu­aja afa­t­sh­ku­r­t­ra, afa­t­me­s­me dhe afa­t­gja­ta. Kjo ju jep në duar ti­mo­nin e je­tës suaj fi­na­n­ci­are.
Një ar­ki­tekt nuk e ndë­r­ton shtë­pi­në pa pla­ni­me­t­ri. Një ki­rurg nuk e heq ape­n­di­ci­tin e një pa­ci­en­ti pa ko­o­r­di­nu­ar pla­nin me anë­ta­rët e tje­rë të eki­pit mje­kë­sor. Një at­let nuk arrin të ko­n­ku­rro­jë në Lo­jë­rat Oli­m­pi­ke pa iu pë­r­ku­sh­tu­ar fi­lli­misht një fi­lo­zo­fie su­k­se­si. Ha­pat kry­eso­rë që du­het të ndi­q­ni nëse doni të keni su­k­ses në të gji­tha as­pe­k­tet e je­tës, duke pë­r­f­shi­rë dhe je­tën tuaj fi­na­n­ci­are janë: të zhvi­llo­ni një plan të de­ta­ju­ar ve­p­ri­mesh, t’i pë­r­m­ba­he­ni atij pla­ni dhe ta pë­r­mi­rë­so­ni atë kur e shi­h­ni të ne­voj­shme.
Çdo ar­ti­kull bu­xhe­tor du­het të vle­rë­so­het duke ma­rrë pa­ra­sysh edhe ar­ti­kujt e tje­rë. Duke qenë se keni të ar­dhu­ra të ku­fi­zu­ara, rri­t­ja e shpe­n­zi­me­ve në një fu­shë do të tho­të ulje e shpe­n­zi­me­ve në një fu­shë tje­tër, pë­r­ve­ç­se në ra­s­tin kur shto­hen të ar­dhu­rat. Siç the­k­so­het në Pje­sën 1, çdo zgje­dh­je ka një ko­s­to opo­r­tu­ne. Ko­n­si­de­ro­ni ko­s­tot tu­aja opo­r­tu­ne para se të me­rr­ni një ve­n­dim për të kry­er një shpe­n­zim. Shqy­r­to­ni ta­b­lo­në e gje­rë pë­r­mes këndve­sh­t­ri­mit tuaj bu­xhe­tor. Ko­n­si­de­ro­ni zë­rat mu­jo­rë të bu­xhe­tit tuaj - sa fi­to­ni, sa ta­k­sa pa­gu­ani, sa ku­r­se­ni, in­ve­s­to­ni, shpe­n­zo­ni dhe sa bo­r­xhe keni.
Pa­va­rë­sisht pro­fe­si­onit tuaj, të ar­dhu­ra­ve ose gje­n­d­jes tuaj, dy ve­p­ri­met në pro­ce­sin e bu­xhe­ti­mit - kri­ji­mi i bu­xhe­tit, mo­ni­to­ri­mi dhe pë­r­sh­ta­t­ja e shpe­n­zi­me­ve për të pë­r­mi­rë­su­ar mi­rë­qe­ni­en tuaj - do t’ju ndi­h­moj­në të ana­li­zo­ni dhe t’i ka­na­li­zo­ni si­s­te­ma­ti­kisht shpe­n­zi­met tu­aja aty ku dë­shi­ro­ni. Bë­je­ni sa më të qa­r­të pla­nin tuaj dhe bë­hu­ni kë­sh­tu drej­to­ri ek­ze­ku­tiv i ve­tes suaj. Mu­n­do­hu­ni të kri­jo­ni një bu­xhet që or­ga­ni­zon shpe­n­zi­met tu­aja, ko­n­t­ro­llon bo­r­xhet tu­aja, ju si­gu­ron fo­n­de eme­r­gje­n­ce, ju ndi­h­mon të arri­ni ob­je­k­ti­vat e ndry­sh­me fi­na­n­ci­are dhe ju si­gu­ron fo­n­de për in­ve­s­ti­me.
Kur të me­n­do­ni për gjë­rat që keni “ne­vo­jë”, mos ha­rro­ni se në të vë­r­te­të shu­më prej tyre nuk ju du­hen. Kini pa­ra­sysh se shpe­n­zi­met e bëra sot ulin pa­su­ri­në tuaj të ar­dh­sh­me. Kjo nuk do të tho­të që du­het të je­to­ni një jetë të pri­vu­ar që të bë­he­ni i pa­sur në të ar­dh­men. Kjo nuk ka ku­p­tim. Por, ka shu­më më­ny­ra kri­ju­ese për të ulur shpe­n­zi­met dhe për të rri­tur ku­r­si­met. Bu­xhe­ti­mi dhe ca­k­ti­mi i një pla­ni ku­r­si­mesh do t’ju sje­llë kë­na­që­si të me­një­he­r­sh­me, do t’ju ndi­h­mo­jë të fi­to­ni një sens ko­n­t­ro­lli dhe si­gu­rie fi­na­n­ci­are dhe të kri­jo­ni pa­su­ri për të ar­dh­men.
Dave Ramsey, një prej kë­shi­ll­ta­rë­ve kry­eso­rë fi­na­n­ci­arë të SHBA-së, the­k­son rë­n­dë­si­në e an­ga­zhi­me­ve pe­r­so­na­le për të fo­r­mu­ar za­ko­ne të shë­n­do­sha fi­na­n­ci­are. Ai tho­të se: “Laj­mi i mirë që kam zbu­lu­ar rreth pu­nës me fi­na­n­cat pe­r­so­na­le ë­sh­të se nuk ë­sh­të shke­n­cë e ndë­r­li­ku­ar. Fi­na­n­cat pe­r­so­na­le kanë të bëj­në rreth 80 pë­r­qind me sje­ll­jen. Ve­tëm 20 pë­r­qind janë njo­hu­ri”. (102) Pas le­xi­mit të Pje­sës 4, do zo­të­ro­ni njo­hu­ri­të kry­eso­re. A jeni gati të fo­ku­so­he­ni dhe të an­ga­zho­he­ni për t’i tra­n­s­fo­r­mu­ar ve­n­di­met tu­aja të ko­n­su­mit, ku­r­si­me­ve, hu­ama­rr­jes dhe fi­ti­me­ve në ve­n­di­me që pre­m­toj­në sta­bi­li­tet fi­na­n­ci­ar dhe sje­llin një jetë më të mirë?
Ele­me­n­tet 4 deri te 12 ja­pin de­ta­je se si të pë­r­fi­to­ni sa më shu­më nga shpe­n­zi­met tu­aja, të shma­n­g­ni bo­r­xhet e pa­kuj­de­s­sh­me, të pla­ni­fi­ko­ni shpe­n­zi­met e pa­p­ri­tu­ra, të fi­to­ni një kthim sa më të mirë mbi in­ve­s­ti­met tu­aja dhe të mi­ni­mi­zo­ni do­bë­si­në tuaj ndaj rre­zi­qe­ve të je­tës.

Elementi 4.4: Financoni me mençuri

Mos financoni asgjë për një kohë më të gjatë sesa jetëgjatësia e saj.

Çfa­rë ndodh kur me­rr­ni para hua për pu­shi­me, për të ble­rë rro­ba apo pro­du­k­te të tje­ra që ko­n­su­mo­hen shpejt ose që u bie vle­ra? Çfa­rë ndodh kur me­rr­ni një kre­di 4-vje­ça­re për të ble­rë një ma­ki­në të pë­r­do­rur që pas 2 vi­tesh del ja­sh­të pë­r­do­ri­mit? Pë­r­gji­gj­ja për të dyja py­et­jet ë­sh­të e njëj­të: Shu­më shpejt do të pa­gu­ani për pro­du­k­te që kanë pak ose as­pak vle­rë për ju apo dikë tje­tër. Këto pa­ge­sa do të sje­llin irri­tim, më­r­zi­t­je dhe pa­si­gu­ri fi­na­n­ci­are.
Fi­na­n­ci­mi i një të mire për një pe­ri­udhë më të gja­të se je­të­gja­të­sia e saj e do­bi­sh­me ju de­ty­ron të pa­gu­ani në të ar­dh­men për diç­ka që nuk do të ketë më vle­rë për ju. Si re­zu­l­tat, do de­ty­ro­he­ni të ulni ko­n­su­min tuaj të ar­dh­shëm. Më tej, kjo stra­te­gji do të rri­së bo­r­xhin tuaj duke ju va­r­fë­ru­ar edhe më shu­më në të ar­dh­men. Kjo ë­sh­të një rru­gë që të çon drejt një ka­ta­s­t­ro­fe fi­na­n­ci­are.
A ka ku­p­tim që ndo­një­he­rë një in­di­vid ose fa­mi­l­je të ble­jë diç­ka me kre­di? Pë­r­gji­gj­ja ë­sh­të “po”, por, në ra­s­te të rra­lla, ve­tëm nëse ajo që ju po bli­ni ë­sh­të një aset afa­t­gja­të dhe nëse fo­n­det e ma­rra hua shly­hen pë­r­pa­ra se ase­ti të ko­n­su­mo­het. Në këtë më­ny­rë, ju pa­gu­ani për atë që ble­të ndë­r­ko­hë që e pë­r­do­r­ni atë.
Janë të pa­k­ta ato ble­r­je që i plo­të­soj­në këto kri­te­re. Tri ka­te­go­ri shpe­n­zi­mesh kry­eso­re vij­në na­ty­r­shëm ndë­r­mend: shtë­pia, ma­ki­na dhe shko­lli­mi. Nëse mi­rë­m­ba­het siç du­het, një një­si ba­ni­mi mund të ketë je­të­gja­të­si të vle­f­sh­me për dy­zet ose pe­së­dh­je­të vjet. Në këto rre­tha­na pë­r­do­ri­mi i një kre­die tri­dh­je­të vje­ça­re (nëse këto janë të di­s­po­nu­e­sh­me) për fi­na­n­ci­min e shpe­n­zi­mit ë­sh­të plo­të­sisht i ar­sy­e­shëm. Po ash­tu, nëse një auto­m­jet pri­tet që të jetë në gje­n­d­je të mirë për t’u pë­r­do­rur për pesë ose gja­sh­të vjet, nuk ka as­gjë të ga­bu­ar që ta fi­na­n­co­ni për një pe­ri­udhë prej dy­ze­të e tetë mu­ajsh ose më pak. Kur ase­tet afa­t­gja­ta va­zh­doj­në të gje­ne­roj­në të ar­dhu­ra shte­së ose një shë­r­bim të vle­f­shëm pasi shly­hen kre­di­të e pë­r­do­ru­ra për fi­na­n­ci­min e tyre, disa prej pa­ge­sa­ve të kre­di­ve janë në fakt një fo­r­më ku­r­si­mi dhe in­ve­s­ti­mi, që do të rri­së pa­su­ri­në neto të një fa­mi­l­je­je. Ash­tu si stre­hi­mi edhe in­ve­s­ti­met në shko­llim në pë­r­gji­thë­si of­roj­në pë­r­fi­ti­me neto pas një pe­ri­udhe të gja­të kohe. Të ri­nj­të që in­ve­s­toj­në në shko­lli­min e tyre pë­r­mes fi­na­n­ci­mit me kre­di mund të pë­r­fi­toj­në në fo­r­mën e fi­ti­me­ve më të la­r­ta në të ar­dh­men. In­ve­s­ti­mi në ar­sim do të jetë i mirë nëse, gja­të një­zet ose tri­dh­je­të vi­te­ve të ar­dh­sh­me, të ar­dhu­rat më të la­r­ta janë të mja­f­tu­e­sh­me për të shly­er fo­n­det e ma­rra hua. Por, këtu ka ri­s­qe: Nëse ar­si­mi shte­së nuk i rrit të ar­dhu­rat tu­aja të ar­dh­sh­me mja­f­tu­e­shëm, mund të jetë gji­th­një e më e vë­sh­ti­rë që të shly­eni fo­n­det e hu­azu­ara. (Shë­nim: Kjo çë­sh­t­je do të shqy­r­to­het me më shu­më de­ta­je në Pje­sën 4, Ele­me­n­ti 11.)
Për shu­mi­cën e fa­mi­l­je­ve im­p­li­ki­met e kë­tij udhë­zi­mi janë të drej­tpë­r­d­rej­ta: Mos me­rr­ni fo­n­de hua për të fi­na­n­cu­ar gjë­ra të tje­ra pë­r­veç shtë­pi­së, auto­m­je­tit dhe shko­lli­mit. Si­gu­risht, në va­rë­si të si­s­te­mit të si­gu­ri­mit shë­n­de­të­sor në ve­n­din tuaj, pa­dy­shim që ia vlen të me­rr­ni një kre­di për kuj­de­sin ur­gjent mje­kë­sor nëse ende nuk keni pa­sur kohë për të kri­ju­ar një fond re­ze­r­vë për ra­s­te ur­gje­n­te. Një ape­n­de­k­to­mi ë­sh­të një ar­sye e mirë për të ma­rrë një kre­di. Ndë­r­sa një li­f­ting i fy­ty­rës nuk ë­sh­të (ve­tëm nëse jeni një yll te­le­vi­ziv!). Për më te­për, si­gu­ro­hu­ni që fo­n­det e ma­rra hua për ble­r­jen e tyre të shly­hen para se ato të da­lin ja­sh­të pë­r­do­ri­mit. Zba­ti­mi i kë­tij udhë­zi­mi të thje­sh­të do ju ndi­h­mo­jë të që­n­d­ro­ni larg pro­b­le­me­ve fi­na­n­ci­are.
Një risk tje­tër ë­sh­të hu­ama­rr­ja në një mo­ne­dhë tje­tër nga ajo e të ar­dhu­ra­ve tu­aja. Vle­rat e mo­ne­dha­ve mund të ndry­shoj­në pa­p­ri­tur në ra­port me një­ra-tje­t­rën.
Për she­m­bull, në fi­llim të vi­te­ve 2000, ble­rë­sit e shtë­pi­ve në ve­n­de si Po­lo­nia, Hu­n­ga­ria, Kro­acia dhe Ru­ma­nia ishin në gje­n­d­je të si­gu­ro­nin no­r­ma shu­më të ulë­ta in­te­re­si për hi­po­te­kat në fra­n­ga zvi­ce­ra­ne. Por, shu­mi­ca e të ar­dhu­ra­ve të tyre, ishin në mo­ne­dhën ve­n­da­se.
Gja­të kri­zës fi­na­n­ci­are në vi­tin 2008, vle­ra e mo­ne­dha­ve të ve­n­de­ve të Ev­ro­pës Qe­n­d­ro­re dhe Li­n­do­re ra në ra­port me fra­n­gën zvi­ce­ra­ne, se­p­se vle­ra e fra­n­gës u rrit në kra­ha­sim me euron dhe mo­ne­dhat e tje­ra. Zvi­ce­ra­nët u pë­r­po­qën ta sta­bi­li­zo­nin atë duke e li­dhur mo­ne­dhën e tyre me euron në vi­tin 2011. Më pas në vi­tin 2015, Zvi­c­ra e shkë­pu­ti li­dh­jen e mo­ne­dhës së vet nga euro­ja duke shka­k­tu­ar rri­t­je të më­tej­shme të vle­rës së saj.
Në të dyja ra­s­tet, hu­ama­rrë­sit e gje­tën ve­ten me shu­më më te­për bo­r­xhe në mo­ne­dhat e tyre, sesa ki­shin pa­ra­shi­ku­ar. Ndë­r­sa një bi­z­nes ki­sh­te mu­n­dë­si­në të ko­n­t­ro­llo­jë ku­r­sin e kë­m­bi­mit, duke pë­r­do­rur një ko­n­t­ra­të pa­ra­p­ri­rë­se, ko­n­t­ra­ta të ti­lla nuk ki­shin të ngja­rë të ishin në di­s­po­zi­ci­on të in­di­vi­dë­ve. Pra, për të shma­n­gur su­r­p­ri­zat e pa­kë­n­d­sh­me ë­sh­të mirë që de­ty­ri­met tu­aja të jenë në të njëj­tën mo­ne­dhë me atë të të ar­dhu­ra­ve.

Elementi 4.5: Dy mënyra për të përfituar më shumë nga paratë tuaja

Shmangni borxhet me karta krediti dhe konsideroni blerjen e sendeve të përdorura.

Shu­më prej nesh duan të kenë më shu­më në të ar­dh­men pa he­qur dorë nga shu­më gjë­ra sot. Shu­më, duke pë­r­f­shi­rë edhe ata me të ar­dhu­ra mbi me­sa­ta­ren, bëj­në dy gjë­ra që e rre­zi­koj­në këtë ob­je­k­tiv. Së pari, ata po hyj­në në bo­r­xhe për të ble­rë pro­du­k­te pë­r­pa­ra se të mund t’i pë­r­ba­lloj­në ato. Së dyti, ata in­si­s­toj­në të blej­në pro­du­k­te të reja edhe kur ato të pë­r­do­ru­ra mund të ishin po aq të pë­r­do­r­sh­me dhe shu­më më eko­no­mi­ke.
Pë­r­do­ri­mi i pa­kuj­de­s­shëm i kartave të kreditit mund të jetë gur i madh pe­n­ge­se për su­k­se­sin fi­na­n­ci­ar. Me­gji­thë­se shu­më pe­r­so­na janë të kuj­de­s­shëm me ka­r­tat, të tje­rë ve­p­roj­në si­kur ba­la­n­ca e pa­pë­r­do­rur në një ka­r­të kre­di­ti ë­sh­të si para në ba­n­kë. Kjo ë­sh­të krej­të­sisht e ga­bu­ar dhe me­n­dim i rre­zi­k­shëm. Ba­la­n­ca e pa­pë­r­do­rur në ka­r­tën e kre­di­tit thjesht do të tho­të se keni fuqi shte­së hu­ama­rrë­se. Nëse keni fo­n­de në llogarinë rrjedhëse, mund ta pë­r­do­r­ni ka­r­tën e kre­di­tit për të pa­sur qa­s­je tek ato fo­n­de, nëse i shly­eni në fund të çdo mu­aji. Nëse nuk keni fo­n­de të mja­f­tu­e­sh­me në llo­ga­ri, mos e bëni ble­r­jen.
Ndë­r­ko­hë që ka­r­tat e kre­di­tit dhe shë­r­bi­met ho­mo­lo­ge ele­k­t­ro­ni­ke (si p.sh. PayPal, Yan­dex Mo­ney) janë pra­k­ti­ke për t’u pë­r­do­rur, ato janë një me­to­dë të­r­he­që­se dhe e ku­sh­tu­e­sh­me hu­ama­rr­je­je. Duke qenë se ka­r­tat e kre­di­tit le­h­të­soj­në shti­min e bo­r­xhe­ve, ato mund të jenë të rre­zi­k­sh­me. Disa nuk janë në gje­n­d­je të ko­n­t­ro­lloj­në im­pu­l­sin e shpe­n­zi­me­ve kur kanë një ba­la­n­cë të pa­pë­r­do­rur në ka­r­ta. (103) Nëse e keni këtë pro­b­lem, du­het të me­rr­ni masa të me­një­he­r­sh­me! Du­het të me­rr­ni një palë gë­r­shë­rë në dorë dhe t’i pri­s­ni në mes të gji­tha ka­r­tat e kre­di­tit. Nëse nuk e bëni, ato do t’ju çoj­në drejt ka­ta­s­t­ro­fës fi­na­n­ci­are.
Ble­r­ja me ka­r­të kre­di­ti e bën të du­ket si­kur po bli­ni me pa­ra­të tu­aja, por fa­tu­ra vjen në fund të mu­ajit. Kjo sjell edhe një tu­n­dim tje­tër: op­si­onin për të dë­r­gu­ar një pa­ge­së të vo­gël për të mbu­lu­ar in­te­re­sat dhe një pë­r­qi­n­d­je të vo­gël të ba­la­n­cës dhe për t’i mbaj­tur shu­mi­cën e pa­ra­ve për t’i shpe­n­zu­ar në më shu­më gjë­ra. Por, nëse zgji­dh­ni këtë op­si­on dhe va­zh­do­ni të shto­ni ba­la­n­cën, shpejt do të pë­r­ba­lle­ni me një pro­b­lem të madh - no­r­mat e la­r­ta të in­te­re­sit që ta­ri­fo­hen mbi ba­la­n­cën e pa­pa­gu­ar.
Ë­sh­të e za­ko­n­sh­me që nje­rë­zit të pa­gu­aj­në no­r­ma in­te­re­si prej 15 deri 18 pë­r­qind në ka­r­ta kre­di­ti. Kjo ë­sh­të shu­më më e la­r­të sesa shu­mi­ca e nje­rë­z­ve, ma­d­je edhe in­ve­s­ti­to­rët e su­k­se­s­shëm, mund të fi­toj­në në ku­r­si­met dhe in­ve­s­ti­met e tyre. Siç do ta sho­him në ele­me­n­tet e më­vo­n­sh­me, mund të pa­su­ro­he­ni duke fi­tu­ar 7 pë­r­qind në vit nga in­ve­s­ti­met tu­aja. Fa­t­ke­që­sisht, no­r­mat e la­r­ta të in­te­re­sit për bo­r­xhin e mbe­tur do të kenë ndi­ki­min e ku­n­dërt. Duke pa­gu­ar 15 deri 18 pë­r­qind për borxh ka­r­tash kre­di­ti edhe një pe­r­son me të ar­dhu­ra të mira mund të pë­r­fu­n­do­jë i va­r­fër.
Ma­rrim she­m­bu­llin e Sha­nit, një pro­fe­si­onist i ri që ve­n­dos të bëjë disa ditë pu­shi­me në Jug të Fra­n­cës. Udhë­ti­mi i ku­sh­ton Sho­nit 1500 €, që ai e pa­gu­an me ka­r­tën e kre­di­tit. Por, në vend që të pa­gu­ajë shu­mën e plo­të në fund të mu­ajit, Sho­ni pa­gu­an ve­tëm shu­mën mi­ni­ma­le, dhe va­zh­don ta bëjë këtë për dhje­të vi­tet e ar­dh­sh­me, de­ri­sa fa­tu­ra më në fund shly­het. Sa para pa­goi Sho­ni për udhë­ti­min, nëse su­po­zoj­më një no­r­më in­te­re­si 18 pë­r­qind në ka­r­tën e kre­di­tit? Ai pa­gu­an 26,63 € në muaj për 120 muaj, ose një to­tal prej 3195,40 €. Pra, Sho­ni i pa­gu­an ko­m­pa­ni­së së ka­r­ta­ve të kre­di­tit më shu­më sesa pa­goi për flu­tu­ri­min, ho­te­lin, ush­qi­min dhe ar­gë­ti­min.
Sho­ni mund ta ki­sh­te bërë të gji­thë udhë­ti­min për shu­më më pak duke pla­ni­fi­ku­ar pa­ra­p­ra­kisht dhe duke ku­r­sy­er pë­r­pa­ra udhë­ti­mit, në vend që t’i pa­gu­an­te ko­m­pa­ni­së së ka­r­ta­ve të kre­di­tit pas udhë­ti­mit. Duke ku­r­sy­er 75 € me 5 pë­r­qind në vit në no­r­më të pë­r­bë­rë in­te­re­si (no­r­mën e pë­r­bë­rë të in­te­re­sit do ta di­s­ku­toj­më në Ele­me­n­tin 7) për një­zet muaj, Sho­ni mund të ki­sh­te 1560,89 € për udhë­ti­min, dhe jo 3195,40 € që iu desh të pa­gu­ajë (duke pë­r­f­shi­rë in­te­re­sat) për të njëj­tin udhë­tim (por që e bëri më he­rët) me ka­r­tën e kre­di­tit. Me fja­lë të tje­ra, duke ku­r­sy­er dhe duke pla­ni­fi­ku­ar për këtë udhë­tim, në vend që të hy­n­te në borxh te ka­r­ta e kre­di­tit për ta pa­gu­ar udhë­ti­min, Sho­ni mund të ki­sh­te bërë dy udhë­ti­me me çmim më të ulët se ajo që iu desh të pa­gu­ajë për një udhë­tim me ka­r­të kre­di­ti.
Në disa ra­s­te, mund ta keni ta­sh­më një fa­tu­rë të ko­n­si­de­ru­e­sh­me për ka­r­tën e kre­di­tit. Do të ki­sh­te qenë më mirë nëse do ta ki­shit shma­n­gur këtë borxh, por ju jep mu­n­dë­si­në të me­rr­ni një fi­tim shu­më të la­r­të. Gji­th­ç­ka që ku­r­se­ni për të pa­gu­ar një borxh ka­r­te kre­di­ti fi­ton një in­te­res 18 pë­r­qind, ose in­te­re­sin që pa­gu­ani për atë borxh.
Shi­ko­je­ni në këtë kë­n­d­vë­sh­t­rim. Nëse vini në in­ve­s­ti­me 1 euro që ju pa­gu­an 18 pë­r­qind, në vend që ta shpe­n­zo­ni atë, atë­he­rë pas një viti ajo do të arri­jë 1,18 € në vle­rë neto. Nëse ku­r­se­ni 1 euro për të shly­er bo­r­xhin tuaj në ka­r­ta kre­di­ti, atë­he­rë pas një viti edhe ajo do të bë­het 1,18 € në vle­rën tuaj neto. Bo­r­xhi juaj do të jetë shu­më më i ulët, së pari nga shu­ma që ku­r­sy­et që uli bo­r­xhin tuaj fi­lle­s­tar dhe, së dyti, nga 18 cent që ndry­she do të ki­shit pa­sur borxh në in­te­re­sa.
Edhe nëse no­r­ma e in­te­re­sit në ka­r­ta kre­di­ti ë­sh­të më pak se 18 pë­r­qind, ë­sh­të së­rish shu­më më e la­r­të sesa do të fi­to­nit në më­ny­rë të që­n­d­ru­e­sh­me me çfa­rë­do lloj pro­g­ra­mi ku­r­si­mi që do të keni, pë­r­ve­ç­se kur jeni ja­sh­të­za­ko­nisht me fat ose jeni in­ve­s­ti­tor spe­ku­lant. Si­gu­risht, mund të mos me­n­do­ni se ku­r­si­met tu­aja fi­toj­në vë­r­tet 18 pë­r­qind, se­p­se pa­ra­të nuk po pa­gu­hen në llo­ga­ri­të tu­aja të in­ve­s­ti­me­ve. Por, në fund re­zu­l­ta­ti ë­sh­të i njëj­të. Gjë­ja e parë që du­het të bëjë ku­sh­do që ka bo­r­xhe në ka­r­ta kre­di­ti dhe që ë­sh­të se­ri­oz për të arri­tur su­k­ses fi­na­n­ci­ar, ë­sh­të të pa­gu­ajë bo­r­xhet me ku­r­si­met e veta nëse ë­sh­të e ne­voj­shme.
Po si­kur të mos keni fo­n­de për të shly­er fa­tu­rën e ka­r­tës së kre­di­tit? Atë­he­rë me­rr­ni kre­di ba­n­ka­re, no­r­ma e in­te­re­sit do të jetë më e ulët sesa no­r­ma e ka­r­tës së kre­di­tit, dhe në bazë të pa­ri­me­ve të bu­xhe­ti­mit të pa­ra­qi­tu­ra në Ele­me­n­tin 3, zhvi­llo­ni një plan për të shly­er kre­di­në sa më shpejt të jetë e mu­n­dur. Si­gu­risht, du­het të si­gu­ro­he­ni që të mos shto­ni bo­r­xhe të tje­ra me ka­r­të kre­di­ti.
Pë­r­veç shma­n­gi­es së bo­r­xhe­ve në ka­r­ta kre­di­ti ose pa­ge­sës së tyre të me­një­he­r­sh­me, mund ta pë­r­do­r­ni më mirë pa­ra­në tuaj duke ble­rë gjë­ra të pë­r­do­ru­ra kur ato do t’ju shë­r­bej­në po aq mirë sa edhe të re­jat. Pro­b­le­mi me ble­r­jen e gjë­ra­ve të reja ë­sh­të se ato zhvle­rë­so­hen ose u bie vle­ra po­thu­aj­se me­një­he­rë. Pra­n­daj, me­gji­thë­se mund të bli­ni gjë­ra të reja, ato nuk mund të gë­zo­hen si të reja për një kohë të gja­të.
Po­thu­aj­se sapo bli­het diç­ka, ajo bë­het “e pë­r­do­rur” në te­r­mat e vle­rës së tre­gut. Ble­r­ja e gjë­ra­ve të pë­r­do­ru­ra, ose me gju­hën e so­t­me “me pro­nar të më­pa­r­shëm”, mund të sje­llë ku­r­si­me të ko­n­si­de­ru­e­sh­me. Ko­n­si­de­ro­ni ko­s­ton e ble­r­jes së një auto­m­je­ti të ri kra­ha­su­ar me një të pë­r­do­rur. Për she­m­bull, nëse bli­ni një To­y­ota të re për 30 000 € (që ish­te çmi­mi me­sa­tar i To­y­otas dhe ma­ki­na më e pre­fe­ru­ar në Kiev në 2019) dhe e ndë­rro­ni pas një viti, ju do të me­rr­ni 18 000 € ose 12 000 € më pak se kur e ble­të. Nëse ma­ki­nën e keni pë­r­do­rur një­zet mijë ki­lo­me­t­ra, atë­he­rë ko­s­to­ja e zhvle­rë­si­mit, pra ko­s­to­ja juaj e zhvlerësimit të vle­rës së ma­ki­nës, ë­sh­të 60 cent për ki­lo­me­tër.
Por, në vend që të bli­ni një ma­ki­në të re, mund të bli­ni një që ë­sh­të një vit e pë­r­do­rur. Ju mund të pa­gu­ani rreth 20 000 € ose 10 000 € më pak, sesa ko­s­to­ja e një ma­ki­ne të re. Kjo pë­r­f­shin 18 000 € që pro­na­ri i më­pa­r­shëm pë­r­fi­toi nga shi­t­ja, plus 2000 € për “ko­s­tot e tra­n­sa­k­si­onit”, siç janë re­k­la­mat, shi­t­jet, ko­mi­si­onet, etj.
Duke pa­sur pa­ra­sysh se sa re­zi­s­toj­në ma­ki­nat nëse kuj­de­se­ni për to, To­y­ota e pë­r­do­rur do t’ju shë­r­be­jë në më­ny­rë të shkë­l­qy­er le­h­të­sisht për tetë vjet, dhe në atë kohë mund ta shi­s­ni për rreth 10 000 €. Su­po­zoj­më se udhë­to­ni 20 000 ki­lo­me­t­ra në vit, ko­s­to­ja e zhvle­rë­si­mit për ki­lo­me­tër do të jetë 10 000 €/160 000 ki­lo­me­t­ra ose pak më shu­më se 6 cent për ki­lo­me­tër. Pra, 54 cent për ki­lo­me­tër më pak se ko­s­to­ja e udhë­ti­mit me ma­ki­në të re çdo vit. Duke i që­n­d­ru­ar su­po­zi­mit se udhë­to­ni 20 000 ki­lo­me­t­ra në vit, ku­r­si­mi nga zhvle­rë­si­mi nga ma­ki­na e pë­r­do­rur ë­sh­të po­thu­aj­se 11 000 euro çdo vit. Si­gu­risht, fa­tu­rat e ri­pa­ri­me­ve mund të jenë disi të la­r­ta pasi ma­ki­na të jetë pë­r­do­rur disa vjet, por ku­r­si­met do të jenë ende më të më­dha nga sa­k­ri­fi­ki­mi i aro­mës së ma­ki­nës së re.
Shu­më ar­ti­kuj të tje­rë janë po aq fu­n­k­si­ona­lë kur janë të pë­r­do­rur sa kur janë të rinj dhe shpesh shu­më më pak të ku­sh­tu­e­shëm. Vij­në me­një­he­rë në me­n­d­je ve­sh­jet, mo­bi­li­et, pa­ji­s­jet ele­k­t­ro-shtë­pi­ake, te­le­fo­nat e pë­r­do­rur dhe lo­d­rat. Mund të vle­jë që të ka­lo­ni pak kohë në­për tre­gjet e ha­pu­ra dhe dy­qa­net e ma­ll­ra­ve të pë­r­do­ru­ra. “Emo­ci­oni i gju­eti­së” ë­sh­të në ve­t­ve­te një ak­ti­vi­tet ar­gë­tu­es, dhe pa ko­s­to! Por, duke çmu­ar ko­hën tuaj, ka edhe më­ny­ra të tje­ra për të gje­tur se­n­de të pë­r­do­ru­ra. Ap­li­ka­ci­onet në in­te­r­net of­roj­në al­te­r­na­ti­va që zvo­gë­loj­në ko­hën e shpe­n­zu­ar dhe ko­s­tot e tra­n­sa­k­si­one­ve. Me pak “pre­k­je” të ek­ra­nit, mund të gje­ni ar­ti­kuj që janë në gje­n­d­je të shkë­l­qy­er dhe me çmi­me shu­më po­sh­të vle­rës së dy­qa­nit. Si­gu­risht, ka ra­s­te kur ë­sh­të më eko­no­mi­ke të bli­ni diç­ka të re. Thjesht po ju in­ku­ra­joj­më të ko­n­si­de­ro­ni ku­r­si­met e mu­n­d­sh­me që shpesh mund të da­lin nga ble­r­jet e gjë­ra­ve të pë­r­do­ru­ra pa he­qur dorë nga kë­na­që­sia si ko­n­su­ma­tor. Kë­r­ko­ni mu­n­dë­si për të ma­rrë më shu­më vle­rë nga pa­ra­të tu­aja.
Të ri­nj­të në mba­rë bo­tën po ek­s­p­lo­roj­në mu­n­dë­si­të e ku­l­tu­rës post-ko­n­su­me­ri­s­te me je­te­së të gje­l­bër, mi­ni­ma­li­s­te ose me zero mbe­tu­ri­na. Bu­ri­me të ti­lla si iFixit, RRE­USE.org, ma­ke­re­so­ur­ce­s­co­unt.eu, dhe shu­më ka­na­le të tje­ra në Yo­utu­be pro­mo­voj­në ri­pa­ri­min në vend të he­dh­jes së ob­je­k­te­ve të do­bi­sh­me, dhe të je­to­ni një jetë ar­gë­tu­ese dhe të lu­m­tur bre­n­da ku­sh­te­ve që keni. Një kë­r­kim në in­te­r­net për “je­te­së e gje­l­bër me ni­ko­qi­r­llëk” sjell shu­më bu­ri­me pra­k­ti­ke dhe mbë­sh­te­t­je nga in­di­vi­dë të tje­rë që kanë të njëj­tin me­n­dim. Qy­te­tet në mba­rë glo­bin kanë fi­llu­ar të pro­mo­voj­në eko­no­mi­në e pë­r­ba­sh­kët.(104)
Mund të zgji­dh­ni mes stra­te­gji­ve të le­ve­r­di­sh­me për të pë­r­ba­llu­ar gjë­ra të tje­ra ku mund të doni t’i shpe­n­zo­ni pa­ra­të, ose mund të abo­no­he­ni në shu­më prej tyre. E rë­n­dë­si­sh­me ë­sh­të të ku­p­to­ni se keni shu­më më shu­më zgje­dh­je të tje­ra sesa të bli­ni gjë­ra të reja pa u me­n­du­ar.

Elementi 4.6: Planifikoni për të papriturat

Filloni të kurseni çdo muaj në një llogari kursimi për raste emergjente (për ditë të vështira).

Kemi fo­lur për vle­rën e ku­r­si­me­ve për të ar­dh­men tuaj. Por, du­het të keni gji­tha­sh­tu edhe një llo­ga­ri ku­r­si­mi për ra­s­te eme­r­gje­n­te. Jeta ë­sh­të plot me su­r­p­ri­za, si p.sh. kur pri­shet ma­ki­na, rrjedh ça­tia, kur tha­të­si­ra shka­të­rron të ko­rrat, fë­mi­ja thy­en kra­hun.(105) Ne nuk mund të pa­ra­shi­koj­më se çfa­rë do të ndo­dhë apo kur. Por, mund të pa­ra­shi­koj­më se bre­n­da një pe­ri­udhe të gja­të kohe, çdo fa­mi­l­je mund të pë­r­ba­llet me shpe­n­zi­me të ku­sh­tu­e­sh­me. Pra­n­daj, ë­sh­të e ne­voj­shme që të pla­ni­fi­ko­ni për to. Kjo ë­sh­të ar­sy­eja e mbaj­tjes së një llo­ga­rie ku­r­si­mi për ra­s­te eme­r­gje­n­te. Ajo do t’ju ndi­h­mo­jë shu­më me shpe­n­zi­me të pa­p­ri­tu­ra që ndry­she do t’ju shka­k­to­nin stres të madh emo­ci­onal dhe vë­sh­ti­rë­si fi­na­n­ci­are.
Al­te­r­na­ti­va ë­sh­të të pri­s­ni de­ri­sa ngja­r­jet e pa­p­ri­tu­ra të ndo­dhin dhe më pas të ha­r­to­ni një plan se si t’i pë­r­ba­llo­ni. Kjo shpesh do të tho­të të pë­r­do­r­ni fo­n­det e ka­r­ta­ve të kre­di­tit ose ndo­një me­to­dë tje­tër hu­ama­rr­je­je me ku­sh­te jo të fa­vo­r­sh­me. Më pas du­het të gje­ni si do t’i mbu­lo­ni shpe­n­zi­met e in­te­re­sa­ve dhe t’i shly­eni fo­n­det. Në ra­s­te të tje­ra do të tho­të të kë­r­ko­ni ndi­h­më nga fa­mi­l­ja dhe fqi­njët që kanë pë­r­fi­tu­ar nga pë­r­vo­ja e tyre e ku­r­si­mit për ditë të vë­sh­ti­ra. E gji­tha kjo sjell ankth që mund të çojë në ma­rr­jen e ve­n­di­me­ve të ga­bu­ara fi­na­n­ci­are.
Sa du­het të ku­r­se­ni rre­gu­llisht për të pë­r­ba­llu­ar ngja­r­je të ti­lla? Një më­ny­rë do të ish­te të bë­nit një li­s­të me ngja­r­jet e pa­p­ri­tu­ra që ju kanë ndo­dhur juve, të afë­r­m­ve dhe fqi­një­ve tuaj vi­tin e ka­lu­ar dhe të llo­ga­ri­s­ni se sa ju ku­sh­toi se­ci­la prej tyre. Me­n­do­ni për ri­pa­ri­met e ma­ki­nës, udhë­ti­met e pa­p­ri­tu­ra, vi­zi­tat te mje­ku, një pa­ji­s­je ele­k­t­ro-shtë­pi­ake që zë­ve­n­dë­su­at, gji­th­ç­ka që nuk pri­tej të ndo­dh­te vi­tin e ka­lu­ar. Mbli­dh­ni ko­s­tot, pje­së­to­ni nu­m­rin me dy­m­bë­dh­je­të dhe fi­llo­ni ta ka­na­li­zo­ni këtë shu­më çdo muaj në llo­ga­ri­në tuaj të ku­r­si­me­ve për ra­s­te eme­r­gje­n­te.
Mund të doni ma­d­je të ku­r­se­ni diç­ka më shu­më në atë llo­ga­ri sesa ne­vo­jat me­sa­ta­re për ra­s­te të pa­p­ri­tu­ra në të ar­dh­men. Në fund të fu­n­dit, nëse ku­r­se­ni shu­më para në llo­ga­ri, mund të si­gu­ro­ni mbroj­t­je shte­së për të ar­dh­men. Nëse fo­n­det në llo­ga­ri va­zh­doj­në të shto­hen, mund të pë­r­do­r­ni një pje­së të tyre për që­lli­me të tje­ra ose t’i ka­lo­ni në fo­n­din e ku­r­si­me­ve të pe­n­si­onit. Kry­eso­re ë­sh­të që ka­li­met mu­jo­re në llo­ga­ri­në e ku­r­si­me­ve për ra­s­te eme­r­gje­n­te t’i ko­n­si­de­ro­ni si pa­ge­sa të de­ty­ru­e­sh­me në bu­xhe­tin tuaj dhe jo si op­si­ona­le. Pra­n­daj, ato du­het t’i ko­n­si­de­ro­ni si pa­ge­sat e kre­di­së së shtë­pi­së, të fa­tu­ra­ve të ene­r­gji­së ele­k­t­ri­ke dhe të shpe­n­zi­me­ve të tje­ra të rre­gu­ll­ta.
Një llo­ga­ri ku­r­si­mi për ra­s­te eme­r­gje­n­te ju le­jon të jeni i qetë dhe të mos shqe­të­so­he­ni rreth lu­ha­t­je­ve fi­na­n­ci­are në jetë. Me një llo­ga­ri të ti­llë do të jeni në gje­n­d­je të pë­r­ba­llo­ni pa shqe­të­si­me shpe­n­zi­met që ndo­dhin pa­p­ri­tur, por që mund të pa­ra­shi­ko­hen me një shka­llë të ko­n­si­de­ru­e­sh­me sa­k­të­sie. Gja­të pe­ri­udha­ve kur shpe­n­zi­met e pa­p­ri­tu­ra janë nën me­sa­ta­re, sa­sia e pa­ra­ve në llo­ga­ri­në e ku­r­si­me­ve për ra­s­te eme­r­gje­n­te do të rri­tet. Kur këto shpe­n­zi­me janë të më­dha, fo­n­det në llo­ga­ri­në tuaj do të ulen, por mund të jeni i qetë pasi jeni i pë­r­ga­ti­tur. Me pak fja­lë kjo do të tho­të “të keni nën ko­n­t­roll pa­ra­të” në vend që të le­jo­ni që “pa­ra­ja t’ju ketë juve nën ko­n­t­roll”.

Elementi 4.7: Fuqia e normës së përbërë të interesit

Kthejeni normën e përbërë të interesit (kthimin mbi investimin) në avantazhin tuaj.

No­r­ma e pë­r­bë­rë e in­te­re­sit ë­sh­të fo­r­ca më e fu­qi­sh­me në uni­vers.
Mi­g­non McLaughlin. N.d. BrainyQuote.com. Ma­rrë më 24 te­tor 2015 nga fa­q­ja e in­te­r­ne­tit BrainyQuote.com: http://www.brainyquote.com/quotes/quotes/m/mignonmcla158995.html. Ek­zi­s­toj­në po­le­mi­ka nëse kjo de­k­la­ra­të u bë nga Al­bert Einste­in, por ë­sh­të e qa­r­të se ai bëri de­k­la­ra­ta të ngja­sh­me që the­k­so­nin fu­qi­në e no­r­mës së pë­r­bë­rë të in­te­re­sit.
Në Ele­me­n­tin 4.3, the­k­su­am rë­n­dë­si­në e pë­r­pi­li­mit të bu­xhe­tit rre­gu­llisht, ku­r­si­mit të va­zh­du­e­shëm dhe shpe­n­zi­mit të pa­ra­ve në më­ny­rë efi­çe­n­te. Ka dy ar­sye kry­eso­re për të fi­llu­ar më mirë he­rët sesa vonë. Së pari, siç e di­s­ku­tu­am, ata që tani e lënë pas dore kri­ji­min e bu­xhe­tit, ku­r­si­min apo shpe­n­zi­min me me­n­çu­ri do ta kenë të vë­sh­ti­rë ta bëj­në më vonë. Por, në këtë ele­ment do fla­sim më shu­më për një ar­sye të dytë që na shtyn drejt ku­r­si­mit: pë­r­fi­ti­min e madh që ma­rrim nëse fi­lloj­më he­rët.
Një ni­s­je e he­r­sh­me e ku­r­si­me­ve edhe pse me shu­ma të vo­g­la, do t’ju japë një pë­r­fi­tim të ko­n­si­de­ru­e­shëm me ka­li­min e ko­hës. Kuj­to­ni she­m­bu­llin në Ele­me­n­tin 4.3 ku ku­r­si­mi i një shu­më mo­de­s­te i një të riu nga mo­sha një­zet e dy deri në tri­dh­je­të vjeç çoi në rri­t­je të ko­n­si­de­ru­e­sh­me shte­së të pe­n­si­onit të tij në të ar­dh­men. Duke he­qur dorë nga pak më shu­më se 9000 € nga fu­qia ble­rë­se për ato në­n­të vjet ai mund të rri­së le­h­të­sisht me mbi 150 000 € vle­rën e pe­n­si­onit të tij në mo­shën gja­sh­të­dh­je­të e shta­të vje­ça­re. Çe­lë­si në ko­n­ve­r­ti­min e një shu­me të vo­gël pa­rash në një shu­më të ma­dhe më vonë ë­sh­të të fi­llo­ni të ku­r­se­ni me­një­he­rë për të pë­r­fi­tu­ar nga “mre­ku­llia e no­r­mës së pë­r­bë­rë të in­te­re­sit”.
Norma e përbërë e interesit nuk ë­sh­të në të vë­r­te­të mre­ku­lli, edhe pse du­ket si e ti­llë. Mi­rë­po kjo no­r­më nuk në­n­ku­p­ton ve­tëm in­te­re­sin, pasi qu­het e ti­llë edhe në ra­s­tin kur ri-in­ve­s­to­ni të gji­tha fi­ti­met që pë­r­fi­to­ni nga një in­ve­s­tim në tre­gun e ak­si­one­ve, pasi edhe ky i fu­n­dit ë­sh­të një kthim i ko­m­bi­nu­ar që për thje­sh­të­si qu­het no­r­më e pë­r­bë­rë in­te­re­si.(106) Edhe pse ë­sh­të e le­h­të të shpje­go­het se si fu­n­k­si­onon no­r­ma e pë­r­bë­rë e in­te­re­sit, re­zu­l­ta­tet e saj janë vë­r­tet fa­n­ta­s­ti­ke. No­r­ma e pë­r­bë­rë e in­te­re­sit ë­sh­të thjesht in­te­re­si i fi­tu­ar mbi in­te­re­sat e më­pa­r­shëm. Nëse nuk i shpe­n­zo­ni in­te­re­sat e fi­tu­ara mbi ku­r­si­met tu­aja si­v­jet, vi­tin tje­tër do të pë­r­fi­to­ni in­te­res jo ve­tëm mbi ku­r­si­met tu­aja, por edhe mbi in­te­re­sin e kë­tij viti. Duke bërë të njëj­tën gjë çdo vit në të ar­dh­men, do të fi­to­ni in­te­res mbi in­te­re­sat e in­te­re­sa­ve tu­aja, etj. Mund të mos du­ket shu­më dhe në fakt gja­të vi­te­ve të para pa­su­ria juaj nuk shto­het shu­më. Por, nuk do të ka­lo­jë shu­më kohë dhe pa­su­ria juaj do të fi­llo­jë të rri­tet në më­ny­rë të du­k­sh­me dhe sa më e ma­dhe të bë­het shu­ma, aq më shpejt do rri­tet. Ë­sh­të si një top i vo­gël bore që rro­ku­lli­set po­sh­të fa­qes së një mali të mbu­lu­ar me dë­bo­rë. Në fi­llim rri­tet nga­da­lë. Por çdo copë e vo­gël bore që shto­het e rrit ma­dhë­si­në e tij dhe nga ana tje­tër kri­jon aku­mu­li­min e një sa­sie gji­th­mo­në e më të ma­dhe dë­bo­re që shu­më shpejt tra­n­s­fo­r­mo­het në një top gji­gant që rri­tet me shpej­të­si dhe vjen drejt jush.
Rë­n­dë­sia e ni­s­jes he­rët të pro­g­ra­mit të ku­r­si­me­ve shpje­go­het nga më­ny­ra se si no­r­ma e pë­r­bë­rë e in­te­re­sit kri­jon ku­sh­tet për efe­k­tin pë­r­sh­pej­tu­es më vonë. Ku­r­si­met që bëni di­rekt pë­r­pa­ra se të di­l­ni në pe­n­si­on nuk do t’i shtoj­në më shu­më vle­rës së pe­n­si­onit sesa shu­ma që ku­r­se­ni - pak por jo shu­më. Topi i bo­rës që fi­llon në rrë­zë të ma­lit nuk do të jetë shu­më më i madh kur të nda­lo­jë së rro­ku­lli­su­ri. Pra­n­daj, sa më he­rët të fi­llo­ni të ku­r­se­ni, aq më shu­më kohë do të kenë ato ku­r­si­me që të rri­ten dhe aq më dra­s­ti­ke do të jetë rri­t­ja.
Le të ma­rrim një she­m­bull të thje­sh­të. Su­po­zo­ni një gja­sh­të­m­bë­dh­je­të vje­çar që po ve­n­dos nëse do të fi­llo­jë të pijë du­han apo jo. Kjo ë­sh­të një zgje­dh­je e rë­n­dë­si­sh­me për disa ar­sye, ku më e rë­n­dë­si­sh­m­ja ë­sh­të shë­n­de­ti. Por, pë­r­veç fa­k­to­rit shë­n­de­të­sor, ka edhe një ar­sye fi­na­n­ci­are për të mos pirë du­han. Çmi­mi me­sa­tar i ci­ga­re­ve në Ev­ro­pë në vi­tin 2017 va­ri­on­te nga 3 $ në 13 $,(107) pra­n­daj le të su­po­zoj­më për thje­sh­të­si se çmi­mi ë­sh­të 8 $ për pa­ke­të. Atë­he­rë, nëse ado­le­she­n­ti ynë, ta qu­aj­më Ho­n­zi, ve­n­dos të mos pijë du­han, ai do të ku­r­se­jë 2920 $ në vit (su­po­zoj­më se do të pi­n­te një pa­ke­të ci­ga­re në ditë). Su­po­zoj­më se në vend që ta shpe­n­zo­jë këtë shu­më për diç­ka tje­tër, Ho­n­zi e in­ve­s­ton në një llo­ga­ri ose fond pe­n­si­oni që fi­ton 7 pë­r­qind në vit dhe ë­sh­të i mbroj­tur nga ta­ti­mi mbi të ar­dhu­rat. Siç mund ta sho­him edhe në Ek­s­po­na­tin 24, nëse Ho­n­zi do të va­zh­do­jë ta bëjë këtë për dhje­të vjet, kur të bë­het një­zet e gja­sh­të vjeç do të ketë aku­mu­lu­ar 40 344 $ nga ku­r­si­met prej 29 200 $. Nuk ë­sh­të keq për një sa­k­ri­fi­cë shu­më të vo­gël, që në fakt ë­sh­të një e mirë për Ho­n­zin.
Por ky ë­sh­të ve­tëm fi­lli­mi; fi­ti­mi nga kthi­mi i ko­m­bi­nu­ar sapo ka ni­sur. Nëse Ho­n­zi i pë­r­m­ba­het kë­tij pla­ni ku­r­si­mesh deri në mo­shën tri­dh­je­të e gja­sh­të vjeç, ai do të ketë 119 707 $ nga 58 400 $ ku­r­si­me. Nëse va­zh­don deri në mo­shën dy­ze­të e gja­sh­të vjeç, ai do të ketë 275 825 $ nga 87 600 $ ku­r­si­me. Në këtë mo­ment rri­t­ja pë­r­sh­pej­tu­ese po fi­llon të ak­ti­vi­zo­het. Kur Ho­n­zi të arri­jë mo­shën pe­së­dh­je­të e gja­sh­të vje­ça­re, ai do të ketë 582 935 $ në llo­ga­ri­në e ku­r­si­me­ve nga ve­tëm 116 800 $ të ku­r­sy­era. Siç tre­go­het në Ek­s­po­na­tin 24, kur ai të dalë në pe­n­si­on në mo­shën gja­sh­të­dh­je­të e pesë vje­ça­re, do të ketë 1 106 677 $ ko­n­t­ri­bu­te di­re­k­te nga ve­tëm 143 080 $. Në këtë më­ny­rë, nëse Ho­n­zi heq dorë nga du­ha­ni dhe nëse i in­ve­s­ton këto para të ku­r­sy­era, ai do të aku­mu­lo­n­te rreth 1,1 mi­li­onë $ në pë­r­fi­ti­me pe­n­si­oni dhe kjo shi­fër ë­sh­të në do­lla­rë me fu­qi­në ble­rë­se të so­t­me.(108)
Ek­s­po­na­ti 24: Mos pini du­han, por pa­su­ro­hu­ni!
Një gra­fik me shty­lla që tre­gon ndi­ki­min e no­r­mës së pë­r­bë­rë të in­te­re­sit. Gra­fi­ku pë­r­dor si she­m­bull një 16-vje­çar i cili zgjedh që të mos ko­n­su­mo­jë du­han, por t’i in­ve­s­to­jë fo­n­det e ku­r­sy­era çdo vit për 50 vjet. Një in­ve­s­tim fi­lle­s­tar prej 2 920 $ në vi­tin 1, me të njëj­tën shu­më të shtu­ar çdo vit dhe të in­ve­s­tu­ar në një plan që i sjell 7% in­te­res në vit, do të arri­n­te shu­mën prej 1 106 677 $ deri në vi­tin e 50-të.
Bu­ri­mi: Llo­ga­ri­t­jet e auto­rë­ve. Su­po­zon mo­s­pi­r­jen e një pa­ke­te në ditë me çmim 8 $ për pa­ke­të dhe me no­r­më in­te­re­si 7 pë­r­qind në vit.
Çfa­rë do të ndo­dh­te nëse Ho­n­zi do të pi­n­te du­han nga mo­sha gja­sh­të­m­bë­dh­je­të deri në një­ze­të e gja­sh­të vje­ça­re, më pas do ta li­n­te du­ha­nin dhe do të fi­llo­n­te të ku­r­se­n­te çmi­min e pa­ke­tës së ci­ga­re­ve çdo ditë. Së­rish ai do të pë­r­fi­to­n­te jo ve­tëm nga lë­nia e du­ha­nit por edhe nga pë­r­fi­ti­met që kjo zgje­dh­je sjell në ku­r­si­met e tij. Por duke e shty­rë pro­g­ra­min e ku­r­si­me­ve me dhje­të vjet, në vend që të pë­r­fi­to­jë 1 106 667 $ në mo­shën gja­sh­të­dh­je­të vje­ça­re, Ho­n­zi do të ketë ve­tëm 542 070 $. Vo­ne­sa e ku­r­si­me­ve dy­zet e në­n­të vje­ça­re me dhje­të vjet i ku­sh­ton Ho­n­zit 564 597 $ në mo­shën e pe­n­si­onit!
Nuk ë­sh­të ne­vo­ja që të hi­q­ni dorë plo­të­sisht nga diç­ka për të arri­tur ku­r­si­me të ko­n­si­de­ru­e­sh­me. Duke bërë sa­k­ri­fi­ca të vo­g­la në ko­n­sum mund të arri­ni re­zu­l­ta­te po aq të ndje­sh­me. Në vend që ka­fen e më­n­gje­sit ta me­rr­ni të shtre­nj­të, po­ro­si­t­ni kafe më të lirë ose pë­r­ga­ti­te­ni atë vetë në shtë­pi. Në vend që të hani dre­kë në re­s­to­rant çdo ditë, me­rre­ni me vete dre­kën një ose dy ditë në javë. Në vend që të pini ujin e shtre­nj­të mi­ne­ral në re­s­to­rant, pini ujë nga ru­bi­ne­ti (të pa­k­tën në ve­n­det kur kjo ë­sh­të e si­gurt). Ecni ose pe­da­lo­ni për në punë, në vend që të pë­r­do­r­ni tra­m­va­jin (që do ta zvo­gë­lo­n­te më tej fa­tu­rën tuaj të kuj­de­sit shë­n­de­të­sor). Nëse keni një shtë­pi pu­shi­mi, a mund të shko­ni atje me auto­bus ose tren? Ho­n­zi la du­ha­nin për të ku­r­sy­er 56 $ në javë dhe në vend të kë­saj i in­ve­s­toi. Edhe ju mund të bëni ndry­shi­me në ko­n­su­min tuaj për të ku­r­sy­er para.
Pra ajo që duam të the­k­soj­më nuk ë­sh­të se du­het të je­to­ni një jetë të mje­rë si ko­p­rrac dhe të sa­k­ri­fi­ko­he­ni sot që të jeni i pa­sur kur të di­l­ni në pe­n­si­on. Ku që­n­d­ron e mira e të kri­ju­arit pa­su­ri për të ar­dh­men duke je­tu­ar sot në va­r­fë­ri? Ë­sh­të e mu­n­dur të ru­het një sta­n­dard i la­r­të je­te­se dhe së­rish të aku­mu­lo­het mja­f­tu­e­shëm pa­su­ri, pasi nuk ne­vo­ji­ten shu­më ku­r­si­me për të pë­r­fi­tu­ar shpë­r­b­li­me të më­dha. Nga 1 106 677 $ që aku­mu­loi Ho­n­zi duke mos pirë du­han, ve­tëm 143 080 $ er­dhën nga zvo­gë­li­mi i ko­n­su­mit. Në fakt, ata që ku­r­sej­në dhe in­ve­s­toj­në do të jenë në gje­n­d­je të ko­n­su­moj­në shu­më më te­për se ata që nuk e bëj­në këtë. Kur të dalë në pe­n­si­on ose më he­rët, Ho­n­zi mund të fi­llo­jë ta shpe­n­zo­jë pa­su­ri­në e tij dhe të ketë më shu­më sesa do të ki­sh­te nëse nuk do të ki­sh­te ku­r­sy­er.
Du­het ve­tëm një pro­g­ram i he­r­shëm ku­r­si­mesh në një llo­ga­ri pe­n­si­oni që nuk ta­to­het, pak du­rim, një kthim i ar­sy­e­shëm nga ku­r­si­met tu­aja (shi­ko­ni dy ele­me­n­tet vi­ju­es) dhe fu­qia e no­r­mës së pë­r­bë­rë të in­te­re­sit.
Shë­nim: Si­s­te­mi ba­n­kar is­la­mik ose si­pas She­ri­atit
She­ri­ati ose li­gji is­la­mik i nda­lon pa­ge­sat e in­te­re­sit për bo­r­xhet. Për të ko­m­pe­n­su­ar hu­adhë­në­sit për in­ve­s­ti­min e pa­ra­ve të tyre, si­s­te­mi ba­n­kar si­pas She­ri­atit ka zhvi­llu­ar llo­je të ndry­sh­me ma­rrë­ve­sh­jesh fi­na­n­ci­are që janë në pë­r­pu­th­je me këtë ligj (She­ri­atin), si p.sh. nda­r­ja e fi­ti­me­ve. In­ve­s­ti­met në pro­du­k­te të ti­lla si al­ko­o­li dhe mi­shi i de­rrit, që janë të nda­lu­ara të ko­n­su­mo­hen nga my­s­li­ma­nët, janë gji­tha­sh­tu të nda­lu­ara për in­ve­s­tim. Gji­tha­sh­tu, ba­zu­ar në ko­n­ce­p­tin e drej­të­si­së, të gji­tha pa­lët e pë­r­f­shi­ra në një tra­n­sa­k­si­on du­het të ndaj­në fi­ti­met dhe hu­m­b­jet ndë­r­m­jet një­ri-tje­t­rit, që në­n­ku­p­ton se për të fi­tu­ar një kthim nga in­ve­s­ti­mi, du­het të ek­s­po­zo­hen ndaj ri­s­qe­ve të bi­z­ne­sit. Për she­m­bull nëse doni të bli­ni një ma­ki­në, një ba­n­kë is­la­mi­ke e blen ma­ki­nën dhe bie da­kord që t’jua ri­she­së për një nu­mër fiks pa­ge­sash që në to­tal janë një shu­më më e la­r­të. Ju gji­th­se­si pa­gu­ani kë­s­te për ma­ki­nën dhe ba­n­ka fi­ton para nga tra­n­sa­k­si­oni dhe tra­n­sa­k­si­oni mbe­tet në pë­r­pu­th­je me li­gjet ba­n­ka­re is­la­mi­ke. De­po­zi­tat që ve­n­do­s­ni në një ba­n­kë is­la­mi­ke, në vend që të fi­toj­në in­te­res, do të fi­toj­në një pje­së të ca­k­tu­ar të fi­ti­me­ve të ba­n­kës gja­të ko­hës që de­po­zi­to­hen pa­ra­të.
Ba­n­kat që janë të pë­r­f­shi­ra në si­s­te­min ba­n­kar is­la­mik du­het të jenë ente li­gjo­re të veça­n­ta, mi­rë­po disa ba­n­ka të më­dha ndë­r­ko­m­bë­ta­re kanë fi­li­ale is­la­mi­ke.

Elementi 4.8: Diversifikoni asetet tuaja

Mos i vendosni të gjitha investimet në një vend të vetëm.

Pë­r­veç llo­ga­ri­ve të ku­r­si­me­ve ba­n­ka­re, dy ase­tet e tje­ra fi­na­n­ci­are më të za­ko­n­sh­me janë ak­si­onet dhe ob­li­ga­ci­onet. Le të shpje­goj­më na­ty­rën e kë­ty­re dy in­s­t­ru­me­n­te­ve. Aksionet pë­r­fa­që­soj­në pro­në­si­në në ko­r­po­ra­ta. Pro­na­rët e ak­si­one­ve kanë të drej­tën e një pje­se të fi­ti­me­ve të ar­dh­sh­me të fi­r­mës të pë­r­fa­që­su­ara nga aksionet e pro­në­si­së. Nëse bi­z­ne­si do të gje­ne­ro­jë të ar­dhu­ra të­r­he­që­se në të ar­dh­men, ak­si­one­rët do të fi­toj­në. Fi­ti­met e ak­si­one­rë­ve za­ko­nisht vij­në në fo­r­mën e dividentëve (pa­ge­sa të rre­gu­ll­ta për pro­na­rët) ose rri­t­jes së vle­rës së ak­si­onit. Por nuk ka ga­ra­n­ci që bi­z­ne­si do të jetë i su­k­se­s­shëm dhe do të si­gu­ro­jë të ar­dhu­ra në të ar­dh­men. Nëse nuk ë­sh­të i su­k­se­s­shëm, vle­ra e ak­si­one­ve të fi­r­mës do të bje­rë. Me­gji­thë­se ak­si­one­rët nuk janë pë­r­gje­gjës për bo­r­xhet e ko­r­po­ra­tës, ata mund të hu­m­ba­sin të gji­tha fo­n­det që pë­r­do­rën për të ble­rë ak­si­onet. (Shë­nim: “Ka­pi­ta­li” ë­sh­të një term tje­tër për ak­si­onin.)
Obligacionet u of­roj­në bi­z­ne­se­ve, qe­ve­ri­ve dhe or­ga­ni­za­ta­ve të tje­ra një më­ny­rë ko­mo­de për të hu­azu­ar para. Këto or­ga­ni­za­ta ma­rrin fo­n­de nga ble­rë­sit e ob­li­ga­ci­one­ve në kë­m­bim të pre­m­ti­mit (dhe de­ty­ri­mit li­gjor) për të pa­gu­ar in­te­re­sa dhe për të shly­er të gji­thë principalin (shu­mën e ma­rrë hua) në mo­me­n­te të ca­k­tu­ara në të ar­dh­men. Nëse ko­m­pa­nia që eme­ton ob­li­ga­ci­onin ka af­të­si pa­gu­ese, mbaj­të­si i ob­li­ga­ci­onit do të pë­r­fi­to­jë fo­n­det e in­ve­s­tu­ara ba­sh­kë me in­te­re­sat.
Të gji­tha in­ve­s­ti­met kanë risk. Vle­ra e tre­gut e një in­ve­s­ti­mi në aksione mund të ndry­sho­jë në më­ny­rë dra­ma­ti­ke bre­n­da një pe­ri­udhe re­la­ti­visht të shku­r­tër ko­ho­re. Edhe nëse kthimi nominal ë­sh­të i ga­ra­n­tu­ar, si në ra­s­tin e ob­li­ga­ci­one­ve me risk të ulët, ndry­shi­met në no­r­mat e in­te­re­sit dhe/ose in­f­la­ci­onit mund ta ndry­shoj­në në më­ny­rë të ko­n­si­de­ru­e­sh­me vle­rën e ase­tit. Nëse pje­sën më të ma­dhe të pa­su­ri­së tuaj e keni të li­dhur me pro­në­si­në e një nu­m­ri të vo­gël ak­si­onesh (ose edhe më keq, me një ak­si­on të ve­tëm), jeni i pa­m­b­roj­tur.
Ri­s­ku mund të zvo­gë­lo­het pë­r­mes diversifikimit, pra in­ve­s­ti­mit në një nu­mër të madh ase­tesh që nuk janë të li­dhu­ra me një­ra-tje­t­rën. Në­pë­r­m­jet di­ve­r­si­fi­ki­mit pë­r­fi­to­ni nga “li­gji i nu­m­ra­ve të më­dhenj”. Ndë­r­ko­hë që disa in­ve­s­ti­me në një portofol të di­ve­r­si­fi­ku­ar do të kenë pe­r­fo­r­ma­n­cë të do­bët, të tje­rat do të kenë pe­r­fo­r­ma­n­cë ja­sh­të­za­ko­nisht të mirë. Pe­r­fo­r­ma­n­ca e kë­ty­re të fu­n­dit do të ko­m­pe­n­so­jë atë të in­ve­s­ti­me­ve me pe­r­fo­r­ma­n­cë të do­bët dhe no­r­ma e kthi­mit do të shko­jë drejt me­sa­ta­res.
Për ata që kë­r­koj­në të ndë­r­toj­në pa­su­ri pa u pë­r­f­shi­rë në ve­n­di­m­ma­rr­jen e pë­r­di­t­sh­me të bi­z­ne­sit, tre­gu i ak­si­one­ve mund të of­ro­jë fi­ti­me të­r­he­që­se. Kjo ka ndo­dhur hi­s­to­ri­kisht. Gja­të dy she­kuj­ve të fu­n­dit, ak­si­onet kanë sje­llë një no­r­më re­ale kthi­mi (re­ale do të tho­të të pë­r­sh­ta­tur me in­f­la­ci­onin) prej rreth 7 pë­r­qind në vit, kra­ha­su­ar me no­r­mën re­ale të kthi­mit të ob­li­ga­ci­one­ve mi­dis 2 dhe 3 pë­r­qind.(109)
Ri­s­ku me ak­si­onet ë­sh­të se as­kush nuk mund të jetë i si­gurt për vle­rën e tyre në të ar­dh­men; pa­t­je­tër që do të ketë pe­ri­udha gja­të të ci­la­ve vle­ra e tre­gut e in­ve­s­ti­me­ve tu­aja do të bje­rë, ndë­r­sa mund të rri­tet ve­tëm pas disa mu­aj­ve ose vi­te­ve më vonë. Ky risk, i njo­hur me te­r­min lu­ha­t­je, ë­sh­të një ndër ar­sy­et kry­eso­re pse ak­si­onet of­roj­në një no­r­më kthi­mi shu­më më të la­r­të sesa llo­ga­ri­të e ku­r­si­mit, certifikatat e tregut të parasë dhe obligacionet qeveritare afa­t­sh­ku­r­t­ra, të ci­lat ju ga­ra­n­toj­në një shu­më të ca­k­tu­ar në të ar­dh­men. Duke qenë se shu­më nje­rëz vle­rë­soj­në si­gu­ri­në shte­së të kthi­me­ve që ob­li­ga­ci­onet dhe llo­ga­ri­të e ku­r­si­mit of­roj­në në kra­ha­sim me ak­si­onet, kthi­mi me­sa­tar i ak­si­one­ve du­het të jetë më i la­r­të për të të­r­he­qur in­ve­s­ti­to­rët që pre­fe­roj­në ri­s­kun, për da­llim nga ata që janë ku­n­dër ri­s­kut dhe kë­r­koj­në kthi­me më të pa­ra­shi­ku­e­sh­me.
Fondet e përbashkëta të in­ve­s­ti­me­ve mund t’i ndi­h­moj­në in­ve­s­ti­to­rët të di­ve­r­si­fi­koj­në dhe zvo­gë­loj­në ri­s­kun. Këto fo­n­de thjesht ko­m­bi­noj­në pa­ra­të e një gru­pi in­ve­s­ti­to­rësh duke i ka­na­li­zu­ar ato në ka­te­go­ri të ndry­sh­me in­ve­s­ti­mesh, si p.sh. ak­si­one (ekuitete), ob­li­ga­ci­one, pro­na të pa­tu­n­d­sh­me ose bono thesari. Pra­n­daj ka ka­te­go­ri të ndry­sh­me fo­n­desh të pë­r­ba­sh­kë­ta.
Fondet e përbashkëta të kapitalit i ka­na­li­zoj­në fo­n­det e in­ve­s­ti­to­rë­ve të tyre tek ak­si­onet e fi­r­ma­ve të ndry­sh­me. Këto fo­n­de u of­roj­në edhe in­ve­s­ti­to­rë­ve të ve­gjël një më­ny­rë eko­no­mi­ke për të arri­tur di­ve­r­si­fi­kim dhe për të ulur ri­s­kun. Ri­s­qet e in­ve­s­ti­me­ve në tre­gun e ak­si­one­ve janë shu­më më të ulë­ta nëse ju shto­ni va­zh­di­misht ose mba­ni një po­r­to­fol të di­ve­r­si­fi­ku­ar ak­si­onesh gja­të një pe­ri­udhë të gja­të kohe, për she­m­bull tri­dh­je­të ose tri­dh­je­të e pesë vjet. Pë­r­gji­thë­sisht, kur in­ve­s­to­het te një grup i di­ve­r­si­fi­ku­ar ak­si­onesh për një pe­ri­udhe të gja­të ko­ho­re, no­r­ma e kthi­mit re­zu­l­ton e la­r­të dhe ndry­shi­mi në këtë kthim ë­sh­të re­la­ti­visht i ulët. Pa­ge­sat e rre­gu­ll­ta në një fond të pë­r­ba­sh­kët që in­ve­s­ton te një grup i di­ve­r­si­fi­ku­ar ak­si­onesh u of­roj­në in­ve­s­ti­to­rë­ve një me­to­dë in­ve­s­ti­mi me ko­s­to të ulët në tre­gun e ak­si­one­ve.
Di­ve­r­si­fi­ki­mi zvo­gë­lon lu­ha­t­jen e in­ve­s­ti­me­ve në tre­gun e ak­si­one­ve pë­r­mes dy më­ny­ra­ve. Së pari, kur disa fi­r­ma kanë pe­r­fo­r­ma­n­cë të do­bët, të tje­rat kanë pe­r­fo­r­ma­n­cë të mirë. Rë­nia e çmi­me­ve të na­f­tës që sjell fi­ti­me të ulë­ta në in­du­s­t­ri­në e na­f­tës, do të rri­së fi­ti­met në in­du­s­t­ri­në e li­nja­ve aj­ro­re se­p­se do të bje­rë ko­s­to­ja e ka­r­bu­ra­n­tit të avi­onë­ve. Kur fi­ti­met në in­du­s­t­ri­në e çe­li­kut bien për shkak të rë­ni­es së çmi­me­ve të çe­li­kut, këto çmi­me më të ulë­ta do të rri­sin fi­ti­met në in­du­s­t­ri­në e auto­m­je­te­ve.
Së dyti, di­ve­r­si­fi­ki­mi mund t’ju mbro­jë nga ndry­shi­met e ku­sh­te­ve të pë­r­gji­th­sh­me eko­no­mi­ke. Re­ce­si­oni ose ek­s­pa­n­si­oni do të sje­llin ndry­shi­me në vle­rën e ak­si­one­ve të po­thu­aj­se të gji­tha fi­r­ma­ve. Por di­ve­r­si­fi­ki­mi zvo­gë­lon lu­ha­t­jen në vle­rë të in­ve­s­ti­me­ve tu­aja, se­p­se re­ce­si­oni ë­sh­të më i keq për disa fi­r­ma dhe in­du­s­t­ri se të tje­ra dhe ek­s­pa­n­si­oni ë­sh­të më po­zi­tiv për disa fi­r­ma sesa për të tje­ra. Për she­m­bull, re­ce­si­oni që dë­m­ton Max Mara-n (një ma­r­kë ve­sh­jesh me ci­lë­si të la­r­të që shet në të gji­thë bo­tën) mund të rri­së shi­t­jet dhe fi­ti­met për Zara-n (një ko­n­ku­rrent me çmi­me më të ulë­ta). Në më­ny­rë të ngja­sh­me, re­ce­si­onet mund të pë­r­mi­rë­soj­në si­tu­atën e Sko­da-s në kra­ha­sim me BMW-në.
Disa pu­në­dhë­nës of­roj­në pro­g­ra­me pe­n­si­oni në pë­r­pu­th­je me sa­si­në e zo­të­ru­ar të ak­si­one­ve tu­aja në ko­m­pa­ni (këto nuk ma­rrin pa­ra­sysh in­ve­s­ti­me në ak­si­one të fi­r­ma­ve të tje­ra) ose le­joj­në ble­r­jen e ak­si­one­ve të ko­m­pa­ni­së me ulje të ko­n­si­de­ru­e­sh­me. Një plan i ti­llë e bën të­r­he­që­se ble­r­jen e ak­si­one­ve të ko­m­pa­ni­së ku pu­no­ni. Nëse keni be­sim te ko­m­pa­nia, pse të mos pë­r­fi­to­ni nga kjo ofe­r­të. Pasi i mba­ni për një pe­ri­udhë që za­ko­nisht zgjat tre vite, këto pla­ne do t’ju le­joj­në të shi­s­ni ak­si­onet e ble­ra dhe t’i pë­r­do­r­ni fi­ti­met për të bërë in­ve­s­ti­me të tje­ra. Nëse ju je­pet mu­n­dë­sia, du­het ta zgji­dh­ni këtë op­si­on. Në rast se nuk e bëni, shu­më shpejt do të shi­h­ni pje­sën më të ma­dhe të in­ve­s­ti­me­ve tu­aja të pë­r­qe­n­d­ru­ara ve­tëm te ko­m­pa­nia për të ci­lën pu­no­ni. Kjo ju ve­n­dos në një po­zi­ci­on me rre­zik të dy­fi­sh­të: Si pu­në­si­mi juaj ash­tu edhe vle­ra e in­ve­s­ti­me­ve tu­aja va­ren në masë të ma­dhe nga su­k­se­si i pu­në­dhë­në­sit tuaj. Mos e ve­n­do­s­ni ve­ten në një po­zi­ci­on të ti­llë.
Puna mund t’ju of­ro­jë fo­n­din e pe­n­si­onit të de­ty­ru­e­shëm me ligj. Këto fo­n­de mund të pë­r­bë­hen nga in­ve­s­ti­me të ndry­sh­me, në va­rë­si të ve­n­dit ku pu­no­ni. Ë­sh­të e rë­n­dë­si­sh­me që të dini se ku ë­sh­të in­ve­s­tu­ar fo­n­di i pe­n­si­one­ve i ko­m­pa­ni­së tuaj, në më­ny­rë që të di­ve­r­si­fi­ko­ni in­ve­s­ti­met tu­aja pe­r­so­na­le duke in­ve­s­tu­ar në ase­te të ndry­sh­me nga ato të fo­n­dit tuaj të pe­n­si­onit.(110)
Rë­n­dë­si­në e in­ve­s­ti­me­ve në ak­si­one dhe di­ve­r­si­fi­ki­min e tyre mund ta pë­r­m­b­le­dhim në këtë më­ny­rë: Për të arri­tur po­te­n­ci­alin e tyre fi­na­n­ci­ar, in­di­vi­dë­ve u du­het t’i ka­na­li­zoj­në ku­r­si­met e tyre në in­ve­s­ti­me të ndry­sh­me që sje­llin kthi­me të­r­he­që­se. Në të ka­lu­arën, in­ve­s­ti­met afa­t­gja­ta në bu­r­së kanë sje­llë kthi­me të la­r­ta. Fo­n­det e pë­r­ba­sh­kë­ta të in­ve­s­ti­me­ve bëj­në të mu­n­dur që edhe in­ve­s­ti­to­rët e ve­gjël të mund të kenë një po­r­to­fol të di­ve­r­si­fi­ku­ar, të shtoj­në vle­rën e tij çdo muaj duke mbaj­tur ko­s­tot e tra­n­sa­k­si­one­ve të ulë­ta. In­ve­s­ti­mi në një po­r­to­fol të di­ve­r­si­fi­ku­ar gja­të një pe­ri­udhe të gja­të ko­ho­re ul ndje­shëm ri­s­kun e pro­në­si­së së ak­si­one­ve. Çdo in­ve­s­tim pë­r­m­ban pa­si­gu­ri. Por, nëse ba­zo­he­mi tek ek­s­pe­ri­en­ca e 150 vi­te­ve të fu­n­dit, me bi­n­d­je mund të pre­sim që, një po­r­to­fol i di­ve­r­si­fi­ku­ar ak­si­onesh, në pe­ri­udhën afa­t­gja­të, do të sje­llë një kthim real më të la­r­të se llo­ga­ri­të e ku­r­si­me­ve, ob­li­ga­ci­onet, depozitat me afat, dhe in­s­t­ru­me­n­te të ngja­sh­me fi­na­n­ci­are. Zo­të­ri­mi i ak­si­one­ve pë­r­mes fo­n­de­ve të pë­r­ba­sh­kë­ta të in­ve­s­ti­mit ë­sh­të veça­në­risht të­r­he­qës për të ri­nj­të që ku­r­sej­në për pe­n­si­onin e tyre.
Edhe me de­po­zi­tat ba­n­ka­re, që kanë risk shu­më më të ulët apo ma­d­je edhe ob­li­ga­ci­onet, du­het të jeni i ndë­r­gje­gj­shëm për ri­s­kun e fa­li­me­n­ti­mit të ba­n­ka­ve. Nëse një ba­n­kë fa­li­me­n­ton dhe nuk mund t’jua kthe­jë pa­ra­të, shu­mi­ca e ve­n­de­ve of­roj­në si­gu­ri­me të de­po­zi­ta­ve ko­m­bë­ta­re që do t’jua pa­gu­aj­në pa­ra­të deri në një kufi të ca­k­tu­ar. Nëse zo­të­ro­ni më shu­më para se ky kufi, do ish­te ide e mirë t’i de­po­zi­to­ni pa­ra­të tu­aja në dy ose më shu­më ba­n­ka për ta mbaj­tur shu­mën në se­ci­lën ba­n­kë nën ku­fi­rin e si­gu­ru­ar. Nëse një ba­n­kë, si çdo in­ve­s­tim tje­tër, of­ron fi­ti­me më të la­r­ta se no­r­ma­lisht, gji­th­mo­në py­es­ni ve­ten, “Pse”? In­ve­s­ti­to­rët e zgju­ar mund ta shma­n­gin këtë ba­n­kë, se­p­se e dinë se do të ha­sin në pro­b­le­me. Në një si­tu­atë të ti­llë, ba­n­ka pro­b­le­ma­ti­ke ë­sh­të e de­ty­ru­ar të të­r­he­që para. Mos le­jo­ni që këto të jenë pa­ra­të tu­aja për shkak të një no­r­me pak më të la­r­të in­te­re­si! Ne njo­him një eko­no­mist shu­më të mirë në një vend post-ko­mu­nist që hu­m­bi pa­ra­të e tij në tri ba­n­ka që “of­ro­nin no­r­mën më të mirë (më të la­r­të) të in­te­re­sit”. Për fat të mirë, ai nuk ë­sh­të pro­fe­sor i fi­na­n­ca­ve, por një te­ori­ci­en.
Ë­sh­të gji­tha­sh­tu e rë­n­dë­si­sh­me që të ru­he­ni nga ma­sh­t­ri­met, si­do­mos në ra­s­tet kur ju of­ro­het një in­ve­s­tim që pre­te­n­don se ka no­r­më kthi­mi më të la­r­të se pje­sa tje­tër e tre­gut (“kjo mund të jetë te­për jo­shë­se për të qenë e vë­r­te­të”).
Një ilu­s­t­rim për këtë janë ske­mat pi­ra­mi­da­le shqi­p­ta­re të vi­tit 1996: kur Shqi­pë­ria ka­loi nga një eko­no­mi e ce­n­t­ra­li­zu­ar në një eko­no­mi tre­gu, nje­rë­zit nuk i nji­h­nin shu­më mirë in­ve­s­ti­met. Disa kri­mi­ne­lë gru­m­bu­llu­an in­ve­s­ti­me në të ho­lla duke of­ru­ar 5% ose më shu­më në muaj, ose 60% në vit; por ky 60% në vend që të si­gu­ro­hej nga fi­ti­met e bi­z­ne­sit, si­gu­ro­hej nga gru­m­bu­lli­mi i in­ve­s­ti­me­ve të tje­ra dhe u pa­gu­hej in­ve­s­ti­to­rë­ve fi­lle­s­ta­rë. Pra­n­daj, çdo muaj ope­ra­to­rët e kë­ty­re ske­ma­ve kri­mi­na­le du­hej të gru­m­bu­llo­nin gji­th­një e më shu­më para për të pa­gu­ar si­pas ske­mës, duke kri­ju­ar kë­sh­tu një “pi­ra­mi­dë”. Eve­n­tu­alisht, u zbu­lua se këto ske­ma ishin ma­sh­t­ri­me dhe nje­rë­zit hu­m­bën pa­ra­të e tyre pasi ske­mat dë­sh­tu­an.(111)
Ske­ma të ngja­sh­me janë zhvi­llu­ar në shu­më ve­n­de. She­m­buj të ngja­shëm pë­r­f­shij­në MMM-në në Rusi në vi­tet 1990. Një tje­tër ma­sh­t­rim që ë­sh­të pë­r­ha­pur shu­më në botë qu­het ndo­një­he­rë ma­sh­t­ri­mi i “pri­n­cit ni­ge­ri­an”, por mund të bë­het nga di­kush që luan ro­lin e një pe­r­so­ni të pa­sur apo një pe­r­so­ni që ka qa­s­je në pë­r­do­ri­min e pa­su­ri­ve të të tje­rë­ve. Në këtë ma­sh­t­rim, që u pë­r­hap me le­t­ra dhe më pas me faks në vi­tet 1980 dhe që tani pë­r­ha­pet pë­r­mes rrje­te­ve so­ci­ale ose ema­ilit, ju me­rr­ni një le­tër nga një pe­r­son pa­su­ria e të ci­lit ë­sh­të bllo­ku­ar në një vend ku ka lu­f­të ose në një vend ku po ndry­shon re­gji­mi. Pe­r­so­ni tho­të se me kë­na­që­si do t’ju pa­gu­an­te një shu­më të ma­dhe pa­rash nëse e ndi­h­mo­ni t’i nxje­rrë pa­ra­të nga ve­n­di i tij - kë­sh­tu ai ju kë­r­kon nu­m­rin e llo­ga­ri­së që ju të me­rr­ni fo­n­det. Gje­ni se çfa­rë ndodh nëse i je­p­ni nu­m­rin e llo­ga­ri­së? Ai e pë­r­dor për të tra­n­s­fe­ru­ar të gji­tha pa­ra­të tu­aja te llo­ga­ria e tij dhe sha­n­set që t’ju kthe­hen janë shu­më të vo­g­la! Ka shu­më va­ri­an­te të kë­saj ske­me: ndo­një­he­rë ma­sh­t­ru­e­si ju kë­r­kon para për të pa­gu­ar disa ko­mi­si­one dhe më pas gji­th­një e më shu­më ko­mi­si­one dhe as­një­he­rë nuk i me­rr­ni mbrapsht këto para.

Elementi 4.9: Kuptoni se askush nuk mund ta sfidojë vazhdimisht tregun

Fondet e përbashkëta të indeksuara të kapitalit mund t’ju ndihmojnë t’ua kaloni ekspertëve pa marrë përsipër shumë risqe.

Pa­va­rë­sisht ava­n­ta­zhe­ve të ak­si­one­ve që di­s­ku­tu­am më lart, të shu­m­të janë ata që ngu­rroj­në të in­ve­s­toj­në në ak­si­one se­p­se me­n­doj­në se nuk kanë ko­hën ose ek­s­pe­r­ti­zën për të ide­n­ti­fi­ku­ar bi­z­ne­set që mund të jenë të su­k­se­s­sh­me në të ar­dh­men. Kjo mund të jetë veça­në­risht e vë­r­te­të në ve­n­det ku tre­gjet e ka­pi­ta­lit janë në ha­pat e parë të zhvi­lli­mit dhe si in­ve­s­ti­to­rët ash­tu edhe pla­ni­fi­ku­e­sit kanë pak pë­r­vo­jë. Edhe në tre­gjet e kri­ju­ara prej ko­hësh ë­sh­të e vë­sh­ti­rë të pa­ra­shi­ko­het drej­ti­mi që do të ma­rrin në të ar­dh­men ak­si­onet in­di­vi­du­ale apo çmi­mi i tyre me­sa­tar. As­kush nuk mund të tho­të me si­gu­ri se çfa­rë do të ndo­dhë me çmi­min e një ak­si­oni spe­ci­fik apo ni­ve­lin e pë­r­gji­th­shëm të çmi­me­ve të ak­si­one­ve në të ar­dh­men.
Shu­mi­ca e eko­no­mi­s­të­ve e shpje­goj­në këtë si­tu­atë duke pë­r­do­rur teorinë e ecjes rastësore. Si­pas kë­saj te­orie, çmi­met ak­tu­ale të ak­si­one­ve re­f­le­k­toj­në in­fo­r­ma­ci­onin më të mirë në di­s­po­zi­ci­on rreth gje­n­d­jes së ar­dh­sh­me të fi­ti­me­ve të ko­r­po­ra­ta­ve, shë­n­de­tit të eko­no­mi­së dhe fa­k­to­rë­ve të tje­rë që in­f­lu­en­coj­në çmi­met e ak­si­one­ve. Pra­n­daj ndry­shi­met e ar­dh­sh­me të çmi­me­ve të ak­si­one­ve do të nxi­ten nga ngja­r­je su­r­p­ri­zë, ndo­dhi që nje­rë­zit ak­tu­alisht nuk i pa­ra­shi­koj­në. Si­pas na­ty­rës së tyre, këta fa­k­to­rë janë të pa­pa­ra­shi­ku­e­shëm. Nëse do të ishin të pa­ra­shi­ku­e­shëm, ata do të re­f­le­k­to­he­shin ta­sh­më në çmi­met ak­tu­ale të ak­si­one­ve.
Pse të mos zgje­dhim ve­tëm ak­si­onet që kanë pe­r­fo­r­ma­n­cë të la­r­të, siç janë ak­si­onet e Apple, Go­o­g­le dhe Micro­soft, dhe të që­n­d­roj­më larg të tje­ra­ve? Kjo ë­sh­të një ide e shkë­l­qy­er, pë­r­veç një pro­b­le­mi: Te­oria e ec­jes ra­s­të­so­re ap­li­ko­het edhe për çmi­met e ak­si­one­ve në fja­lë. Çmi­met e ak­si­one­ve me po­te­n­ci­al të­r­he­qës për fi­ti­me në të ar­dh­men, do t’i re­f­le­k­toj­në këto pe­r­s­pe­k­ti­va. Çmi­mi i ar­dh­shëm i një ak­si­oni spe­ci­fik ndi­ko­het nga ndry­shi­met e pa­pa­ra­shi­ku­ara dhe in­fo­r­ma­ci­onet shte­së rreth pe­r­s­pe­k­ti­va­ve të fi­r­mës që ku­p­to­hen ve­tëm me ka­li­min e ko­hës. Ka fa­k­to­rë të shu­m­të që ndi­koj­në në çmi­min e ar­dh­shëm të një ak­si­oni të ca­k­tu­ar, të ci­lët ndry­shoj­në va­zh­di­misht në më­ny­ra të pa­pa­ra­shi­ku­e­sh­me. Çmi­mi i ak­si­one­ve të Apple mund të bje­rë, për she­m­bull për shkak të një ide­je të një gji­m­na­zi­s­ti që po pu­non në bo­d­ru­min e shtë­pi­së së vet tani. Pra­n­daj, nuk ek­zi­s­ton as­një më­ny­rë për të di­tur pa­ra­p­ra­kisht se ci­lat ak­si­one do të pe­r­fo­r­moj­në mirë dhe ci­lat do të dë­sh­toj­në pa fi­llu­ar mirë.
Mund të jeni në gje­n­d­je të pë­r­mi­rë­so­ni disi sha­n­set duke stu­di­u­ar tre­gun e ak­si­one­ve, de­ta­jet e ko­r­po­ra­ta­ve të ca­k­tu­ara, te­n­de­n­cat dhe pa­ra­shi­ki­met eko­no­mi­ke. Por, për shu­mi­cën op­si­oni më i mirë ë­sh­të ka­na­li­zi­mi i ku­r­si­me­ve afa­t­gja­ta (pra, të pe­n­si­one­ve) në një fond të pë­r­ba­sh­kët ka­pi­ta­li.
Ek­zi­s­toj­në dy ka­te­go­ri të gje­ra të fo­n­de­ve të pë­r­ba­sh­kë­ta të ka­pi­ta­lit: fo­n­det e me­na­xhu­ara dhe fo­n­det e in­de­k­su­ara. Fondet e përbashkëta të menaxhuara të kapitalit janë ato ku një “ek­s­pert”, me­na­xhe­ri i po­r­to­fo­lit të fo­n­dit, ve­n­dos se çfa­rë ak­si­onesh do të mba­hen dhe kur do të bli­hen dhe shi­ten. Me­na­xhe­ri i fo­n­dit po­thu­aj­se gji­th­mo­në mbë­sh­te­tet nga një ekip kë­r­ki­mi që shqy­r­ton ko­m­pa­ni­të in­di­vi­du­ale dhe te­n­de­n­cat e tre­gut në pë­r­p­je­k­je për të ide­n­ti­fi­ku­ar ato ak­si­one që kanë më shu­më mu­n­dë­si të kenë pe­r­fo­r­ma­n­cë të la­r­të në të ar­dh­men. Me­na­xhe­ri pë­r­pi­qet të zgje­dhë ak­si­onet në të ci­lat fo­n­di do të in­ve­s­to­jë në më­ny­rë të ti­llë që të ma­k­si­ma­li­zo­jë no­r­mën e kthi­mit të fo­n­dit.
Llo­ji i dytë i fo­n­dit, fo­n­di i pë­r­ba­sh­kët i ka­pi­ta­lit të in­de­k­su­ar, thjesht mban ak­si­one në të njëj­tin pro­po­r­ci­on me pë­r­fa­që­si­min e tyre në in­de­k­set e gje­ra të tre­gut të ak­si­one­ve si p.sh S&P 500 (Indeksi i 500 i ”Standard & Poor” i 500 ko­m­pa­ni­ve më të më­dha të re­gji­s­t­ru­ara në SHBA), STOXX Euro­pe 600 ose FTSEurofirst 300. Ne­vo­ji­tet shu­më pak tre­g­ti për të mbaj­tur një po­r­to­fol ak­si­onesh që pa­s­qy­ron një in­deks të gje­rë. Gji­tha­sh­tu, nuk ë­sh­të e ne­voj­shme për fondet e indeksuara të me­rren pë­r­si­për kë­r­ki­me që vle­rë­soj­në pe­r­s­pe­k­ti­vën e ar­dh­sh­me të ko­m­pa­ni­ve. Për shkak të kë­ty­re dy fa­k­to­rë­ve, ko­s­tot e ope­ri­mit të fo­n­de­ve të in­de­k­su­ara janë më të ulë­ta, za­ko­nisht 1 ose 2 pë­r­qind më të ulë­ta, se ato të fo­n­de­ve të me­na­xhu­ara. Si re­zu­l­tat, fo­n­det e in­de­k­su­ara kanë ta­ri­fa më të ulë­ta, pra­n­daj një pë­r­qi­n­d­je më e ma­dhe e pa­ra­ve tu­aja shkon di­rekt në ble­r­jen e ak­si­onit.
Fo­n­det e pë­r­ba­sh­kë­ta të ka­pi­ta­lit të in­de­k­su­ara në një tre­gu­es të gje­rë të tre­gut të ak­si­one­ve si p.sh. S&P 500 për Shte­tet e Ba­sh­ku­ara, u of­roj­në in­ve­s­ti­to­rë­ve kthi­min me­sa­tar të tre­gut të aksioneve. Shte­tet e Ba­sh­ku­ara nuk janë të ve­t­met që kanë në di­s­po­zi­ci­on fo­n­de të in­de­k­su­ara. Shu­mi­ca e eko­no­mi­ve të zhvi­llu­ara kanë një ose më shu­më fo­n­de të ngja­sh­me dhe shu­më të tje­ra po zhvi­llo­hen rre­gu­llisht. Fo­n­det e in­de­k­su­ara mund të bli­hen për një vend të veça­n­të, pë­r­f­shi ato të ve­n­de­ve në Ev­ro­pën Li­n­do­re (iShares MSCI Chi­na ETF, Franklin In­dia In­dex Fund, Expat Czech PX UCITS ETF ose VanEck Ve­c­tors Russia ETF.) Ju gji­tha­sh­tu mund të bli­ni fo­n­de ra­jo­na­le që pë­r­f­shij­në ak­si­one të shte­te­ve të ca­k­tu­ara.(112) Çfa­rë ka kaq të veça­n­të kthi­mi me­sa­tar? Siç pë­r­me­n­dëm më lart, pë­r­gji­thë­sisht tre­gu i ak­si­one­ve ka of­ru­ar një no­r­më me­sa­ta­re re­ale kthi­mi prej 7 pë­r­qind për pe­ri­udha të gja­ta. Kjo do të tho­të se vlera reale, vle­ra e pë­r­sh­ta­tur me in­f­la­ci­onin, e ak­si­one­ve tu­aja dy­fi­sho­het me­sa­ta­risht çdo dhje­të vjet. Ky re­zu­l­tat nuk ë­sh­të as­pak i vo­gël. Dhe ç’ë­sh­të më e rë­n­dë­si­sh­me, no­r­ma me­sa­ta­re e kthi­mit që jep një fond i in­de­k­su­ar ia ka­lon kthi­mit të po­thu­aj­se të gji­tha fo­n­de­ve të pë­r­ba­sh­kë­ta të me­na­xhu­ara kur kra­ha­so­hen për një pe­ri­udhë ko­ho­re të ti­llë siç ë­sh­të për she­m­bull një de­ka­dë. Kjo nuk ë­sh­të çudi se­p­se, siç tre­gon edhe te­oria e ec­jes ra­s­të­so­re, as ek­s­pe­r­tët nuk janë në gje­n­d­je të pa­ra­shi­koj­në me as­një lloj sa­k­të­sie dhe në më­ny­rë ko­n­si­s­te­n­te ni­ve­lin e çmi­mit të ak­si­one­ve në të ar­dh­men.
Gja­të pe­ri­udhës dhje­të­v­je­ça­re, S&P 500 ka pa­sur një no­r­më kthi­mi më të la­r­të se 85 pë­r­qind e fo­n­de­ve të me­na­xhu­ara ak­ti­ve. Këto gje­t­je mbë­sh­te­ten mbi stu­di­me të bëra në Ev­ro­pë mbi me­na­xhe­rët ak­ti­vë kra­ha­su­ar me ata pa­si­vë(113) Gja­të pe­ri­udha­ve një­ze­t­v­je­ça­re, fo­n­det e pë­r­ba­sh­kë­ta të in­de­k­su­ara në S&P 500 kanë pa­sur pe­r­fo­r­ma­n­cë më të mirë se 98 pë­r­qind e fo­n­de­ve të me­na­xhu­ara ak­ti­ve.(114) Pra­n­daj, mu­n­dë­si­të që ju ose di­kush tje­tër të arri­ni të zgji­dh­ni një fond me me­na­xhim ak­tiv që pe­r­fo­r­mon më mirë se me­sa­ta­r­ja e tre­gut në pla­nin afa­t­gja­të, janë shu­më të ulë­ta, rreth një në pe­së­dh­je­të.
Edhe nëse një fond i pë­r­ba­sh­kët i me­na­xhu­ar ka pe­r­fo­r­ma­n­cë të mirë për pak vite ose edhe për një de­ka­dë, nuk do të tho­të se do të ketë pe­r­fo­r­ma­n­cë të mirë në të ar­dh­men. Për she­m­bull, një­zet fo­n­det më të mira ame­ri­ka­ne të ak­si­one­ve gja­të vi­te­ve 1980 pa­tën pe­r­fo­r­ma­n­cë vje­to­re 3,9 pë­r­qind më të la­r­të se in­de­k­si S&P 500 për mbi një de­ka­dë. Por, in­ve­s­ti­to­rët që u fu­tën në treg në vi­tin 1990 dhe me­n­du­an se do të fi­to­nin më shu­më se me­sa­ta­r­ja e tre­gut duke zgje­dhur fo­n­det “e nxe­h­ta” të vi­te­ve 1980 nge­lën të zhgë­njy­er. Një­zet fo­n­det më të mira të vi­te­ve 1980 pa­tën pe­r­fo­r­ma­n­cë më të do­bët se in­de­k­si S&P 500, me 1,2 pë­r­qind në vit gja­të vi­te­ve 1990. Në më­ny­rë të ngja­sh­me, një­zet fo­n­det e me­na­xhu­ara të ak­si­one­ve më pe­r­fo­r­mu­ese nga viti 1990 në 1999 tej­ka­lu­an pe­r­fo­r­ma­n­cën e in­de­k­sit S&P 500 me 3,1 pë­r­qind në vit, por nga viti 2000 deri 2009 të njëj­tat fo­n­de pa­tën pe­r­fo­r­ma­n­cë më të do­bët se S&P 500 In­dex me 1,3 pë­r­qind në vit.(115)
Fo­n­det “e nxe­h­ta” gja­të fllu­s­kës së tre­gut të ak­si­one­ve të fu­n­dit të vi­te­ve 1990 ishin një tre­gu­es ço­ri­en­tu­es për in­ve­s­ti­met. Gja­të pe­ri­udhës dy­v­je­ça­re 1998-1999, fo­n­di i me­na­xhu­ar me pe­r­fo­r­ma­n­cë më të la­r­të ish­te Van Wa­go­ner Eme­r­ging Growth, me kthim vje­tor me­sa­tar prej 105,52 pë­r­qind. Por gja­të pe­ri­udhës dy­v­je­ça­re 2000-2001, ky fond pati një kthim me­sa­tar vje­tor prej mi­nus 43,54 pë­r­qind, një prej më të ul­të­ve gja­të kë­saj pe­ri­udhe.(116)
Këto she­m­buj në fakt the­k­soj­në ava­n­ta­zhin e fo­n­de­ve të pë­r­ba­sh­kë­ta të in­de­k­su­ara në S&P 500 kra­ha­su­ar me fo­n­det e me­na­xhu­ara të ka­pi­ta­lit për shkak të af­të­si­së së mbi­je­te­sës. In­de­k­si S&P 500 ka shu­më pak mu­n­dë­si që të fa­li­me­n­to­jë, ndë­r­ko­hë që fo­n­det e me­na­xhu­ara kanë shu­më mu­n­dë­si që të mby­llen gja­të pe­ri­udhës së ko­hës që li­dhet me ku­r­si­met për pe­n­si­on. Fo­n­det e pë­r­ba­sh­kë­ta mund të mby­llen për dy ar­sye, të ci­lat li­dhen me pe­r­fo­r­ma­n­cën e do­bët. Mund të ndo­dhë që fo­n­di mby­llet dhe vle­ra e mbe­tur e tij t’u shpë­r­n­da­het pro­na­rë­ve, ose ai mund të shkri­het me një fond tje­tër të me­na­xhu­ar me pe­r­fo­r­ma­n­cë më të mirë. Sot në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara ek­zi­s­toj­në mi­jë­ra fo­n­de të pë­r­ba­sh­kë­ta të me­na­xhu­ara, ndë­r­sa në vi­tin 1970 ek­zi­s­to­nin ve­tëm 358 fo­n­de. Bu­r­ton Ma­li­el i ndo­qi këto fo­n­de deri në vi­tin 2013. Gja­të kë­ty­re 43 vi­te­ve, 274 fo­n­de - mbi 75 pë­r­qind e to­ta­lit - nuk ek­zi­s­toj­në më. Nga 84 të mbe­tu­rat, ve­tëm 4 ki­shin pe­r­fo­r­ma­n­cë më të la­r­të se in­de­k­si S&P 500 In­dex me 2 pë­r­qind ose më shu­më në vit.(117)
Tre­gu i ak­si­one­ve ka sje­llë hi­s­to­ri­kisht kthi­me më të la­r­ta se ka­te­go­ri­të e tje­ra të in­ve­s­ti­me­ve dhe fo­n­det e in­de­k­su­ara bëj­në të mu­n­dur që in­ve­s­ti­to­rët e za­ko­n­shëm t’i pë­r­fi­toj­në këto kthi­me pa u shqe­të­su­ar për pë­r­z­gje­dh­jen e ak­si­one­ve spe­ci­fi­ke ose të një fo­n­di të pë­r­ba­sh­kët të veça­n­të. Nga një stu­dim që kra­ha­so­n­te kthi­met nga ak­si­onet dhe ob­li­ga­ci­onet për 118 vite për 21 shte­te që i ki­shin në di­s­po­zi­ci­on këto të dhë­na, re­zu­l­toi se kthi­met nga tre­gu i ak­si­one­ve ki­shin pe­r­fo­r­ma­n­cë më të la­r­të se kthi­met nga ob­li­ga­ci­onet për këtë pe­ri­udhë për çdo shtet.(118) In­ve­s­ti­met në ak­si­one ma­d­je so­llën kthim me­sa­tar prej 3-6% në vit, pa­va­rë­sisht pë­r­f­shi­r­jes në stu­dim të pe­ri­udha­ve të dy Lu­f­të­ra­ve Bo­të­ro­re.
Si­gu­risht, do të ketë ulje-ngri­t­je dhe ma­d­je edhe pe­ri­udha re­la­ti­visht të gja­ta rë­ni­e­je të çmi­me­ve të ak­si­one­ve. Pra­n­daj shu­më in­ve­s­ti­to­rë kë­r­koj­në të zvo­gë­loj­në pë­r­qi­n­d­jen e ka­pi­ta­lit të tyre të in­ve­s­tu­ar në ak­si­one ndë­r­sa i af­ro­hen pe­n­si­onit (shi­ko­ni ele­me­n­tin e më­po­sh­tëm). Por, ba­zu­ar në hi­s­to­ri­kun e pe­r­fo­r­ma­n­cës së tre­gut të ak­si­one­ve, fi­ti­mi afa­t­gja­të i pë­r­fi­tu­ar nga një in­deks i gje­rë i tre­gut të ak­si­one­ve pri­tet që të tej­ka­lo­jë atë të çdo al­te­r­na­ti­ve tje­tër in­ve­s­ti­mi, duke pë­r­f­shi­rë këtu edhe fo­n­det e me­na­xhu­ara të ka­pi­ta­lit.(119)
Siç ilu­s­t­ro­het në Ek­s­po­na­tin 25, kur mba­het për një pe­ri­udhë të gja­të kohe, një po­r­to­fol me ak­si­one të di­ve­r­si­fi­ku­ara ka of­ru­ar hi­s­to­ri­kisht no­r­më kthi­mi të la­r­të dhe re­la­ti­visht të që­n­d­ru­e­sh­me. Në këtë fi­gu­rë tre­go­hen të dhë­nat për no­r­mën vje­to­re re­ale të kthi­mit më të la­r­të dhe më të ulët (kthi­mi i pë­r­sh­ta­tur për in­f­la­ci­onin) të pë­r­fi­tu­ar nga in­ve­s­ti­met në tre­gun e ak­si­one­ve për pe­ri­udha ko­ho­re të ndry­sh­me mes vi­te­ve 1871 dhe 2014. Të dhë­nat në ek­s­po­nat su­po­zoj­në se in­ve­s­ti­to­ri ka pa­gu­ar një no­r­më fi­k­se vje­to­re në një fond të pë­r­ba­sh­kët të in­de­k­su­ar me in­de­k­sin S&P 500.(120) Kur ak­si­onet mba­hen ve­tëm për një pe­ri­udhë të shku­r­tër ko­ho­re mund të vë­re­hen lu­ha­t­je të më­dha të kthi­mit. Gja­të pe­ri­udhës 1871-2014, kthi­met një­v­je­ça­re të S&P 500 u lu­ha­tën nga 47,2 pë­r­qind në mi­nus 40,8 pë­r­qind. Edhe gja­të një pe­ri­udhe pe­së­v­je­ça­re, kthi­met e pë­r­bë­ra vje­to­re shko­nin nga 29,8 pë­r­qind në mi­nus 16,7 pë­r­qind.
Ek­s­po­na­ti 25: Ak­si­onet pë­r­m­baj­në risk më të ulët kur mba­hen për një pe­ri­udhë të gja­të kohe
Një seri gra­fi­kësh me shty­lla tre­goj­në se ak­si­onet ba­r­tin më pak risk kur mba­hen për pe­ri­udha më të gja­ta. Të dhë­nat janë ma­rrë nga in­de­k­si “Sta­n­dard & Poor” i kthi­mit to­tal real vje­tor nga viti 1871 deri në vi­tin 2015. Gra­fi­ku pa­ra­qet kthi­min më të mirë dhe më të keq gja­të pe­ri­udhës prej një, pesë, një­zet dhe tri­dh­je­të e pesë vite dhe se si këto ko­n­ve­r­goj­në gja­të ko­hës, duke u lu­ha­tur nga pe­r­fo­r­ma­n­ca më e mirë dhe më e keqe re­ale prej 47.2% dhe -40.8% gja­të një viti, në 9.5% dhe 2.7% gja­të tri­dh­je­të e pesë vi­te­ve.
Bu­ri­mi: Linqun Liu, An­d­rew J. Rettenma­i­er dhe Zi­jun Wang, “Si­gu­ria sho­që­ro­re dhe ri­s­ku i tre­gut,” Na­ti­onal Ce­n­ter for Po­licy Ana­ly­sis Wo­r­king Pa­per Nu­mër 244 (Ko­rrik 2001). Kthi­met ba­zo­hen në su­po­zi­min se in­di­vi­di in­ve­s­ton një shu­më fi­k­se për se­ci­lin vit në pe­ri­udhën e in­ve­s­ti­mit. Të dhë­nat janë pë­r­di­të­su­ar deri në vi­tin 2015.
Me­gji­tha­të, vini re se si “kthi­met më të la­r­ta” dhe “kthi­met më të ulë­ta” ta­ko­hen ndë­r­ko­hë që rri­sim pe­ri­udhën ko­ho­re të shqy­r­tu­ar. Kur me­rret në ko­n­si­de­ra­të një pe­ri­udhë tri­dh­je­të e pesë vje­ça­re, kthi­mi i pë­r­bë­rë vje­tor për tri­dh­je­të e pesë vi­tet më të mira mes vi­te­ve 1871 dhe 2014 ë­sh­të 9,5 pë­r­qind, kra­ha­su­ar me 2,7 pë­r­qind për tri­dh­je­të e pesë vi­tet më të kë­qi­ja. Kë­sh­tu, kthi­mi real vje­tor i ak­si­one­ve gja­të ske­na­rit më të keq ë­sh­të po­thu­aj­se një­soj si kthi­mi real i ob­li­ga­ci­one­ve. Ky kthim i la­r­të dhe re­la­ti­visht i që­n­d­ru­e­shëm afa­t­gja­të bën që ak­si­onet të ko­n­si­de­ro­hen një me­to­dë ku­r­si­mi shu­më të­r­he­që­se për pe­n­si­on.
Me ka­li­min e ko­hës, lu­ha­t­je të ngja­sh­me në të ar­dhu­ra mund të vë­re­hen në tre­gjet e po­thu­aj­se të gji­tha ve­n­de­ve të lira. (Por, kjo nuk mund të zba­to­het kur po­li­ti­kat eko­no­mi­ke të një ve­n­di janë të ko­n­t­ro­llu­ara nga një qe­ve­ri jo-de­mo­k­ra­ti­ke, vle­rat e së ci­lës nuk pa­s­qy­roj­në mi­rë­qe­ni­en e qy­te­ta­rë­ve të saj).
Ko­n­k­lu­zi­oni më i rë­n­dë­si­shëm i kë­tij ka­pi­tu­lli ë­sh­të: Mos le­jo­ni që mu­n­ge­sa e ko­hës dhe e ek­s­pe­r­ti­zës t’ju pe­n­go­jë të kry­eni in­ve­s­ti­me në ak­si­one. Nuk ë­sh­të ne­vo­ja të bëni shu­më kë­r­ki­me apo të jeni “su­per-pë­r­z­gje­dhës ak­si­onesh” për të qenë in­ve­s­ti­tor i su­k­se­s­shëm. Ko­n­t­ri­bu­te të rre­gu­ll­ta në një fond të pë­r­ba­sh­kët ka­pi­ta­li të in­de­k­su­ar do t’ju ja­pin kthi­me të­r­he­që­se mbi in­ve­s­ti­met afa­t­gja­ta me risk mi­ni­mal. Për shu­mi­cën, këto in­ve­s­ti­me mund të jenë një pë­r­bë­rës i rë­n­dë­si­shëm i një pla­ni të shë­n­do­shë për da­l­jen në pe­n­si­on. Çdo fi­r­më e ma­dhe in­ve­s­ti­mesh mund të ketë disa fo­n­de të pë­r­ba­sh­kë­ta ak­si­onesh të in­de­k­su­ara nga të ci­lat mund të pë­r­z­gji­dh­ni. Këto fi­r­ma mund të kenë emra pa­k­sa të ndry­shëm për se­ci­lin fond, pra­n­daj si­gu­ro­hu­ni që të le­xo­ni pë­r­sh­k­ri­min për të pë­r­ca­k­tu­ar se cili u pë­r­sh­ta­tet më mirë ne­vo­ja­ve tu­aja.

Elementi 4.10: Përputhni kohëzgjatjen e investimeve tuaja me kohën që ju nevojitet

Investoni në aksione nëse keni objektiva afatgjatë, ndërsa nëse keni nevojë për likuiditet, rrisni sasinë e obligacioneve në portofolin tuaj ose edhe paratë e gatshme.

Kur bëni in­ve­s­ti­me afa­t­gja­ta, të ti­lla si fo­n­det e de­s­ti­nu­ara për da­l­jen në pe­n­si­on, in­ve­s­ti­mi juaj më i mirë do të ish­te ai në një fond të in­de­k­su­ar ak­si­onesh. Mi­rë­po, ndë­r­sa kthi­mi afa­t­gja­të i ak­si­one­ve ë­sh­të du­k­shëm më i la­r­të se ai i ob­li­ga­ci­one­ve, vle­ra e kë­ty­re të fu­n­dit ë­sh­të më e që­n­d­ru­e­sh­me gja­të pe­ri­udha­ve të shku­r­t­ra ko­ho­re. Nëse me­n­do­ni se për një pe­ri­udhë të shku­r­tër mund t’ju ne­vo­ji­ten fo­n­det e in­ve­s­tu­ara në një plan in­ve­s­ti­mi, do të bë­nit mirë t’i zhve­n­do­s­nit këto fo­n­de drejt in­ve­s­ti­me­ve me vle­rë më të që­n­d­ru­e­sh­me. Një in­ve­s­tim re­la­ti­visht i si­gurt në një pe­ri­udhë pe­së­v­je­ça­re do të ish­te ble­r­ja e një ob­li­ga­ci­oni që ma­tu­ro­het bre­n­da pesë vi­te­ve, pasi do të pë­r­fi­to­nit in­ve­s­ti­min tuaj fi­lle­s­tar plus in­te­re­sat. Pra bli­ni ob­li­ga­ci­one që ma­tu­ro­hen rreth të njëj­tës kohë kur do t’ju ne­vo­ji­ten fo­n­det, ndo­sh­ta një paradhënie për shtë­pi apo të ar­dhu­ra gja­të pe­ri­udhës së pe­n­si­onit. Nëse nuk jeni i si­gurt për ko­hën, mund ta shpë­r­n­da­ni in­ve­s­ti­min tuaj në ob­li­ga­ci­one me ma­tu­ri­me të ndry­sh­me.
Rre­zi­qet e zo­të­ri­mit të ob­li­ga­ci­one­ve pë­r­f­shij­në ri­s­kun e kre­di­tit (pra, ri­s­ku që mos të me­rr­ni mbrapsht pri­n­ci­pa­lin), in­f­la­ci­onin e pa­pa­ra­shi­ku­ar dhe ndry­shi­met në no­r­mat e in­te­re­sit, si re­zu­l­tat i po­li­ti­kës fi­s­ka­le të qe­ve­ri­së. Nëse in­ve­s­to­ni në ob­li­ga­ci­one qe­ve­ri­ta­re dhe ob­li­ga­ci­one ko­r­po­ra­tash të fu­qi­sh­me, ri­s­ku më i madh i zo­të­ri­mit të ob­li­ga­ci­one­ve ë­sh­të in­f­la­ci­oni, i cili pa­kë­son vle­rën e pri­n­ci­pa­lit dhe pa­ge­sa­ve me in­te­re­sa fi­k­se. Me­gji­tha­të, ky risk mund të ulet ose eli­mi­no­het me pë­r­do­ri­min e ob­li­ga­ci­one­ve të mbroj­tu­ra nga in­f­la­ci­oni, si p.sh. Letra me vlerë të Thesarit të Mbrojtura nga Inflacioni (TIPS) në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara ose Ob­li­ga­ti­ons As­si­mi­la­b­les du Trésor (OATi) në Fra­n­cë, që janë ob­li­ga­ci­one qe­ve­ri­ta­re me no­r­më fi­k­se të pë­r­sh­ta­tu­ra/rre­gu­llu­ara me in­f­la­ci­onin, që do të tho­të se pa­gu­aj­në një no­r­më in­te­re­si fi­k­se, plus ko­m­pe­n­si­min për hu­m­b­jen e fu­qi­së ble­rë­se për shkak të in­f­la­ci­onit. Duke qenë se in­f­la­ci­oni i pa­pa­ra­shi­ku­ar ë­sh­të një nga fa­k­to­rët që ul vle­rën e kthi­me­ve nga ob­li­ga­ci­onet, ble­r­ja dhe mbaj­tja e ob­li­ga­ci­one­ve me mbroj­t­je nga in­f­la­ci­oni do të mbro­n­te mbaj­të­sin e tyre ndaj kë­tij ri­s­ku. Këto lloj ob­li­ga­ci­onesh janë veça­në­risht të­r­he­që­se për pe­n­si­oni­s­tët që kë­r­koj­në të gje­ne­roj­në një fluks të ca­k­tu­ar fu­qie re­ale ble­r­je­je nga ka­pi­ta­li i tyre.(121)
Një tje­tër risk që sho­që­ron ob­li­ga­ci­onet ë­sh­të lu­ha­t­ja e no­r­ma­ve të in­te­re­sit. Su­po­zoj­më se bli­ni një ob­li­ga­ci­on tri­dh­je­të­v­je­çar 1000 € që pa­gu­an 5 pë­r­qind in­te­res. Ky ob­li­ga­ci­on pre­m­ton t’ju pa­gu­ajë 50 € in­te­re­sa çdo vit për tri­dh­je­të vjet, kohë në të ci­lën ma­tu­ro­het dhe ju me­rr­ni 1000 €. Por nëse, pasi keni ble­rë këtë ob­li­ga­ci­on, no­r­ma e pë­r­gji­th­sh­me e in­te­re­sit shkon 10 pë­r­qind, atë­he­rë vle­ra e tij do të pë­r­gjy­s­mo­het me­një­he­rë. Ar­sy­eja? Me no­r­më in­te­re­si 10 pë­r­qind, një in­ve­s­ti­tor mund të ma­rrë 50 € in­te­re­sa çdo vit duke ble­rë një ob­li­ga­ci­on me vle­rën 500 €. Pra­n­daj, 500 € ë­sh­të shu­ma që të gji­thë do të pa­gu­anin për ob­li­ga­ci­onin tuaj 1000 €. Si­gu­risht, nëse in­te­re­si bie në 2,5 pë­r­qind pak pasi bli­ni ob­li­ga­ci­onin tuaj tri­dh­je­të­v­je­çar me 5 pë­r­qind in­te­res, atë­he­rë çmi­mi i tij po­thu­aj­se do të dy­fi­sho­het në vle­rë. Por kjo lu­ha­t­je (ose risk) ë­sh­të më e ma­dhe sesa ajo që dë­shi­ro­ni të rre­zi­ko­ni nëse po ku­r­se­ni për diç­ka që pri­s­ni ta bli­ni pas pesë vje­tësh. Nëse e mba­ni ob­li­ga­ci­onin për tri­dh­je­të vjet të plo­ta, në fund do të me­rr­ni të gji­thë pri­n­ci­pa­lin prej 1000 € dhe nuk do të kenë më rë­n­dë­si ndry­shi­met e çmi­mit që ndo­dhën gja­të kë­saj kohe. Pra, për këtë ar­sye du­het pë­r­sh­ta­tur ma­tu­ri­mi i ob­li­ga­ci­onit me ko­hën kur ju ne­vo­ji­ten pa­ra­të.
Për sa kohë du­hen mbaj­tur ak­si­onet në po­r­to­fol dhe kur du­het të bë­het ka­li­mi në ob­li­ga­ci­one? Kjo va­ret nga kur doni të qa­se­ni në fo­n­det e in­ve­s­ti­mit. Siç pë­r­me­n­dëm edhe më lart, in­ve­s­ti­met re­la­ti­visht afa­t­sh­ku­r­t­ra me pe­r­fo­r­ma­n­cë më të la­r­të janë ob­li­ga­ci­onet. Për she­m­bull, një çift që ku­r­sen për të pa­gu­ar paradhënien 20 pë­r­qind për të ble­rë një shtë­pi ose apa­r­ta­ment bën mirë të shma­n­gë krej­të­sisht tre­gun e ak­si­one­ve, për atë pje­së të ku­r­si­me­ve dhe ta in­ve­s­to­jë në ob­li­ga­ci­one. Kjo se­p­se ble­r­ja e një shtë­pie ose apa­r­ta­me­n­ti shpesh pë­r­f­shin ku­r­si­min pë­r­gja­të ve­tëm pak vi­te­ve. Nga ana tje­tër, një çift mund të ku­r­se­jë për te­të­m­bë­dh­je­të vjet për të pa­gu­ar ar­si­min uni­ve­r­si­tar për një të sa­po­li­n­dur ose tri­dh­je­të e pesë deri dy­zet e pesë vjet për të aku­mu­lu­ar ku­r­si­me për da­l­jen në pe­n­si­on. Në këto dy ra­s­te, ak­si­onet du­het të pë­r­bëj­në një pje­së të rë­n­dë­si­sh­me të in­ve­s­ti­mit ose edhe të gji­thë fo­n­dit të in­ve­s­ti­mit për shu­mi­cën e vi­te­ve të ku­r­si­me­ve.
Pri­n­dë­rit e një të sa­po­li­n­du­ri që fi­lloj­në të ku­r­sej­në me­një­he­rë për ar­si­min uni­ve­r­si­tar të fë­mi­jës kanë më shu­më vite në di­s­po­zi­ci­on për të kri­ju­ar pa­su­ri dhe për të di­ve­r­si­fi­ku­ar ri­s­kun e mbaj­tjes së ak­si­one­ve. Në këtë rast, mund të jetë e lo­gji­k­sh­me që një pje­së e po­r­to­fo­lit të de­s­ti­nu­ar për ar­si­min të jetë në ak­si­one. Por, siç dë­sh­mon rë­nia e çmi­me­ve të ak­si­one­ve gja­të Re­ce­si­onit të Madh të vi­te­ve 2008–2009 edhe me një ob­je­k­tiv te­të­m­bë­dh­je­të vje­çar, mbaj­tja e ak­si­one­ve pë­r­f­shin ri­s­qe. Pra­n­daj in­ve­s­ti­to­rët mund të ulin ri­s­kun e fo­n­de­ve për uni­ve­r­si­te­tin duke mbaj­tur më pak ak­si­one dhe më shu­më ob­li­ga­ci­one në po­r­to­fo­lin e tyre, veça­në­risht me af­ri­min e ko­hës kur do të ne­vo­ji­ten fo­n­det. In­ve­s­ti­mi me një shu­më të ca­k­tu­ar çdo muaj ka një rol të rë­n­dë­si­shëm në pë­r­mi­rë­si­min e kthi­me­ve tu­aja: nëse tre­gu pë­son rë­nie, do t’i bli­nit ak­si­onet e reja më lirë, gjë që zbut ndi­ki­min e rë­ni­es eko­no­mi­ke.
Sot nje­rë­zit fi­toj­në më shu­më dhe je­toj­në më gja­të, pra­n­daj ku­r­si­mi për shpe­n­zi­met e pe­n­si­onit bë­het gji­th­një e më i rë­n­dë­si­shëm. Ne nuk duam të ndry­shoj­më në më­ny­rë dra­s­ti­ke dhe ne­ga­ti­ve më­ny­rën tonë të je­te­sës pas da­l­jes në pe­n­si­on dhe nuk i kemi mu­n­dë­si­të të shpe­n­zoj­më ku­r­si­met e ru­aj­tu­ra për pe­n­si­on. Për ku­r­si­m­ta­rët që da­lin në pe­n­si­on pas dhje­të vi­tesh ose më shu­më, një po­r­to­fol i di­ve­r­si­fi­ku­ar ak­si­onesh, ndo­sh­ta pë­r­bën po­r­to­fo­lin më të mirë të in­ve­s­ti­mit. Për ku­r­si­m­ta­rët më tra­di­ci­ona­lë mbaj­tja e 10, 20, ose edhe 40 pë­r­qind e po­r­to­fo­lit në ob­li­ga­ci­one ose para të ga­t­sh­me do të of­ro­jë në pë­r­gji­thë­si më shu­më që­n­d­ru­esh­më­ri në vle­rën e po­r­to­fo­lit të de­s­ti­nu­ar për pe­n­si­onet e tyre, me­gji­thë­se në fund kthi­met to­ta­le mund të re­zu­l­toj­në më të ulë­ta.
Ndë­r­ko­hë që rri­tet ne­vo­ja për të pa­sur të ar­dhu­ra pas da­l­jes në pe­n­si­on, kë­shi­llo­het që të gji­thë, pë­r­veç më të pa­su­r­ve, t’i kë­m­bej­në gra­du­alisht ak­si­onet në po­r­to­fol me ob­li­ga­ci­one. Mo­me­n­ti kur du­het fi­llu­ar ky ka­lim va­ret pje­së­risht nga kur dhe sa të ar­dhu­ra mu­jo­re ne­vo­ji­ten gja­të vi­te­ve të pe­n­si­onit. Ata in­di­vi­dë që kanë një po­r­to­fol të madh ose të ar­dhu­ra të mja­f­tu­e­sh­me nga pe­n­si­oni kra­ha­su­ar me ne­vo­jat që kanë, mund ta lënë shu­mi­cën e ku­r­si­me­ve të tyre të in­ve­s­tu­ar për një kohë më të gja­të në ak­si­one për të ma­k­si­mi­zu­ar kthi­min to­tal të pri­t­shëm. Ob­je­k­ti­vi i ka­li­mit në ob­li­ga­ci­one ë­sh­të kry­esisht për të shma­n­gur ne­vo­jën për të shi­tur ak­si­one me çmi­me pë­r­ko­hë­sisht të ulë­ta. Sa më shpejt t’ju ne­vo­ji­ten fo­n­det e po­r­to­fo­lit tuaj për të mbu­lu­ar shpe­n­zi­met mu­jo­re të je­te­sës, aq më e rë­n­dë­si­sh­me ë­sh­të të zvo­gë­lo­het ri­s­ku duke ka­lu­ar në më­ny­rë stra­te­gji­ke dhe gra­du­ale në ob­li­ga­ci­one.
Në shu­më ve­n­de, ku­r­si­met për da­l­jen në pe­n­si­on u në­n­sh­t­ro­hen no­r­ma­ve më të ulë­ta të ta­ti­mit mbi të ar­dhu­rat, duke le­ju­ar që ku­r­si­met të rri­ten më shpejt. Për she­m­bull, në Uk­ra­inë ko­n­t­ri­bu­tet në fo­n­det jo­sh­te­të­ro­re të pe­n­si­one­ve janë të zbri­t­sh­me nga të ar­dhu­rat bru­to deri në 15% të pa­gës së atij pe­r­so­ni dhe kthi­mi nga in­ve­s­ti­mi nuk ta­to­het, pra­n­daj to­ta­li aku­mu­lo­het më shpejt.(122) Ta­ti­met më të ulë­ta janë një më­ny­rë e qe­ve­ri­ve për t’i in­ku­ra­ju­ar qy­te­ta­rët të ku­r­sej­në për pe­n­si­on; disa ve­n­de, si Bu­ll­ga­ria, ma­d­je i pë­r­ja­sh­toj­në ku­r­si­met, kthi­met dhe shpë­r­n­da­r­jet nga fo­n­det pri­va­te të pe­n­si­one­ve nga të gji­tha ta­ti­met.(123) Ndë­r­sa në disa ve­n­de të Ev­ro­pës Li­n­do­re Qe­n­d­ro­re ku ende nuk di­s­po­no­hen in­ve­s­ti­me për pe­n­si­one pri­va­te, ka një te­n­de­n­cë të pë­r­gji­th­sh­me për të rri­tur ko­n­t­ri­bu­tet vu­ll­ne­ta­re të pe­n­si­one­ve pë­r­mes sti­muj­ve ta­ti­mo­rë. Nëse nuk keni qa­s­je në llo­ga­ri pe­n­si­onesh pri­va­te me ava­n­ta­zhe ta­ti­mo­re, va­zh­do­ni të ku­r­se­ni; në këtë më­ny­rë, kur të jenë në di­s­po­zi­ci­on këto llo­ga­ri, mund të ku­r­se­ni shu­mën ma­k­si­ma­le të le­ju­ar çdo vit.
Deri tani kemi fo­lur për ri­s­qet në tre­gun fi­na­n­ci­ar, por ek­zi­s­ton një risk tje­tër, ndo­sh­ta më i rë­n­dë­si­shëm li­dhur me ku­r­si­met për pe­n­si­on. As­kush nuk e di me si­gu­ri se sa kohë do të je­toj­më. E ve­t­m­ja gjë që dimë ë­sh­të je­të­gja­të­sia me­sa­ta­re (ndo­sh­ta e pë­r­sh­ta­tur për të ma­rrë në ko­n­si­de­ra­të sje­ll­jet e së ka­lu­arës, siç janë pi­r­ja e du­ha­nit ose e al­ko­o­lit). Në Po­lo­ni ose në Re­pu­b­li­kën Çeke, një 60-vje­çar mund të shpre­so­jë të je­to­jë edhe për 21 vjet, por disa mund të vde­sin bre­n­da një viti dhe disa të tje­rë mund të je­toj­në deri në 100 vjeç. Si të pla­ni­fi­ko­ni për një pa­si­gu­ri të ti­llë? Një nga mu­n­dë­si­të mund të jetë të ku­r­se­ni aq sa mund t’ju ne­vo­ji­tet nëse do të je­to­nit për një kohë shu­më të gja­të. Por, nëse vdi­s­ni më he­rët, atë­he­rë mund t’ia lini ku­r­si­met fa­mi­l­jes suaj ose t’ia dhu­ro­ni një sho­qa­te të de­një ba­mi­rë­sie (që ndo­sh­ta do të mbë­sh­te­s­te ar­si­min eko­no­mik!). Por, shu­mi­ca e nje­rë­z­ve që nuk dë­shi­roj­në të rre­zi­koj­në, zgje­dhin një mu­n­dë­si tje­tër. Ndë­r­sa nuk ë­sh­të e mu­n­dur të di­het se sa kohë do të je­to­jë një in­di­vid, de­mo­g­ra­fët mund të pa­ra­shi­koj­në me sa­k­të­si je­të­gja­të­si­në me­sa­ta­re të mbe­tur të një gru­pi. Ash­tu si mo­de­let e tje­ra të si­gu­ri­mit të di­s­ku­tu­ara në Ele­me­n­tin 4.12, ju mund të si­gu­ro­he­ni ku­n­d­rejt të je­tu­arit ”shu­më gja­të”. Me­që­në­se ak­tu­arët mund të pa­ra­shi­koj­në me sa­k­të­si se sa ë­sh­të je­të­gja­të­sia me­sa­ta­re e një anë­ta­ri të një gru­pi, pse të mos ko­m­bi­no­he­shin ku­r­si­met e të gji­thë­ve dhe ata që vde­sin më he­rët të su­b­ve­n­ci­onoj­në ata që je­toj­në më gja­të? Një ma­rrë­ve­sh­je e ti­llë qu­het “pe­n­si­on vje­tor”.
Kë­shi­lla jonë për ata që kë­r­koj­në të pë­r­ga­ti­ten për ko­hën kur do të da­lin në pe­n­si­on mund të pë­r­m­b­li­dhet në këtë më­ny­rë: fi­llo­ni të ku­r­se­ni për pe­n­si­on he­rët, që­n­d­ro­ni me po­r­to­fo­le të di­ve­r­si­fi­ku­ra ak­si­onesh de­ri­sa ne­vo­ja për fo­n­de të af­ro­het në kohë për të ju­s­ti­fi­ku­ar zhve­n­do­s­jen gra­du­ale drejt le­t­ra­ve me vle­rë me risk më të ulët dhe me kthim më të ulët siç janë ob­li­ga­ci­onet dhe pë­r­fi­to­ni nga çdo traj­tim fa­vo­ri­zu­es ta­ti­mor që of­ro­het për pla­net e pe­n­si­onit.
Ka një nu­mër çë­sh­t­jesh për të ci­lat du­het të kuj­de­se­ni kur të ve­n­do­s­ni si dhe ku të in­ve­s­to­ni. Këto si­nja­le du­het t’i me­rr­ni gji­th­mo­në pa­ra­sysh.

Elementi 4.11: Zvogëloni risqet tuaja

Merrni hapa që do të zvogëlojnë risqet kur merrni vendime që lidhen me strehimin, arsimin dhe investime të tjera.

Ble­r­ja e një shtë­pie ë­sh­të një prej ve­n­di­me­ve më të rë­n­dë­si­sh­me me të ci­lat shu­mi­ca prej nesh pë­r­ba­llet gja­të je­tës. Për shu­mi­cën e nje­rë­z­ve, ble­r­ja e shtë­pi­së do të jetë in­ve­s­ti­mi më i madh, të pa­k­tën fi­lli­misht. Ble­r­ja e një shtë­pie që mund ta pë­r­ba­llo­ni në një ve­n­d­n­do­dh­je të dë­shi­ru­e­sh­me dhe mi­rë­m­baj­tja e saj mund të jetë një in­ve­s­tim i mirë. Por, siç ilu­s­t­ro­het nga kriza e tregut të shtëpive e viteve 2008–2009 në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara, ek­zi­s­toj­në ri­s­qe po­te­n­ci­ale. Shqy­r­ti­mi i fa­k­to­rë­ve të më­po­sh­tëm do t’ju ndi­h­mo­jë të shma­n­g­ni pro­b­le­met më të kë­qi­ja.
Së pari, me­rr­ni me kuj­des në ko­n­si­de­ra­të op­si­onin “pro­në­si ku­n­d­rejt ma­rr­jes me qira”. Shu­më pe­r­so­na me­një­he­rë arrij­në në ko­n­k­lu­zi­onin se ble­r­ja ë­sh­të një op­si­on më i mirë sesa ma­rr­ja me qira, se­p­se ble­r­ja kri­jon ka­pi­tal. Ata ar­sy­etoj­në se pa­ra­të shpë­r­do­ro­hen me qira duke shku­ar në xhe­pin e pro­na­rit, kur do të mund të vi­he­shin në punë duke kri­ju­ar ka­pi­tal, duke ndi­h­mu­ar në kri­ji­min e pa­su­ri­së neto të zo­të­ru­e­sit të shtë­pi­së, ndë­r­sa ko­la­te­ra­li shly­het dhe vle­ra në treg e pro­nës rri­tet. Por, gja­të vi­te­ve të para të kre­di­së hi­po­te­ko­re, po­thu­aj­se e gji­thë pa­ge­sa mu­jo­re shkon për in­te­re­sat dhe në fakt kri­jo­het shu­më pak ka­pi­tal. Pra­n­daj, nëse shi­s­ni shtë­pi­në bre­n­da tri vi­te­ve, për she­m­bull, do të keni gru­m­bu­llu­ar shu­më pak ose as­pak ka­pi­tal. Ju thjesht keni pa­gu­ar in­te­re­sat e ba­n­kës në vend të pa­ge­sës së qi­ra­së te pro­na­ri i ba­ne­sës.
Së dyti, ble­r­ja dhe shi­t­ja e pro­nës së pa­lu­aj­t­shme ë­sh­të e shtre­nj­të dhe pra­n­daj nuk ë­sh­të ide e mirë që të bli­het një shtë­pi në rast se nuk pri­s­ni të je­to­ni aty të pa­k­tën tri vjet. Do t’ju du­het të pa­gu­ani komisionet e agjentëve të patundshmërive plus TVSH-në për ko­mi­si­onet, që va­ri­oj­në si­pas shte­te­ve (në Aus­t­ri 3 pë­r­qind; në Kro­aci 3 pë­r­qind; në Ita­li deri në 7 pë­r­qind).(124) Ko­s­tot e mby­ll­jes për një kre­di hi­po­te­ko­re janë kry­esisht disa mi­jë­ra do­lla­rë. Nëse shi­s­ni shtë­pi­në bre­n­da pak vi­te­ve pas ble­r­jes fi­lle­s­ta­re, ko­s­tot e tra­n­sa­k­si­onit mund të jenë më të më­dha se ka­pi­ta­li juaj.
Së tre­ti, mos bli­ni shtë­pi de­ri­sa të keni ku­r­sy­er për një paradhënie. Në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara kjo du­het të jetë të pa­k­tën 20 pë­r­qind. Nëse paradhënia ë­sh­të më pak se 20 pë­r­qind, do t’ju du­het të pa­gu­ani si­gu­ri­min e ko­la­te­ra­lit, që qu­het gji­tha­sh­tu edhe si­gu­ri­mi i kre­di­së për hu­adhë­në­sit ose si­gu­ri­mi i shly­er­jes së kre­di­së, që rrit kë­s­tin tuaj mu­jor. Si­gu­ri­mi i kre­di­së hi­po­te­ka­re e mbron hu­adhë­në­sin nga hu­m­b­jet që ndo­dhin kur një pe­r­son nuk arrin të shly­ejë pa­ge­sat. Kjo ë­sh­të e za­ko­n­sh­me në shte­te të ti­lla si p. sh. Mbre­të­ri e Ba­sh­ku­ar, Da­ni­ma­r­kë dhe Aus­t­ra­li. Shte­te të ndry­sh­me kanë rre­gu­lla të ndry­sh­me rreth kë­saj, pra­n­daj si­gu­ro­hu­ni që të dini se çfa­rë mund t’ju du­het të pa­gu­ani.(125) Gji­tha­sh­tu, mos me­rr­ni kre­di me “in­te­res të ulët-nga­c­mu­es” fi­lle­s­tar për të ble­rë shtë­pi­në tuaj. Këto in­te­re­sa më pas rri­ten në më­ny­rë të shpej­të, gjë që do të rri­së në më­ny­rë të ko­n­si­de­ru­e­sh­me pa­ge­sën tuaj mu­jo­re të kë­s­tit të kre­di­së pas pë­r­fu­n­di­mit të pe­ri­udhës fi­lle­s­ta­re. Dhe, siç e pë­r­me­n­dëm më lart në Ele­me­n­tin 4.4, mos me­rr­ni hua në një mo­ne­dhë që ë­sh­të ndry­she nga të ar­dhu­rat tu­aja, se­p­se nëse mo­ne­dha e të ar­dhu­ra­ve tu­aja bie në vle­rë, mund të de­ty­ro­he­ni më shu­më para sesa pri­s­nit.
Së ka­të­r­ti, ve­tëm se­p­se mund ta pë­r­ba­llo­ni pa­ge­sën e kë­s­tit të kre­di­së, nuk do të tho­të se mund të pë­r­ba­llo­ni shtë­pi­në që po ko­n­si­de­ro­ni. Kë­s­ti i kre­di­së ë­sh­të ve­tëm pa­ge­sa e parë dhe më e du­k­sh­me që bë­het çdo muaj. Por shtë­pia kë­r­kon pa­ge­sa dhe de­ty­ri­me të rre­gu­ll­ta që du­het t’i me­rr­ni në ko­n­si­de­ra­të. Du­het të pa­gu­hen ta­k­sat e pro­nës dhe/ose to­kës, nëse ato nuk pë­r­f­shi­hen në ko­la­te­ral. Kë­r­ko­het pa­ge­sa e si­gu­ri­mit të ba­ne­sës. Ça­tia mund të rrje­dhë një ditë, boj­le­ri, ko­n­di­ci­one­ri i aj­rit ose si­s­te­mi hi­d­ra­ulik mund të ketë ne­vo­jë për ri­pa­ri­me ose çdo gjë tje­tër mund të re­zu­l­to­jë në ko­s­to mi­rë­m­baj­tje­je. Këto janë shpe­n­zi­me të rre­gu­ll­ta që du­het t’i me­rr­ni pa­ra­sysh si pro­nar shtë­pie. Ato du­het t’i llo­ga­ri­s­ni në bu­xhe­tin tuaj mu­jor kur ko­n­t­ro­llo­ni nëse zo­të­ri­mi i një shtë­pie ë­sh­të i re­ali­zu­e­shëm për ju.
Së fu­n­di, ndë­r­sa ndë­r­to­ni ka­pi­tal në shtë­pi­në tuaj, mos u do­rë­zo­ni para tu­n­di­mit për të ve­n­do­sur ka­pi­ta­lin tuaj si ga­ra­n­ci për të ma­rrë pë­r­së­ri kre­di për të rri­tur ko­n­su­min tuaj ak­tu­al. Siç rri­ten, çmi­met e shtë­pi­ve edhe ulen. Pas kri­zës hi­po­te­ka­re të vi­te­ve 2008–2009 në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara, shu­më pe­r­so­na do­lën me hu­m­b­je nga shtë­pi­të e tyre. Kjo për shkak se vle­ra e vle­rë­su­ar e shtë­pi­së së tyre ish­te më pak se kre­dia hi­po­te­ka­re e mbe­tur. Disa pë­su­an hu­m­b­je të la­r­ta kur shi­tën shtë­pi­të. Të tje­rë nuk mund ta pë­r­ba­llo­nin shi­t­jen me hu­m­b­je dhe i mbaj­tën shtë­pi­të, duke shpre­su­ar se tre­gu do të ri­pë­r­të­ri­hej së­rish. Të tje­rë­ve iu desh të ka­lo­nin pro­ce­sin e dhi­m­b­shëm të fa­li­me­n­ti­mit ose ko­n­fi­s­ki­mit. Pra­n­daj, si­gu­ria na tre­gon se ë­sh­të e rë­n­dë­si­sh­me që të mba­ni një ka­pi­tal të ko­n­si­de­ru­e­shëm në shtë­pi­në tuaj.
Duke je­tu­ar si­pas udhë­zi­me­ve të pa­ra­qi­tu­ra më lart do t’ju in­ku­ra­jo­ja të je­to­ni bre­n­da mu­n­dë­si­ve, të eko­no­mi­zo­ni stre­hi­min dhe të mi­ni­mi­zo­ni ri­s­qet që pë­r­f­shi­hen në ve­n­di­met e stre­hi­mit. Tani, le t’u kthe­he­mi in­ve­s­ti­me­ve në ar­sim.
Për shu­më pe­r­so­na, ar­si­mi i la­r­të of­ron një mu­n­dë­si të­r­he­që­se in­ve­s­ti­mi se­p­se mund të si­gu­ro­jë një pagë më të la­r­të. Por, ai nuk ë­sh­të për të gji­thë. Fre­ku­en­ti­mi i uni­ve­r­si­te­tit ose ko­le­gjit ë­sh­të i ku­sh­tu­e­shëm. Nëse një stu­dent shpe­n­zon kohë dhe para duke shku­ar në uni­ve­r­si­tet për rreth dy vjet, dhe më pas e lë shko­llën pa ma­rrë di­p­lo­më, in­ve­s­ti­mi nuk ka të ngja­rë të jetë fi­ti­m­p­ru­rës. Rre­zi­ku më i madh për një stu­dent që merr në ko­n­si­de­ra­të ar­si­min e la­r­të ë­sh­të mu­n­dë­sia e një kthi­mi ne­ga­tiv në in­ve­s­ti­min që ai ose ajo bën. Kjo mund të ndo­dhë nëse të ar­dhu­rat më të la­r­ta që arri­hen nga ar­si­mi janë më të ulë­ta se ko­s­tot që pë­r­f­shi­hen në ma­rr­jen e atij ar­si­mi. Edhe nëse shko­lli­mi su­b­ve­n­ci­ono­het (ose ri­m­bu­r­so­het plo­të­sisht) nga qe­ve­ria, shpe­n­zi­met e je­te­sës janë më të la­r­ta se shu­ma e gra­n­te­ve për stu­de­n­tët dhe as­kush nuk do të ri­m­bu­r­so­jë hu­m­b­jet e të ar­dhu­ra­ve për shkak se keni pu­nu­ar më pak gja­të pe­ri­udhës së stu­di­mit.
Si­pas Zy­rës së Sta­ti­s­ti­ka­ve të Ba­sh­ki­mit Ev­ro­pi­an (Euro­s­tat), fi­ti­met me­sa­ta­re vje­to­re në vi­tin 2016 për pu­no­një­sit me ar­sim të la­r­të ishin mbi 10 000 € më të la­r­ta sesa për ata që ki­shin ve­tëm ar­sim të me­sëm (në Kro­aci di­fe­re­n­ca ë­sh­të 4000 €, në Ru­ma­ni 3000 €, në Po­lo­ni 4000 €).(126) Por ki­sh­te ndry­shi­me të ko­n­si­de­ru­e­sh­me në të ar­dhu­rat e të di­p­lo­mu­ar­ve në uni­ve­r­si­tet. Të ar­dhu­rat ak­tu­ale re­ale pas di­p­lo­mi­mit va­ren nga shu­më fa­k­to­rë, duke pë­r­f­shi­rë af­të­si­të e fi­tu­ara, de­gën e ndje­kur në uni­ve­r­si­tet dhe ku­sh­tet e pë­r­gji­th­sh­me të kë­r­ke­sës dhe ofe­r­tës në një treg të ca­k­tu­ar pune. Si­pas PayScale.com, që ka ha­r­tu­ar da­ta­ba­zën më të ma­dhe në botë të pro­fi­le­ve të pa­ga­ve, de­gët në uni­ve­r­si­tet me mu­n­dë­si­në më të la­r­të të ar­dhu­ra­ve pë­r­f­shi­nin in­xhi­ni­eri­në, ma­te­ma­ti­kën ak­tu­ari­ale dhe të ap­li­ku­ar, shke­n­cat ko­m­p­ju­te­ri­ke, fi­zi­kën, sta­ti­s­ti­kat, eko­no­mi­k­sin dhe si­s­te­met in­fo­r­ma­ti­ve të me­na­xhi­mit. De­gët me të ar­dhu­ra të ulë­ta të mu­n­d­sh­me pë­r­f­shij­në stu­di­met e fë­mi­jë­ve dhe fa­mi­l­je­ve, ar­si­min, pu­nën so­ci­ale, fi­z­ku­l­tu­rën, traj­ni­min at­le­tik, mu­zi­kën dhe ar­tet e ga­ti­mit.(127) Kur zgji­dh­ni një fu­shë stu­di­mi, ë­sh­të e rë­n­dë­si­sh­me të shi­ko­ni pë­r­tej të ar­dhu­ra­ve që vë­re­ni pë­rreth. Ju do të keni 40 apo më shu­më vite për të pu­nu­ar. Ci­lat do të jenë pro­fe­si­onet e kë­r­ku­ara në treg në 20 vi­tet e ar­dh­sh­me? Ju gji­tha­sh­tu du­het të me­rr­ni pa­ra­sysh që mund të ve­n­do­s­ni të shpë­r­n­gu­le­ni diku tje­tër. A do të nji­hen di­p­lo­mat që keni fi­tu­ar në ve­n­din tuaj në ve­n­din ku shpë­r­n­gu­le­ni? Një eko­no­mist i ar­si­mu­ar në Rusi mund të gje­jë një punë në një uni­ve­r­si­tet ka­na­dez (nëse ë­sh­të i ku­ali­fi­ku­ar mja­f­tu­e­shëm), por një mje­ku do t’i du­het të traj­no­het edhe për disa vite para se të ush­t­ro­jë pro­fe­si­onin e tij.
Ë­sh­të me rre­zik të me­rret hua një shu­më e ma­dhe pa­rash për të fi­na­n­cu­ar një ar­si­mim që pri­tet të re­zu­l­to­jë në të ar­dhu­ra të ulë­ta në të ar­dh­men. Siç tre­gu­am në Pje­sën 4, Ele­me­n­tet 1 dhe 2, ë­sh­të e rë­n­dë­si­sh­me që të zgji­dhet një ak­ti­vi­tet pune që ju pë­l­qen. Por zgje­dh­ja juaj du­het të jetë e mi­ri­n­fo­r­mu­ar. Kë­r­ko­ni dhe zbu­lo­ni të ar­dhu­rat e pri­t­sh­me në pro­fe­si­onet për të ci­lat po traj­no­he­ni. Ne duam që ju të bëni zgje­dh­je të in­fo­r­mu­ara, që do të kenë kthi­me më të më­dha të mu­n­d­sh­me nga in­ve­s­ti­mi juaj në ar­sim, duke pë­r­f­shi­rë edhe kë­na­që­si­në pe­r­so­na­le që do të me­rr­ni nga pu­në­si­mi.
Le të sho­him pse stu­de­n­tët ndo­një­he­rë zgje­dhin op­si­one ar­si­mo­re që re­zu­l­toj­në në të ar­dhu­ra ne­ga­ti­ve. Së pari, shu­më stu­de­n­të kanë pri­t­sh­më­ri jo­re­ali­s­te rreth të ar­dhu­ra­ve në të ar­dh­men. Me pri­t­sh­më­ri të ek­za­gje­ru­ara, ata do të jenë gati të pa­gu­aj­në më shu­më për ar­si­min e tyre se ajo që mund të mbë­sh­te­sin me të ar­dhu­rat e tyre të ar­dh­sh­me. Ju du­het të shqy­r­to­ni bu­ri­met për të qenë i in­fo­r­mu­ar rreth ku­sh­te­ve ak­tu­ale dhe të pa­ra­shi­ku­ara të tre­gut të pu­nës dhe po­te­n­ci­alit të të ar­dhu­ra­ve. Ju du­het të kë­r­ko­ni gu­ida ose sta­ti­s­ti­ka për ve­n­din tuaj dhe për ve­n­det ku mund të shpë­r­n­gu­le­ni, që of­roj­në in­fo­r­ma­ci­on rreth pro­fe­si­one­ve kry­eso­re, duke pë­r­f­shi­rë kë­r­ke­sat e tyre, pe­r­s­pe­k­ti­vën e ve­n­de­ve të pu­nës dhe pe­r­s­pe­k­ti­vën për rri­t­je, si dhe pa­gën me­sa­ta­re. Pa­s­ja e pri­t­sh­më­ri­ve re­ali­s­te rreth të ar­dhu­ra­ve të ar­dh­sh­me ë­sh­të një pë­r­bë­rës i rë­n­dë­si­shëm për të ma­rrë ve­n­di­me më të mira rreth ar­si­mit të la­r­të. Në ko­n­te­k­s­tin e mi­g­ri­mit të mu­n­d­shëm, ë­sh­të gji­tha­sh­tu e rë­n­dë­si­sh­me të fi­llo­ni të më­so­ni gju­hët e ne­voj­shme që në mo­shë të re. A jeni i in­te­re­su­ar për ve­n­det që fla­sin an­g­lisht apo frë­n­gjisht? Ndo­sh­ta di­p­lo­mat tu­aja mund të nji­hen më le­h­të në Rusi?
Së dyti, shu­më stu­de­n­të i në­n­v­le­rë­soj­në ko­s­tot e ar­si­mit. Ko­s­to­ja to­ta­le e ar­si­mit pë­r­f­shin ko­s­tot di­re­k­te të pa­ge­sës së shko­llës, li­b­rat, ta­ri­fat dhe fje­t­jen e ngrë­ni­en, por mos ha­rro­ni edhe ko­s­tot opo­r­tu­ne. Duke shku­ar në shko­llë, qo­f­të edhe me kohë të pje­s­sh­me, do të tho­të se ju po hi­q­ni dorë nga të ar­dhu­rat ak­tu­ale nga puna. Si­gu­ro­hu­ni që të me­rr­ni siç du­het në ko­n­si­de­ra­të ko­s­ton to­ta­le të ar­si­mit.
Së tre­ti, stu­de­n­tët e ke­q­pë­r­do­rin bo­r­xhin. Disa i sho­hin pa­ra­të e kre­di­së stu­de­n­to­re si “para fa­las” dhe ma­rrin hua më shu­më para se ç’du­het. Shu­më të rinj janë të pa­pë­r­ga­ti­tur për të gjy­ku­ar se sa e vë­sh­ti­rë do të jetë për të nda­rë veç fo­n­det për shly­er­jen e kre­di­ve stu­de­n­to­re nga bu­xhe­ti i tyre mu­jor pas di­p­lo­mi­mit. Nëse su­po­zo­ni një no­r­më in­te­re­si prej 3 pë­r­qind, do të pa­gu­ani 138 € në muaj për pe­së­m­bë­dh­je­të vjet për të shly­er 20 000 € kre­di. Do t’ju du­het të pa­gu­ani 276 € në muaj për të shly­er 40 000 €. A do të jenë të mja­f­tu­e­sh­me të ar­dhu­rat tu­aja në të ar­dh­men për t’ia dalë me pa­ge­sat mu­jo­re për kre­di­të stu­de­n­to­re që keni ma­rrë për të fi­na­n­cu­ar ar­si­min tuaj, bre­n­da bu­xhe­tit tuaj të pë­r­gji­th­shëm? Me­n­do­ni se­ri­ozisht për këtë çë­sh­t­je pë­r­pa­ra se të me­rr­ni kre­di stu­de­n­to­re.
Nuk po them se nuk du­het të me­rr­ni as­një­he­rë hua për të fi­na­n­cu­ar ar­si­min. Ka ra­s­te kur ky op­si­on ka ku­p­tim. Ne jemi të ve­të­dij­shëm se ar­si­mi fi­na­n­co­het në shu­më më­ny­ra të ndry­sh­me në ve­n­de të ndry­sh­me dhe se, të pa­k­tën në të ka­lu­arën, pa­ge­sa e shko­lli­mit pë­r­bë­n­te një pje­së më të ma­dhe të ko­s­to­ve në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara, sesa në shu­më ve­n­de të tje­ra. Si­do­qo­f­të, kjo po ndry­shon me shpej­të­si në ve­n­det në tra­n­zi­ci­on, për shkak të rri­t­jes së nu­m­rit të uni­ve­r­si­te­te­ve pri­va­te dhe ka­li­mit nga fi­na­n­ci­met e drej­tpë­r­d­rej­ta të shte­tit në ta­ri­fat shko­llo­re të uni­ve­r­si­te­tit në shu­më ve­n­de. Ar­si­mi­mi i la­r­të ë­sh­të shpesh një in­ve­s­tim i mirë, por si me të gji­tha in­ve­s­ti­met e tje­ra ai du­het të hu­lu­m­to­het me kuj­des.
Për të mi­ni­mi­zu­ar më tej ri­s­qet e ar­si­mit, stu­de­n­tët dhe pri­n­dë­rit e tyre mund të ndje­kin op­si­one të tje­ra për të fi­na­n­cu­ar ar­si­min. Si udhë­zu­es i pë­r­gji­th­shëm, zhvi­llo­ni një plan fi­na­n­ci­ar ku bo­r­xhi ë­sh­të op­si­oni i fu­n­dit. Pri­n­dë­rit, të afë­r­mit dhe mi­q­të mund të ni­sin pla­net e tyre të ku­r­si­mit ose mund të ko­n­si­de­roj­në pë­r­fi­ti­met re­la­ti­ve të ku­r­si­mit afa­t­gja­të në fo­r­ma të ndry­sh­me në in­s­ti­tu­ci­one fi­na­n­ci­are.
Of­ro­hen gji­tha­sh­tu edhe bu­r­sa dhe gra­n­te. Ato janë veça­në­risht të­r­he­që­se, se­p­se nuk ë­sh­të ne­vo­ja të shly­hen. Qe­n­d­rat Ku­l­tu­ro­re të Shte­te­ve të Ba­sh­ku­ara, zy­rat e Kë­shi­llit Bri­ta­nik, ose In­s­ti­tu­ti Fra­n­cez janë ve­n­de të du­hu­ra për të hu­lu­m­tu­ar për mu­n­dë­si ja­sh­të ve­n­dit. Gje­ni ko­hën që të kë­r­ko­ni për to. Se­ci­la do të ketë një set spe­ci­fik udhë­zi­mesh, kë­r­ke­sash pë­r­z­gje­dh­je­je dhe afa­tesh pë­r­fu­n­di­m­ta­re. Me­rr­ni pa­ra­sysh të gji­tha këto op­si­one në ve­n­di­min tuaj për të in­ve­s­tu­ar në ar­sim dhe zgji­dh­ni një shteg të re­ali­zu­e­shëm për ju në pë­r­pu­th­je me ku­sh­tet e tre­gut.
Me­gji­thë­se stre­hi­mi dhe ar­si­mi mund të jenë in­ve­s­ti­met më të më­dha që do të bëni, do të shfa­qen edhe mu­n­dë­si të tje­ra in­ve­s­ti­mi. Ek­zi­s­toj­në masa pa­ra­p­ra­ke që du­hen ma­rrë pa­ra­sysh kur ko­n­si­de­ro­het se ci­lën mu­n­dë­si të zgji­dh­ni. Ë­sh­të e rë­n­dë­si­sh­me që të ku­p­to­ni se kur bëni in­ve­s­ti­me, jeni i bri­sh­të; ju du­het të me­n­do­ni nëse in­te­re­sat tu­aja janë në pë­r­pu­th­je me pa­lën që of­ron in­ve­s­ti­min. Nëse po ju of­ro­het diç­ka që du­ket si pro­po­zim ja­sh­të­za­ko­nisht të­r­he­qës, ë­sh­të mirë që të bëni një hap pas dhe të shqy­r­to­ni me kuj­des mo­ti­vet që që­n­d­roj­në pas kë­tij pro­po­zi­mi që po ju pa­ra­qi­tet. Hu­ama­rrë­sit që kë­r­koj­në para për të fi­na­n­cu­ar një pro­jekt në fi­llim do t’u drej­to­hen bu­ri­me­ve me ko­s­to të ulët, siç janë kre­di­të ba­n­ka­re. Gje­t­ja e in­ve­s­ti­to­rë­ve in­di­vi­du­alë si ju dhe pre­m­ti­mi i një no­r­me të la­r­të kthi­mi nuk ka ku­p­tim nëse ek­zi­s­toj­në mu­n­dë­si fi­na­n­ci­mi nga hu­adhë­nës ba­n­ka­rë dhe spe­ci­ali­s­të të tje­rë të in­ve­s­ti­me­ve. Kthi­met e la­r­ta të mu­n­d­sh­me për çdo in­ve­s­tim de­ty­ri­misht vij­në me një risk të la­r­të; pra ek­zi­s­ton një mu­n­dë­si e la­r­të për dë­sh­tim. Nëse ba­n­kat dhe in­ve­s­ti­to­rët pro­fe­si­oni­s­të nuk janë të in­te­re­su­ar për in­ve­s­ti­min, du­het t’i bëni ve­tes py­et­jen, “Pse du­het të jem unë?”
In­te­re­sat e aty­re që she­sin al­te­r­na­ti­va in­ve­s­ti­mi shpesh janë shu­më të ndry­sh­me nga tu­ajat. Me­gji­thë­se doni që të fi­to­ni një kthim të­r­he­qës, ata kanë të ngja­rë të jenë të in­te­re­su­ar kry­esisht në kry­er­jen e shi­t­jes ose fi­ti­met e nxje­rra nga ta­ri­fat e me­na­xhi­mit ose një pagë e la­r­të në li­dh­je me si­pë­r­ma­rr­jen e bi­z­ne­sit. E thë­në qa­r­të, in­te­re­si i tyre kry­esor ë­sh­të të vënë në dorë pa­ra­të tu­aja. Ata nuk kë­r­koj­në de­ty­ri­misht që t’ju ma­sh­t­roj­në; ata mund të be­soj­në se in­ve­s­ti­mi ë­sh­të një mu­n­dë­si e pa­s­tër me të ar­dhu­ra të mu­n­d­sh­me të ko­n­si­de­ru­e­sh­me. Por, pa­va­rë­sisht sa të sje­ll­shëm janë, sa mirë i nji­h­ni, apo në du­k­je se duan t’ju ndi­h­moj­në, in­te­re­sat e tyre janë të ndry­sh­me nga tu­ajat. Gji­tha­sh­tu, pasi të kenë në dorë pa­ra­të tu­aja, ju do të jeni në një po­zi­ci­on të pa­fa­vo­r­shëm për të ndry­shu­ar si­tu­atën.
Si mund të da­llo­ni pa­ra­p­ra­kisht nëse një in­ve­s­tim ë­sh­të i mirë apo jo? Nuk ka një fo­r­mu­lë të veça­n­të që ga­ra­n­ton re­zu­l­ta­te po­zi­ti­ve nga të gji­tha ve­n­di­met e in­ve­s­ti­me­ve. Por, ka gjë­ra që mund të bëni të ci­lat do t’ju ndi­h­moj­në të shma­n­g­ni ka­ta­s­t­ro­fat në in­ve­s­ti­me që mund t’ju ku­sh­toj­në dhje­të­ra mi­jë­ra do­lla­rë (ose eku­iva­le­n­tin e mo­ne­dhës suaj ko­m­bë­ta­re). Veça­në­risht të rë­n­dë­si­sh­me janë gja­sh­të udhë­zi­met e më­po­sh­t­me.
  1. Nëse du­ket te­për e mirë për të qenë e vë­r­te­të, ndo­sh­ta ë­sh­të ash­tu. Kjo ë­sh­të një kli­she e vje­tër, por e vle­f­sh­me. Disa tre­g­tu­es in­ve­s­ti­mesh janë të ga­t­shëm të bëj­në gji­th­ç­ka që të ma­rrin pa­ra­të tu­aja se­p­se pasi t’i kenë shtë­në në dorë, janë ata që i kanë gjë­rat në dorë dhe ju jeni i pa­fu­qi­shëm.
  2. Bëni bi­z­nes ve­tëm me palë që kanë re­pu­ta­ci­on të ci­lin du­het ta mbroj­në. Ko­m­pa­ni­të e sta­bi­li­zu­ara me re­pu­ta­ci­on të mirë ngu­rroj­në që t’i drej­toj­në kli­en­tët drejt in­ve­s­ti­me­ve të kë­qi­ja. Për she­m­bull, një ofe­r­të fi­lle­s­ta­re pu­b­li­ke ak­si­onesh nga një fi­r­më që sapo ka ni­sur ak­ti­vi­te­tin dhe të ci­lën ve­tëm pak pe­r­so­na e njo­hin, ka më shu­më mu­n­dë­si që të re­zu­l­to­jë në hu­m­b­je sesa një ofe­r­të nga një fi­r­më e sta­bi­li­zu­ar që ka re­pu­ta­ci­on të që­n­d­ru­e­shëm.
  3. As­një­he­rë mos bli­ni një in­ve­s­tim që of­ro­het me te­le­fon ose e-mail. Këto te­k­ni­ka ma­r­ke­ti­n­gu pë­r­do­ren për të pë­r­fi­tu­ar nga ata in­di­vi­dë që janë ob­je­k­ti­va të le­h­ta. Mos le­jo­ni që të bë­he­ni vi­k­ti­më e ma­sh­t­ri­me­ve. As­një­he­rë mos i nda­ni in­fo­r­ma­ci­onet pe­r­so­na­le me pe­r­so­nat që nuk u be­so­ni plo­të­sisht. Ju du­het të mbro­ni me kuj­des nu­m­rin tuaj pe­r­so­nal, da­të­li­n­d­jen, nu­m­rin e ce­lu­la­rit, ad­re­sën po­s­ta­re.
  4. Mos le­jo­ni që t’ju de­ty­roj­në të me­rr­ni një ve­n­dim të shpej­të. Me­rr­ni ko­hën e du­hur për të zhvi­llu­ar një stra­te­gji in­ve­s­ti­mi. As­një­he­rë mos le­jo­ni që nga pre­si­oni të me­rr­ni një ve­n­dim të nxi­tu­ar.
  5. Mos le­jo­ni që mi­që­sia të in­f­lu­en­co­jë në një ve­n­dim in­ve­s­ti­mi. Shu­më nje­rëz janë drej­tu­ar në in­ve­s­ti­me të kë­qi­ja nga mi­q­të e tyre. Nëse doni që ta mba­ni një pe­r­son si shok, in­ve­s­to­ni pa­ra­të tu­aja te një palë e tre­të ob­je­k­ti­ve.
  6. Nëse pë­r­ba­lle­ni me ma­r­ke­ting me try­s­ni të la­r­të, me­rr­ni bllo­kun e çe­qe­ve dhe la­r­go­hu­ni. In­ve­s­ti­met të­r­he­që­se shi­ten pa qenë ne­vo­ja që të pë­r­do­ren te­k­ni­ka ma­r­ke­ti­n­gu me try­s­ni të la­r­të. Nëse keni një po­r­to­fol të ko­n­si­de­ru­e­shëm, mund të ketë një vend në të për in­ve­s­ti­me me risk të la­r­të, duke pë­r­f­shi­rë obligacionet ‘junk’ dhe me­ta­let e çmu­ara. Por ato in­ve­s­ti­me du­het të vij­në nga fo­n­de, hu­m­b­jen e të ci­la­ve mund ta pë­r­ba­llo­ni. Nëse jeni duke kë­r­ku­ar një më­ny­rë të si­gurt për të ndë­r­tu­ar pa­su­ri, shu­mi­ca e fo­n­de­ve tu­aja du­het të jetë në in­ve­s­ti­me më ru­ti­no­re me risk të ulët që ju ndi­h­moj­në të kri­jo­ni një po­r­to­fol të di­ve­r­si­fi­ku­ar mirë.
Për sa kohë kanë ek­zi­s­tu­ar pa­ra­të, nje­rë­zit kanë bërë pla­ne që t’ia ma­rrin një­ri-tje­t­rit me anë të ma­sh­t­ri­mit. Pro­du­k­tet e reja dhe tre­gjet me lë­vi­z­je të shpej­të janë të­r­he­që­se për ma­sh­t­ru­e­sit e in­ve­s­ti­me­ve, për she­m­bull ka shu­më ma­sh­t­ri­me me Bitco­in. Në disa ra­s­te, ata of­roj­në fa­las Bitco­in ku­n­d­rejt një ta­ri­fe të vo­gël re­gji­s­t­ri­mi. Ma­sh­t­ri­me të tje­ra kri­joj­në shkë­m­bi­me të rre­me me Bitco­in dhe of­roj­në çmi­me shu­më ko­n­ku­rru­ese që i jo­shin in­ve­s­ti­to­rët që të me­n­doj­në se po pë­r­fi­toj­në nga një ofe­r­të e mirë.(128) Ë­sh­të e rë­n­dë­si­sh­me që të edu­ko­he­ni se si të da­llo­ni ma­sh­t­ru­e­sit; Rre­gu­lli 3 më lart ë­sh­të një pi­kë­ni­s­je e mirë.
Ne e kemi di­s­ku­tu­ar ho­llë­sisht çë­sh­t­jen e ma­sh­t­ri­mit, por edhe tra­n­sa­k­si­onet që janë të pra­nu­e­sh­me, nga kë­n­d­vë­sh­t­ri­mi ju­ri­dik, mund të jenë in­ve­s­ti­me shu­më të kë­qi­ja. Hi­s­to­ria ë­sh­të plot me “fllu­s­ka” kur me­n­dë­sia e pa­a­r­sy­e­sh­me, se çmi­mi i një pro­du­k­ti që ë­sh­të rri­tur shu­më do të du­het të va­zh­do­jë të rri­tet, ka sje­llë re­zu­l­ta­te shka­të­rri­m­ta­re. Në fi­llim të vi­te­ve 1600, spe­ku­lu­e­sit në Ho­la­n­dë e rri­tën çmi­min e një zha­r­dho­ku tu­li­pa­ni më shu­më se gja­sh­të herë se të ar­dhu­rat me­sa­ta­re vje­to­re. Një hi­s­to­ri mba­se e pa­vë­r­te­tu­ar flet për një nje­ri që u tri­sh­tua kur u kthye në shtë­pi dhe gje­ti se ku­zhi­ni­eri i tij, që nuk e nji­h­te lu­len e tu­li­pa­nit, me­n­doi se ish­te një lloj qepe e re dhe e ho­dhi atë në supë. Pak fllu­s­ka mund të pë­r­pu­the­shin me fllu­s­kën e ak­si­one­ve të te­k­no­lo­gji­së së vi­te­ve 1990. Njo­h­ja me in­te­r­ne­tin nxi­ti një valë ma­si­ve spe­ku­li­mesh në bi­z­ne­set e “Eko­no­mi­së së Re”, dhe si re­zu­l­tat, qi­n­d­ra ko­m­pa­ni “.com” u vle­rë­su­an në disa mi­li­ar­dë do­lla­rë pasi bënë shpa­ll­jen pu­b­li­ke të ak­si­one­ve. In­de­k­si i Pë­r­bë­rë i NA­S­DAQ në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara, aty ku shu­mi­ca e kë­ty­re ko­m­pa­ni­ve “.com”, tre­g­toj­në ak­si­onet e tyre, u rrit nga më pak se 500 ko­m­pa­ni që ki­sh­te në fi­llim të vi­te­ve 1990 në 5000 në mars të vi­tit 2000. In­de­k­si ra ndje­shëm me­një­he­rë pas kë­saj, po­thu­aj­se me 80% deri në te­tor të vi­tit 2002, duke shka­k­tu­ar një re­ce­si­on në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara. In­ve­s­ti­met nuk du­het të ba­zo­hen në su­po­zi­me të pa­ju­s­ti­fi­ku­ara për të ar­dh­men, por në vle­rën e do­bi­sh­me re­ale të ase­tit.

Elementi 4.12: Përdorni sigurimin për të mbrojtur veten

Një vi­za­tim ko­mik i një më­su­e­si që tre­gon me gisht në një dë­rra­së të ba­r­dhë: “Ba­zat e me­na­xhi­mit të ri­s­kut: 1. Mos bëj as­një ga­bim sot. 2. Mos bëj as­një ga­bim ne­sër. 3. Pë­r­së­ri­te këtë gjë”.
BA­ZAT E ME­NA­XHI­MIT TË RI­S­KUT
1. MOS BËNI AS­GJË TË GA­BU­AR SOT.
2. MOS BËNI AS­GJË TË GA­BU­AR NE­SËR.
3. PË­R­SË­RI­TE­NI
Jeta pë­r­f­shin ri­s­qe. Ri­s­qet e je­tës va­ri­oj­në nga ri­s­qet e vo­g­la dhe të pa­pë­r­fi­ll­sh­me fi­na­n­ci­are, si p.sh. kur ju of­roj­në shë­r­bim të keq në re­s­to­rant, deri tek ato të më­dha dhe shka­të­rru­ese nga ana fi­na­n­ci­are, si p.sh. së­mu­n­d­jet e rë­n­da ose shka­të­rri­mi i shtë­pi­së nga to­r­na­dot. Me­gji­thë­se nuk mund t’i eli­mi­no­ni ri­s­qet, mund të me­rr­ni hapa për t’i zvo­gë­lu­ar dhe me­na­xhu­ar ato.
Mund të bëni zgje­dh­je që zvo­gë­loj­në ri­s­qet. P.sh. duke mos shkru­ar me­sa­zhe kur jeni në ti­mon zvo­gë­lo­ni mu­n­dë­si­në që të pë­r­f­shi­he­ni në ak­si­de­n­te. Mbaj­tja e rri­pit të si­gu­ri­mit ul sha­n­set e lë­n­di­me­ve nëse pë­r­f­shi­he­ni në një ak­si­dent. In­s­ta­li­mi i de­te­k­to­rë­ve të ty­mit dhe një si­s­te­mi si­gu­rie zvo­gë­lon mu­n­dë­si­në që ba­ne­sa juaj të di­gjet apo të vi­dhet. Zvo­gë­li­mi e ko­n­su­mit të she­qe­rit dhe ngrë­nia e ush­qi­me­ve me ko­le­s­te­rol të ulët zvo­gë­lon mu­n­dë­si­në e së­mu­n­d­je­ve. Ndë­r­sa zgje­dh­jet tu­aja mund të zvo­gë­loj­në ri­s­qet, ato ku­rrë nuk mund të eli­mi­no­hen plo­të­sisht.
Si mund ta me­na­xho­ni ri­s­kun dhe të mbro­he­ni nga pa­so­jat më të rë­n­da? Si­gu­ri­mi mund të zvo­gë­lo­jë hu­m­b­jen fi­na­n­ci­are që re­zu­l­ton nga dë­met ndaj pro­nës (p.sh. shtë­pia ose ma­ki­na), një së­mu­n­d­je, hu­m­b­ja e të ar­dhu­ra­ve ose ngja­r­je të tje­ra të dë­m­sh­me. Si­gu­ri­mi of­ron një më­ny­rë që një grup pe­r­so­nash të ba­sh­koj­në pa­ge­sat dhe të ndaj­në ri­s­qet për të pë­r­ba­llu­ar hu­m­b­jet e anë­ta­rë­ve që pë­soj­në dëme nga një ngja­r­je ne­ga­ti­ve. Pa­ri­mi i nda­r­jes së ri­s­kut shpesh ha­rro­het se­p­se in­di­vi­dët i pa­gu­aj­në pri­me një ko­m­pa­nie si­gu­ri­mi dhe nuk kanë li­dh­je me anë­ta­rët e gru­pit. Ko­m­pa­nia e si­gu­ri­mit ë­sh­të një ndë­r­m­je­tës në pro­ce­sin e nda­r­jes së ri­s­kut. Ko­m­pa­nia gru­m­bu­llon pri­met nga se­ci­li anë­tar i gru­pit (mbaj­të­sit e po­li­ca­ve), më pas shpë­r­n­dan pa­ge­sat kur ndodh një hu­m­b­je për të ci­lën janë mbu­lu­ar.
Për të ku­p­tu­ar se si fu­n­k­si­onon nda­r­ja e ri­s­kut, ima­gji­no­ni si­tu­atën e më­po­sh­t­me. Ju dhe ka­tër ko­le­gët tuaj shko­ni në një re­s­to­rant për dre­kë dhe pri­s­ni që to­ta­li i fa­tu­rës të jetë 100 €. Të pe­s­të ju bini da­kord që të udhë­zo­ni ka­me­ri­erin që t’ia japë fa­tu­rën në më­ny­rë të ra­s­të­si­sh­me një­rit nga ju dhe ai pe­r­son do të pa­gu­ajë të gji­thë shu­mën. Ju dhe anë­ta­rët e tje­rë të gru­pit më pas mund të zgji­dh­ni mes dy op­si­one­ve: (1) të pro­vo­ni fa­tin dhe të shpre­so­ni të mos zgji­dhe­ni që të pa­gu­ani fa­tu­rën prej 100 €; ose (2) të pa­gu­ani pri­min prej 20 € një si­gu­ru­e­si i cili do të pa­gu­ajë fa­tu­rën 100 € nëse zgji­dhe­ni. Shu­më pre­fe­roj­në op­si­onin 2 se­p­se pë­r­f­shin më pak risk. Me­gji­thë­se du­het të pa­gu­ani pri­min 20 €, ju mbro­he­ni ku­n­dër mu­n­dë­si­së 20 pë­r­qind që të pa­gu­ani të gji­thë fa­tu­rën prej 100 €.
Pa dy­shim, si­gu­ru­e­sit që of­roj­në shë­r­bi­min e nda­r­jes së ri­s­kut pë­r­ba­llen me ko­s­to. Ata du­het të vle­rë­soj­në ri­s­qet, të fo­r­ma­li­zoj­në ma­rrë­ve­sh­jet, të gru­m­bu­lloj­në pri­met, të shqy­r­toj­në dhe ve­ri­fi­koj­në pre­te­n­di­met, si dhe të pro­ce­soj­në pa­ge­sat. Pë­r­veç ko­s­to­ve të ri­s­kut, du­het të mbu­lo­hen edhe këto ko­s­to pro­ce­si­mi dhe traj­ti­mi. Pra­n­daj, pri­met e si­gu­ri­mit du­het të jenë disi më të la­r­ta se ko­s­tot e pri­t­sh­me të hu­m­b­jes. Për she­m­bull, nëse një ko­m­pa­ni si­gu­ri­mi do t’u je­p­te anë­ta­rë­ve të gru­pit tonë të re­s­to­ra­n­tit mbroj­t­je ku­n­dër gja­sës 20 pë­r­qind që mund të pë­r­fu­n­doj­në me fa­tu­rën 100 €, du­het t’i ta­ri­foj­në se­ci­lit pak më shu­më se 20 €, ndo­sh­ta 22 €, për të pa­sur një sti­mul për ta of­ru­ar shë­r­bi­min.
Si­gu­ri­mi zvo­gë­lon ri­s­kun se­p­se e shpë­r­n­dan ba­rrën e ngja­r­je­ve ne­ga­ti­ve që disa pë­soj­në te një grup më i madh pe­r­so­nash. Në si­tu­atën tonë me dre­kën, fa­tu­ra 100 € vjen me si­gu­ri. Pa­si­gu­ria vjen nga mo­s­di­ja se ci­lit anë­tar të gru­pit do t’i ta­ko­jë ta ma­rrë. Një grup më i madh do të rri­së shu­mën e hu­m­b­jes së mu­n­d­sh­me, por do të ulë gji­tha­sh­tu gja­sën që një anë­tar in­di­vi­du­al të ma­rrë fa­tu­rën.
Kur bë­het fja­lë për shu­ma të më­dha, shu­mi­ca prej nesh ë­sh­të re­zi­s­tent ndaj ri­s­kut. Kjo do të tho­të se jemi të ga­t­shëm të pa­gu­aj­më një prim për të zvo­gë­lu­ar pa­so­jat ne­ga­ti­ve të ngja­r­je­ve të ndry­sh­me. Ble­r­ja e si­gu­ri­mit ë­sh­të një më­ny­rë e zvo­gë­li­mit të ek­s­po­zi­mit ndaj ri­s­qe­ve. Një më­ny­rë e thje­sh­të për të ku­p­tu­ar këtë ë­sh­të të py­es­ni ve­ten nëse do të pra­no­nit një bast prej 1000 € nëse he­dh­ja e mo­ne­dhës(129) do të re­zu­l­to­n­te “kokë” dhe ju do të fi­to­nit këtë shu­më, në të ku­n­dë­r­tën, “pil”, ju do të de­ty­ro­he­shit të je­p­nit 1000 €. Shu­mi­ca prej nesh nuk do ta pra­no­n­te një bast të ti­llë, pa­va­rë­sisht fa­k­tit se ë­sh­të një bast “i drej­të” për sa i pë­r­ket shu­mës. Pse jo? Ju du­het të vle­rë­so­ni gjë­rat nga të ci­lat do t’ju du­hej të hi­q­nit dorë (jo t’i bli­ni), nëse do ta hu­m­bi­s­nit ba­s­tin, më shu­më sesa ato që do të bli­nit nëse do të fi­to­nit. Kjo ë­sh­të e qa­r­të, se­p­se në mu­n­ge­së të ba­s­tit, ju zgjo­dhët të pa­rën mbi të dy­tën.
Por, si­gu­ri­mi nuk ë­sh­të gji­th­mo­në me ko­s­to efe­k­ti­ve. Ju du­het të me­n­do­ni me kuj­des nëse ka lo­gji­kë që ju të si­gu­ro­he­ni ndaj një ri­s­ku. Po, ju du­het të si­gu­ro­he­ni ku­n­dër ngja­r­je­ve që, nëse ndo­dhin, do t’ju sje­llin vë­sh­ti­rë­si të rë­n­da fi­na­n­ci­are. Një së­mu­n­d­je e rë­n­dë që nuk ju le­jon të pu­no­ni për një pe­ri­udhë të gja­të kohe, një ak­si­dent me ma­ki­në ose një pë­r­m­by­t­je që ju dë­m­ton shtë­pi­në, janë disa she­m­buj të kë­ty­re. Si­gu­ri­mi ku­n­dër ngja­r­je­ve ne­ga­ti­ve re­la­ti­visht të vo­g­la si p.sh. pri­sh­ja e një pa­ji­s­je­je ose te­le­vi­zo­ri, në pë­r­gji­thë­si nuk ë­sh­të me ko­s­to efe­k­ti­ve. Of­ri­mi i një shë­r­bi­mi për nda­r­jen e ri­s­kut do të jetë i ku­sh­tu­e­shëm në ra­port me dë­m­ti­min e mu­n­d­shëm. Pra­n­daj, do të jetë në pë­r­gji­thë­si më eko­no­mi­ke të pra­no­hen këto ri­s­qe dhe të pë­r­do­ret një llo­ga­ri ku­r­si­mi (shi­ko­ni Pje­sa 4, Ele­me­n­ti 6) për të pla­ni­fi­ku­ar dhe mbu­lu­ar ko­s­tot e kë­ty­re ri­s­qe­ve. Në ko­n­t­rast me këtë, si­gu­ri­mi për ma­ki­nat, shtë­pi­të dhe shë­n­de­tin janë za­ko­nisht me ko­s­to efe­k­ti­ve. Në këto ra­s­te, ko­s­to­ja e shpë­r­n­da­r­jes së ri­s­qe­ve me një grup pe­r­so­nash za­ko­nisht ë­sh­të e ulët në kra­ha­sim me dë­met e mu­n­d­sh­me të një ngja­r­je­je ne­ga­ti­ve. Tani u kthe­he­mi aty­re te­ma­ve.
Shu­më ve­n­de kë­r­koj­në që pro­na­rët e ma­ki­na­ve të kenë një­fa­rë ni­ve­li si­gu­ri­mi për ma­ki­nat. Si­gu­ro­hu­ni që të ko­n­t­ro­llo­ni me ko­m­pa­ni­në tuaj të si­gu­ri­mit në më­ny­rë që të plo­të­so­ni kë­r­ke­sat mi­ni­ma­le. Kli­en­tët do të pa­gu­aj­në një prim ba­zu­ar në një nu­mër fa­k­to­rësh. Këto pë­r­f­shij­në hi­s­to­ri­kun e pe­r­so­nit si sho­fer, ka­ra­k­te­ri­s­ti­kat e sho­fe­rit, llo­jin e ma­ki­nës dhe ku­fi­zi­met spe­ci­fi­ke të mbu­li­mit dhe shu­mat e zbri­t­sh­me të po­li­cës. Një shu­më e zbri­t­sh­me ë­sh­të shu­ma që kli­en­ti du­het të pa­gu­ajë në fi­llim pë­r­pa­ra se të ap­li­ko­het mbu­li­mi nga si­gu­ri­mi. Për she­m­bull, një shu­më e zbri­t­sh­me prej 500 € do të tho­të se kli­en­ti du­het të pa­gu­ajë 500 € pë­r­pa­ra se po­li­ca e si­gu­ri­mit të pa­gu­ajë për një hu­m­b­je. Në pë­r­gji­thë­si, sa më e la­r­të të jetë shu­ma e zbri­t­sh­me, aq më i ulët ë­sh­të pri­mi. Mbu­li­mi ë­sh­të shu­ma ma­k­si­ma­le që do të pa­gu­ajë po­li­ca në rast hu­m­b­je­je.
Një po­li­cë si­gu­ri­mi për auto­m­je­te në pë­r­gji­thë­si ë­sh­të e stru­k­tu­ru­ar me disa mbu­li­me bazë, ose llo­je hu­m­b­je­je. Si­gu­ri­mi ku­n­dër ak­si­de­n­te­ve mbu­lon dë­met ndaj ma­ki­nës në rast ak­si­de­n­ti. Si­gu­ri­mi gji­thë­pë­r­f­shi­rës pa­gu­an për dë­met që nuk pë­r­f­shij­në ak­si­de­n­tet si p.sh. vje­dh­jen, va­n­da­li­z­min dhe ngja­r­jet ma­dho­re si p.sh. një degë peme që bie mbi xha­min e ma­ki­nës. Mbu­li­mi ndaj pa­lë­ve të tre­ta, ndo­një­he­rë i njo­hur si TPL, vjen në dy fo­r­ma. E para, u pa­gu­an të tje­rë­ve për dë­met ndaj pe­r­so­nit të tyre ose auto­m­je­tit të shka­k­tu­ara nga pë­r­do­ri­mi i auto­m­je­tit tuaj. Së dyti, ajo pa­gu­an dë­met ndaj jush dhe pa­sa­gje­rë­ve tuaj për shpe­n­zi­met mje­kë­so­re dhe pë­r­fi­ti­met në rast vde­k­je­je. Për she­m­bull, mbu­li­mi ndaj pa­lë­ve të tre­ta për 500 000 € do të tho­të ma­k­si­mu­min që si­gu­ri­mi do të pa­gu­ajë në rast se hu­m­b­ja ë­sh­të 500 000 €, edhe nëse hu­m­b­ja re­ale ë­sh­të më e ma­dhe. Kur bli­ni po­li­cë si­gu­ri­mi, ju du­het të ko­n­si­de­ro­ni me kuj­des ku­fij­të e mbu­li­mit tuaj dhe ni­ve­let e shu­ma­ve të zbri­t­sh­me. A keni mjaft në llo­ga­ri­në tuaj të ku­r­si­mit për ra­s­te eme­r­gje­n­ce ose fo­n­de të tje­ra për të pa­gu­ar shu­mën e zbri­t­sh­me?
Siç ë­sh­të di­s­ku­tu­ar në Pje­sën 4, Ele­me­n­ti 11, stre­hi­mi ë­sh­të in­ve­s­ti­mi më i madh që shu­mi­ca e nje­rë­z­ve do të bëj­në. Ë­sh­të lo­gji­ke që të si­gu­ro­he­ni ku­n­dër hu­m­b­jes së ase­tit tuaj më të madh. Ndo­një­he­rë, kë­r­ko­het që të keni një­fa­rë ni­ve­li si­gu­ri­mi, që ë­sh­të i de­ty­ru­e­shëm nga rre­gu­llo­ret e ve­n­dit ose nga in­s­ti­tu­ci­oni fi­na­n­ci­ar që mban ko­la­te­ra­lin dhe fi­na­n­coi ble­r­jen tuaj. Si­gu­ro­hu­ni që të kë­shi­llo­he­ni me ko­m­pa­ni­në tuaj të si­gu­ri­mit në më­ny­rë që të plo­të­so­ni sta­n­da­r­det mi­ni­ma­le të kë­r­ku­ara. Në më­ny­rë të ngja­sh­me me po­li­cat e si­gu­ri­mit të ma­ki­na­ve, si­gu­ri­mi i shtë­pi­së do të ketë shu­ma të zbri­t­sh­me dhe li­mi­te mbu­li­mi. Si në ra­s­tin e si­gu­ri­mit të ma­ki­nës, nëse zgji­dh­ni një shu­më më të ma­dhe të zbri­t­sh­me, pri­met tu­aja do të jenë në pë­r­gji­thë­si më të ulë­ta. Ju du­het të ana­li­zo­ni me kuj­des se çfa­rë ri­s­ku do të mba­ni vetë.
Si­gu­ri­mi shë­n­de­të­sor va­ri­on shu­më si­pas ve­n­de­ve, dhe mund të jetë çë­sh­t­je e ko­m­p­li­ku­ar për shkak të më­ny­ra­ve të fi­na­n­ci­mit dhe pa­ge­sës për kli­en­tët dhe shu­më­lloj­shmë­ri­së së pla­ne­ve të di­s­po­nu­e­sh­me. Disa janë të si­gu­ru­ar nga qe­ve­ria e ve­n­dit të tyre, dhe mund ose mund të mos jenë në gje­n­d­je të zgje­dhin mbu­lim shte­së pri­vat. Disa e pë­r­fi­toj­në si­gu­ri­min e tyre shë­n­de­të­sor pë­r­mes pu­në­dhë­në­sit, ndë­r­sa të tje­rë blej­në di­rekt nga një ko­m­pa­ni si­gu­ri­mi. Disa i pa­gu­aj­në të gji­tha pri­met e tyre, ndë­r­sa të tje­rë kanë palë të tre­ta që i pa­gu­aj­në (p.sh. qe­ve­ria ose pu­në­dhë­në­si). Pla­net va­ri­oj­në, në va­rë­si se kush pa­gu­an dhe çfa­rë mbu­lo­het. Në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara, Ligji i Mbrojtjes së Pacientëve dhe i Kujdesit Shëndetësor të Përballueshëm, i mi­ra­tu­ar nga Ko­n­g­re­si në vi­tin 2010, shtoi më shu­më ko­m­p­le­k­si­tet duke kë­r­ku­ar mbu­lim më të gje­rë dhe duke im­p­le­me­n­tu­ar një si­s­tem ta­k­sash, gjo­bash dhe su­b­ve­n­ci­onesh. Në ve­n­de të tje­ra, ka ko­n­t­roll të plo­të nga qe­ve­ria të si­s­te­mit të kuj­de­sit shë­n­de­të­sor. Ko­m­p­le­k­si­te­tet rreth si­gu­ri­mit të kuj­de­sit shë­n­de­të­sor dhe kra­ha­si­met ndë­r­ko­m­bë­ta­re të si­s­te­me­ve janë pë­r­tej ob­je­k­ti­vit të kë­tij li­b­ri, por duam që t’i bëj­më të qa­r­ta disa pa­ri­me.
Pa­ge­sat që bë­hen për si­gu­ri­min shë­n­de­të­sor vij­në në ka­tër fo­r­ma. Së pari, pri­met (ose ta­k­sat) pa­gu­hen për të fi­tu­ar mbu­li­min e of­ru­ar nga pla­ni. Së dyti, mund të ap­li­ko­het një shu­më e zbri­t­sh­me. Së tre­ti, ka një ba­sh­kë­pa­ge­së, që ë­sh­të ta­ri­fa për një shë­r­bim të ca­k­tu­ar si p.sh. vi­zi­ta te mje­ku apo ma­rr­ja e një re­ce­te. Së ka­të­r­ti, ba­sh­kë­si­gu­ri­mi ë­sh­të pë­r­qi­n­d­ja e fa­tu­rës mje­kë­so­re që kli­en­ti du­het të pa­gu­ajë. Për she­m­bull, një plan mund të kë­r­ko­jë që kli­en­ti të pa­gu­ajë 20 pë­r­qind të fa­tu­rës për një që­n­d­rim në spi­tal ose një pro­ce­du­rë mje­kë­so­re. Në disa ve­n­de, of­ro­hen si­gu­ri­me pri­va­te shte­së për të mbu­lu­ar ba­sh­kë­pa­ge­sën ose ba­sh­kë­si­gu­ri­min.
Ka rre­tha­na ku po­se­di­mi i mbroj­tjes me si­gu­rim në re­ali­tet rrit ri­s­kun. Ky nji­het si rre­zi­ku mo­ral. Me­n­do­ni ske­na­rët e më­po­sh­tëm. Rachel ndë­rron ma­ki­nën e saj të vje­tër dy­m­bë­dh­je­të vje­ça­re dhe blen mo­de­lin e fu­n­dit, që ka te­k­no­lo­gji­të dhe op­si­onet më të fu­n­dit të si­gu­ri­së. Duke qenë se Rachel ndi­het më e si­gurt në ma­ki­nën e re, ajo mund ta drej­to­jë ma­ki­nën me më pak kuj­des duke di­tur se mu­n­dë­sia që të lë­n­do­het në një ak­si­dent ë­sh­të më e vo­gël për shkak të op­si­one­ve të si­gu­ri­së. Nëna e Ja­cob in­si­s­ton që ai të mba­jë ve­shur he­l­me­të, mbroj­të­se për gju­njët dhe bë­rry­lat dhe pa­n­ta­llo­na të gja­ta kur lë­viz me skej­tbord. Duke ma­rrë gu­xim nga ndje­sia e si­gu­ri­së dhe e mbroj­tjes, Ja­cob mund të pë­r­pi­qet të bëjë he­dh­je dhe ma­no­v­ra më të rre­zi­k­sh­me me skej­tbo­r­din e vet duke di­tur se ka më pak mu­n­dë­si që të lë­n­do­het. Iva­n­ka nuk ka ski­ju­ar për disa vite dhe nuk ë­sh­të e si­gurt nëse ka ha­rru­ar apo jo. Me si­gu­ri­min e saj të plo­të shë­n­de­të­sor për të mbu­lu­ar shpe­n­zi­met për ko­c­kat e saj të thy­era, ajo mund të gu­xo­jë të sfi­do­jë shpa­tet e pje­rrë­ta të Black Di­amond. Pa këtë si­gu­rim, ajo mund të ve­n­do­së të ski­jo­jë në pi­s­tat blu për fi­lle­s­ta­rët. Në të dy ske­na­rët, ri­s­ku rri­tet për shkak të ndry­shi­mit të sje­ll­jes nga ndje­nja e si­gu­ri­së.
Llo­je të tje­ra si­gu­ri­mi që du­hen ko­n­si­de­ru­ar, por që nuk traj­to­hen këtu, pë­r­f­shij­në si­gu­ri­min e je­tës, in­va­li­di­te­tit, dhe kuj­de­sit afa­t­gja­të. Ne­vo­ja për këto ose çfa­rë­do lloj si­gu­ri­mi tje­tër, va­ret shu­më nga po­li­ti­kat e mbroj­tjes so­ci­ale të ve­n­de­ve të veça­n­ta. Ë­sh­të e pa­mu­n­dur që në një li­bër me in­te­res të pë­r­gji­th­shëm të gjesh kë­shi­lla të pë­r­sh­ta­t­sh­me si­pas si­tu­atës së se­ci­lit in­di­vid. Ajo që mund të the­mi ë­sh­të se shqy­r­ti­mi me kuj­des i si­tu­atës së se­ci­lit dhe jo thjesht të su­po­zo­het se “çdo gjë do të jetë mirë” ë­sh­të një po­li­ti­kë e ma­tur. Pas vle­rë­si­mit të zgje­dh­je­ve pe­r­so­na­le që pë­r­ca­k­toj­në ni­ve­lin e ri­s­kut në je­tën tuaj, ana­li­zo­ni me kuj­des ri­s­qet që nuk mund t’i shma­n­g­ni, por që mund të zvo­gë­lo­hen pë­r­mes pë­r­do­ri­mit efe­k­tiv të si­gu­ri­mit. Ë­sh­të e lo­gji­k­sh­me që të si­gu­ro­he­ni ku­n­dër ri­s­qe­ve me efe­k­te ne­ga­ti­ve të më­dha të mu­n­d­sh­me, por kur dë­met e mu­n­d­sh­me fi­na­n­ci­are janë të vo­g­la, në pë­r­gji­thë­si më e mira ë­sh­të ose të pë­r­ba­llo­ni ko­s­ton në bu­xhe­tin tuaj mu­jor, ose t’i mbu­lo­ni ato nga llo­ga­ria juaj e ku­r­si­me­ve për ra­s­te eme­r­gje­n­ce. Ob­je­k­ti­vi më i rë­n­dë­si­shëm i një stra­te­gjie si­gu­ri­mi ë­sh­të të pa­ra­n­da­lo­hen hu­m­b­jet fi­na­n­ci­are ka­ta­s­t­ro­fi­ke.
Me­gji­thë­se si­gu­ri­mi pë­r­do­ret në pë­r­gji­thë­si nga ve­n­det dhe fa­mi­l­jet me të ar­dhu­ra të me­s­me ose të la­r­ta, za­ko­nisht janë të va­r­f­rit ata që kanë më shu­më pë­r­fi­ti­me nga kjo nëse mund të gjej­në pro­du­k­tet e du­hu­ra të si­gu­ri­mit. Shu­më pro­du­k­te të ti­lla ak­tu­alisht janë duke u zhvi­llu­ar.

Pjesa 4 Mendimet finale

Me­na­xhi­mi i du­hur fi­na­n­ci­ar mund të du­ket i ndë­r­li­ku­ar, por rre­gu­llat e pë­r­sh­k­ru­ara më lart do t’ju ndi­h­moj­në të me­n­do­ni në drej­ti­min e du­hur. Në fakt, nuk ë­sh­të edhe aq e ndë­r­li­ku­ar. Ku­r­se­ni dhe shpe­n­zo­ni me zgju­ar­si. Me­n­do­ni para se të ve­p­ro­ni. Jini ak­tiv - ë­sh­të e le­h­të të injo­ro­ni çë­sh­t­jet rreth fi­na­n­ca­ve tu­aja, kur gji­th­mo­në du­ket si­kur ka gjë­ra më ur­gje­n­te ose më shu­më punë, çë­sh­t­je fa­mi­l­ja­re dhe ar­gë­tu­ese. Nëse keni një pa­r­t­ner/e, gje­ni kohë për të ana­li­zu­ar si­tu­atën tuaj. Mbi të gji­tha, mba­ni mend kë­shi­llat e z. Mi­ka­uber, nga ro­ma­ni i Cha­r­les Di­c­kens “Da­vid Cop­pe­r­fi­eld”: “Të ar­dhu­rat vje­to­re një­zet ste­r­li­na; shpe­n­zi­met vje­to­re një­m­bë­dh­je­të pre­s­je gja­sh­të; re­zu­l­ta­ti, lu­m­tu­ri. Të ar­dhu­rat vje­to­re një­zet ste­r­li­na; shpe­n­zi­met vje­to­re një­zet pre­s­je gja­sh­të ste­r­li­na; re­zu­l­ta­ti, mje­rim”.

Mendimet përfundimtare dhe falënderimet

Mendimet përfundimtare

Pë­r­veç të qe­nit eko­no­mi­s­të dhe më­su­es, të gji­thë auto­rët janë gji­tha­sh­tu pri­n­dër dhe fa­mi­l­ja­rë. Pë­r­pos tra­shë­gi­mi­së së di­jes që po lëmë për stu­de­n­tët tanë dhe le­xu­e­sit e tje­rë të kë­tij li­b­ri, ne uroj­më gji­tha­sh­tu që të ndi­koj­më po­zi­ti­visht je­tën e bre­za­ve të ar­dh­shëm. Jemi të si­gurt se edhe ju keni të njëj­tën dë­shi­rë.
Ne e arrij­më këtë që­llim në shu­më më­ny­ra të ndry­sh­me. Ne mund të pu­noj­më në ni­vel lo­kal, ko­m­bë­tar dhe glo­bal për të si­gu­ru­ar që pë­r­mes po­li­ti­ka­ve pu­b­li­ke të kri­joj­më një mje­dis ku in­di­vi­dët mund të arrij­në po­te­n­ci­alin e tyre. Në ni­ve­lin pe­r­so­nal, ne mund të kë­r­koj­më të rrë­njo­sim za­ko­ne të su­k­se­sit duke qenë she­m­bull dhe duke i udhë­zu­ar fë­mi­jët tanë të bëj­në zgje­dh­je të mira.
Siç kemi parë në këtë pje­së të Eko­no­mi­k­si i Me­n­di­mit Pra­k­tik, si­gu­ria fi­na­n­ci­are pri­ret të pë­r­mi­rë­so­jë mi­rë­qe­ni­en e pë­r­gji­th­sh­me duke i bërë të arri­t­sh­me gjë­rat e do­mo­s­do­sh­me, dhe duke eli­mi­nu­ar shqe­të­si­min për re­ali­zi­min e ne­vo­ja­ve bazë. Ata që zhvi­lloj­në za­ko­net e të pu­nu­arit me zell, që ve­n­do­sin sy­ni­me dhe i arrij­në ato, dhe shma­n­gin tu­n­di­met e kë­na­që­si­së së me­një­he­r­sh­me duke ma­rrë pa­ra­sysh pa­so­jat e ar­dh­sh­me për zgje­dh­jet ak­tu­ale, janë za­ko­nisht më të su­k­se­s­shëm në të gji­tha fu­shat e je­tës, sesa ata që i injo­roj­në këto za­ko­ne.
Një nga më­ny­rat më të rë­n­dë­si­sh­me për të më­su­ar të ri­nj­të që të jenë të pë­r­gje­gj­shëm ë­sh­të duke i ndi­h­mu­ar ata të ku­p­toj­në që pa­ra­ja fi­to­het; nuk bie nga qi­elli. Fë­mi­jët, edhe në mo­shë të vo­gël, mund të nxi­ten duke pë­r­ca­k­tu­ar de­ty­ra që i mu­n­dë­soj­në ata të fi­toj­në para për të pë­r­m­bu­shur dë­shi­rat e tyre. Këto de­ty­ra mund të pë­r­f­shij­në sti­muj për të arri­tur që­lli­me të ca­k­tu­ara ar­si­mo­re ose ndi­h­më në pu­nët e shtë­pi­së siç mund të jetë nxje­rr­ja e qe­nit për shë­ti­t­je ose pa­s­t­ri­mi i pa­ta­te­ve për va­k­tin e da­r­kës. Pa­ra­ja nuk ë­sh­të thjesht një mjet për të pa­sur më shu­më nga sa dë­shi­ro­ni; ajo ë­sh­të gji­tha­sh­tu një masë e ko­n­t­ri­bu­tit tuaj për të ndi­h­mu­ar të tje­rët që të ma­rrin më shu­më nga sa dë­shi­roj­në. Më­ny­ra më e mirë për të fi­tu­ar më shu­më para ë­sh­të duke u shë­r­by­er të tje­rë­ve dhe duke gje­tur më­ny­ra që ata të jenë më mirë. Ky më­sim mbi si­pë­r­ma­rr­jen do të jetë shu­më i vle­f­shëm gja­të ka­rri­erës së një fë­mi­je, pa ma­rrë pa­ra­sysh se çfa­rë ka­rri­ere ndjek ai/ajo.
Edhe kur pa­gu­ani për fë­mi­jët, ë­sh­të e mu­n­dur që t’u mu­n­dë­so­ni aty­re të ku­p­toj­në ko­s­tot dhe ko­m­p­ro­mi­set të ci­lat janë të qe­në­si­sh­me në të gji­tha shpe­n­zi­met. Gja­të gji­thë je­tës së tyre, të gji­thë fë­mi­jët tanë do të du­het të ve­n­do­sin se si do t’i shpe­n­zoj­në të ar­dhu­rat e ku­fi­zu­ara. Nëse ata shpe­n­zoj­në më shu­më për një ar­ti­kull, ata do të du­het të shpe­n­zoj­në më pak për ar­ti­kuj të tje­rë. Ne të gji­thë du­het të bëj­më ko­m­p­ro­mi­se. Që në mo­shë të re ne du­het t’i më­soj­më fë­mi­jët tanë që të njo­hin këtë re­ali­tet dhe t’u of­roj­më aty­re pë­r­vo­ja që do t’i ndi­h­moj­në të më­soj­në të zgje­dhin me ma­tu­ri. Shu­më pri­n­dër (edhe ata që i ndi­h­moj­në fi­na­n­ci­arisht fë­mi­jët e tyre, pa ma­rrë as­gjë në kthim) i nxi­sin fë­mi­jët e tyre të ku­r­sej­në një pje­së të pa­ra­ve që ma­rrin për t’i dhu­ru­ar ato për ba­mi­rë­si. Këta pri­n­dër shpesh gjej­në kohë për të di­s­ku­tu­ar me ta se ku du­het t’i shpe­n­zoj­në ku­r­si­met e tyre dhe pse të me­n­dosh për mi­rë­qe­ni­en e nje­rë­z­ve ko­n­t­ri­bu­on në vle­rat e tyre dhe në mi­rë­qe­ni­en e sho­që­ri­së ku ata je­toj­në.
Në shu­mi­cën e ra­s­te­ve, su­k­se­si në jetë ka të bëjë me pë­r­ca­k­ti­min e që­lli­me­ve, të pu­nu­arit për t’i arri­tur ato, të zbu­lu­arit se si shë­r­bi­met e tua të jenë të do­bi­sh­me për të tje­rët, të ku­r­sy­erit për një që­llim të veça­n­të dhe të shpe­n­zu­arit e pa­ra­ve me ma­tu­ri. Këta janë pë­r­bë­rë­sit kry­eso­rë të su­k­se­sit. Eko­no­mi­k­si si­gu­ron re­ce­tën se si të je­to­ni një jetë më të kë­na­q­sh­me.
Tani udhë­ti­mit tonë po i vjen fu­n­di. Pë­r­gja­të gji­thë li­b­rit, që­lli­mi ynë ka qenë t’ju of­roj­më in­fo­r­ma­ci­one dhe mje­te që do t’ju ndi­h­moj­në të keni një jetë më të su­k­se­s­sh­me. Shpre­sa jonë ë­sh­të që me­n­d­ja juaj të jetë e ha­pur ndaj më­ny­ra­ve të reja të të me­n­du­arit dhe që ju t’i pë­r­do­r­ni këto njo­hu­ri për të pë­r­mi­rë­su­ar je­tën tuaj dhe atë të të tje­rë­ve pë­rreth jush.

Falenderime

Auto­rët dë­shi­roj­në të shpre­hin vle­rë­si­min e tyre ndaj disa nje­rë­z­ve kry­eso­rë që ko­n­t­ri­bu­an në këtë pro­jekt, si në ve­r­si­onin e gju­hës an­g­le­ze, ash­tu edhe pë­r­sh­ta­t­jen dhe pë­r­k­thi­min për pë­r­do­rim në Ev­ro­pën Qe­n­d­ro­re dhe Li­n­do­re, dhe ish-Ba­sh­ki­min So­v­je­tik.
Për sa i pë­r­ket kë­tij li­b­ri të rë­n­dë­si­shëm, ne i de­ty­ro­he­mi shu­më Xhejn Sha Strup (Jane Shaw Stro­up), që re­da­k­toi gji­thë do­rë­sh­k­ri­min dhe bëri një sërë mo­di­fi­ki­mesh që pë­r­mi­rë­su­an si pë­r­m­baj­tjen ash­tu edhe le­xu­esh­më­ri­në e tij. Si­n­je To­mas (Signè Tho­mas) ndi­h­moi në pë­r­ga­ti­t­jen e ek­s­po­na­te­ve dhe of­roi asi­s­te­n­cë kë­r­ki­mo­re gja­të gji­thë pro­ce­sit. Ko­me­n­te të shu­m­ta nga ba­sh­kë­më­su­es, pe­da­go­gë, dhe le­k­to­rë të eko­no­mi­së janë pë­r­f­shi­rë në këtë tekst. Një me­ri­të të veça­n­të kanë Xhon Mo­r­ton (John Mo­r­ton), Skot Ni­ederxhon (Scott Ni­ede­r­john), Mark Shug (Mark Schug), Uilli­am Ud (Wi­lli­am Wood), Xho Ko­nors (Joe Connors) dhe Pem Ku­per (Pam Co­o­per) për ko­n­t­ri­bu­tin e tyre në zhvi­lli­min e ma­te­ri­ale­ve të reja plo­të­su­ese. Me­ri­ta shkon gji­tha­sh­tu edhe për Bre­n­don Brajs (Bra­n­don Bri­ce), Xhob Kori (Joab Co­rey), Ro­z­ma­ri Fajk (Ro­se­ma­rie Fike), Nejthën Fo­uler (Na­than Fowler), Fred Fre­n­sen (Fred Fra­n­sen), Majk He­mok (Mike Hammock), Xhon Kesler (John Kessler) dhe Ke­lli Markson (Kelly Markson) për ko­n­t­ri­bu­tin e tyre në pë­r­mi­rë­si­min e pë­r­m­baj­tjes, pre­za­n­ti­min e she­m­buj­ve të rinj dhe ko­n­so­li­di­min e pa­ke­tës ele­k­t­ro­ni­ke që sho­që­ron këtë li­bër. Ne gji­tha­sh­tu do të dë­shi­ro­nim t’i shpre­h­nim mi­rë­njo­h­jen tonë Tim Bartle­tit (Tim Bartlett) dhe Kler La­m­pe­nit (Cla­ire La­m­pen) nga Shtë­pia Bo­tu­ese St. Ma­r­tin, për ko­me­n­tet e tyre të do­bi­sh­me dhe me­na­xhi­min e pë­r­gje­gjë­si­ve re­da­k­tu­ese.
Pë­r­veç pë­r­k­thy­es­ve dhe ek­s­pe­r­të­ve të fu­shës të re­n­di­tur në një faqe tje­tër, ne gji­tha­sh­tu duam të fa­lë­n­de­roj­më Ba­r­ba­ra Fo­r­bes për ko­n­t­ri­bu­tin e saj në pro­jekt në shu­më më­ny­ra, veça­në­risht për mo­ti­vi­min e saj kur pro­ce­si u duk i gja­të. Në fund, një de­ty­rim i veça­n­të mi­rë­njo­h­je­je nga ne dhe le­xu­e­sit tanë shkon për do­na­to­rin ano­min që e ka mbë­sh­te­tur këtë pro­jekt si nga ana fi­na­n­ci­are ash­tu edhe in­te­le­k­tu­ale që prej za­na­fi­llës së tij. Në ku­p­ti­min e plo­të të fja­lës, jeta e mi­li­ona nje­rë­z­ve do të pë­r­mi­rë­so­het si rrje­dho­jë e de­di­ki­mit të tij ndaj li­ri­së eko­no­mi­ke dhe po­li­ti­ke.
Pë­r­gja­të vi­te­ve, auto­rët kanë pa­sur rreth pe­së­dh­je­të mijë stu­de­n­të në kla­sat e tyre. Di­s­ku­ti­met e shu­m­ta me stu­de­n­tët, si bre­n­da dhe ja­sh­të kla­sës, kanë si­gu­ru­ar in­fo­r­ma­ci­one do­me­thë­në­se dhe py­et­jet e tyre kanë qenë sfi­du­ese. Ne i vle­rë­soj­më këto ndë­r­ve­p­ri­me. Uroj­më të kemi fa­tin që të ta­ko­he­mi pe­r­so­na­lisht me shu­më prej jush që e kanë le­xu­ar këtë li­bër. Deri atë­he­rë, ne ju in­ku­ra­joj­më që të va­zh­do­ni të “me­n­do­ni si eko­no­mist” në je­tën tuaj dhe t’ua pë­r­ci­ll­ni njo­hu­ri­të që keni fi­tu­ar aty­re pë­rreth jush. E ar­dh­m­ja jonë va­ret nga kjo.

Shënimet në fund të faqes

  1. Edhe pse mund të thu­het se te­n­de­n­ca për të zhvi­llu­ar tre­g­je ë­sh­të po­thu­aj­se pje­së uni­ve­r­sa­le e na­ty­rës së nje­ri­ut, nëse një sho­që­ri pë­r­pi­qet sa du­het, ë­sh­të e mu­n­dur që t’i eli­mi­no­jë ato nga ak­ti­vi­te­ti i tij no­r­mal. Le të ma­rrim pe­ri­udhën e tra­n­zi­ci­onit po­s­t­ko­mu­nist (ose ma­d­je edhe Ki­shën Ka­to­li­ke Ro­ma­ne) kur nje­rë­z­ve u më­so­hej se edhe pse ma­ll­rat ki­shin një vle­rë në ve­t­ve­te, ata pra­pë shpesh re­fu­zo­nin t’i shi­s­nin më pak, sesa vle­ra e su­po­zu­ar, ma­d­je edhe nëse pre­ke­shin nga uria.↩︎
  2. Ujë­va­ra më e fu­qi­sh­me në Ev­ro­pë që ndo­dhet në Is­la­n­dë.↩︎
  3. Phi­lip K. Howard, The De­ath of Co­m­mon Se­n­se (New York: Ra­n­dom Ho­use, 1994): 3–5.↩︎
  4. Shi­ko­ni Cha­r­lotte Web, “Swe­des now spend more on fun than on food: study,” The Lo­cal Swe­den, 30 shta­tor 2009: https://www.thelocal.se/20090930/22392.↩︎
  5. Për she­m­bull, nëse një ko­r­po­ra­të in­ve­s­ton 100 mi­li­onë BGN në ndë­r­te­sa dhe pa­ji­s­je për të pro­dhu­ar një pro­dukt, le të the­mi kë­mi­sha, ajo po sa­k­ri­fi­kon atë që mund të fi­to­n­te nëse këto fo­n­de do të in­ve­s­to­he­shin në fo­r­ma të tje­ra, si në pro­dhi­min e mo­to­çi­k­le­ta­ve. Ko­r­po­ra­ta mjaft mirë mund t’i ki­sh­te de­po­zi­tu­ar këto 100 mi­li­onë BGN në ba­n­kë dhe të fi­to­n­te, le të the­mi, një no­r­më in­te­re­si prej 5 pë­r­qind. Pas një viti, fi­ti­met nga in­te­re­si do të arri­nin në shu­mën 5 mi­li­onë BGN. Këto 5 mi­li­onë BGN në in­te­res të pa­sh­f­ry­të­zu­ar janë ko­s­to opo­r­tu­ne të ak­ti­vi­te­te­ve të ko­r­po­ra­tës, por që nuk do të re­f­le­k­to­hen në pa­s­qy­rat fi­na­n­ci­are të fi­r­mës. Për shkak të kë­saj shma­n­gi­e­je, ko­s­tot fi­na­n­ci­are i në­n­v­le­rë­soj­në ko­s­tot opo­r­tu­ne të bu­ri­me­ve të shfry­të­zu­ara. Si rrje­dho­jë, të ar­dhu­rat neto e mbi­v­le­rë­soj­në fi­ti­min.↩︎
  6. “Pa­ra­b­le of the bro­ken wi­n­dow,” Wi­ki­pe­dia (re­da­k­tu­ar për herë të fu­n­dit në qe­r­shor 2019): https://en.wikipedia.org/wiki/Parable_of_the_broken_window.↩︎
  7. Adam Smith, An Inqu­iry into the Na­tu­re and Ca­uses of the We­alth of Na­ti­ons, Vo­lu­me II Gla­s­gow Edi­ti­on (In­di­ana­po­lis: Li­berty Fund, Inc., [1776] 1981): 454. Gje­n­det edhe në fa­qen e in­te­r­ne­tit: http://www.econlib.org/library/Smith/smWN.html.↩︎
  8. F. A. Ha­y­ek, “The Use of Knowledge in So­ci­ety,” Ame­ri­can Eco­no­mic Re­vi­ew 35 (Shta­tor 1945): 519–530.↩︎
  9. Henry Hazlitt, Eco­no­mics in One Lesson (New Roche­lle: Ar­li­n­g­ton Ho­use, 1979): 103.↩︎
  10. Shi­ko­ni “SCI­EN­CE WATCH: Seat Belts and Pe­de­s­t­ri­ans.” The New York Ti­mes (Qe­r­shor 18, 1985). Se­k­si­on C, 9: https://www.nytimes.com/1985/06/18/science/science-watch-seat-belts-and-pedestrians.html.↩︎
  11. Luxe­m­bo­urg: Pu­b­li­ca­ti­ons Of­fi­ce of the Euro­pe­an Uni­on, 2012. “The Co­m­mon Ag­ri­cu­l­tu­ral Po­licy—A Story to be Co­n­ti­nu­ed” http://doi.org/10.2762/35894.↩︎
  12. Shi­ko­ni Pa­t­rick Jo­mi­ni, Pi­erre Bo­ula­n­ger, Xiao-gu­ang Zhang, Ca­the­ri­ne Co­s­ta, dhe Miche­lle Os­bo­r­ne, “The co­m­mon ag­ri­cu­l­tu­ral po­licy and the French, EU and glo­bal eco­no­mi­es,” Gro­upe d’Éco­no­mie Mo­n­di­ale (GEM), (Te­tor 2009. Re­da­k­tu­ar më 2 shkurt 2010): https://ecipe.org/wp-content/uploads/2014/12/Jomini_boulanger-The_Common_Agricultural_policy_and_the_French.pdf.↩︎
  13. Shi­ko­ni Pi­erre Bo­ula­n­ger dhe Pa­t­rick Jo­mi­ni, “Of the be­ne­fits to the EU of re­mo­ving the Co­m­mon Ag­ri­cu­l­tu­ral Po­licy” Gro­upe d’Éco­no­mie Mo­n­di­ale (GEM), (19 në­n­tor 2009. Re­da­k­tu­ar më 2 shkurt 2010): https://ecipe.org/wp-content/uploads/2014/12/BoulangerJomini_removingCAP112009.pdf.↩︎
  14. Ky gra­fik vjen nga një pro­jekt shu­më më i madh i ni­sur nga Hans Ro­s­ling dhe që ak­tu­alisht e va­zh­doj­në i biri dhe ba­sh­kë­sho­r­t­ja e dja­lit të tij. Ju mund të gje­ni edhe shu­më gra­fi­kë të tje­rë të ngja­shëm, ma­d­je dhe të kri­jo­ni gra­fi­kun tuaj në fa­qen https://www.gapminder.org.↩︎
  15. Shi­ko­ni Ro­bert E. Lu­kas i Riu (Ro­bert E. Lu­cas Jr.), “On the Mecha­nics of Eco­no­mic De­ve­lopment,” Jo­ur­nal of Mo­ne­ta­ry Eco­no­mics 22, No. 1 (1988): 3–42.↩︎
  16. Tre­gu­e­si i pë­r­do­rur më gje­rë­sisht për të ma­tur pro­dhi­min dhe të ar­dhu­rat to­ta­le ë­sh­të pro­dhi­mi i bre­n­d­shëm bru­to (PBB-ja). Ndry­shi­met e PBB-së pë­r­do­ren për të ma­tur rri­t­jen e një eko­no­mie.↩︎
  17. Ndë­r­ko­hë që rri­t­ja dhe zhvi­lli­mi ndi­ko­hen nga një sërë fa­k­to­rësh të ndry­shëm, pi­kë­pa­m­ja mo­de­r­ne the­k­son ro­lin kyç të in­s­ti­tu­ci­one­ve dhe po­li­ti­ka­ve. Ko­n­t­ri­bu­u­e­sit kry­eso­rë në pi­kë­pa­m­jen mo­de­r­ne ndaj rri­t­jes dhe zhvi­lli­mit janë mes të tje­rësh, fi­tu­e­sit e Çmi­min No­bel Da­g­llas North (Do­uglass North), eko­no­mi­s­tin an­g­lez Pi­ter Ba­u­er (Pe­ter Ba­u­er), Da­ron Ace­moglu nga In­s­ti­tu­ti i Ma­sa­çu­se­tit për Te­k­no­lo­gji­në (Ma­s­sachu­setts In­s­ti­tu­te of Techno­lo­gy) dhe Xhejms Ro­bi­n­son (Ja­mes Ro­bi­n­son) nga Ha­r­va­r­di. Shi­ko­ni Pe­ter T. Ba­u­er, Di­s­sent on De­ve­lopment: Stu­di­es and De­ba­tes in De­ve­lopment Eco­no­mics (Ca­m­b­ridge: Ha­r­vard Uni­ve­r­sity Press, 1972); D.C. North, In­s­ti­tu­ti­ons, In­s­ti­tu­ti­onal Cha­n­ge, and Eco­no­mic Pe­r­fo­r­ma­n­ce (Ca­m­b­ridge: Ca­m­b­ridge Uni­ve­r­sity Press, 1990); dhe Da­ron Ace­moglu and Ja­mes A. Ro­bi­n­son, Why Na­ti­ons Fail: The Ori­gins of Power, Pro­s­pe­rity, and Po­verty (New York: Crown, 2012).↩︎
  18. Si she­m­bull ilu­s­t­ru­es, shi­ko­ni Ra­n­dall K. Fi­ler and Jan Ha­no­usek, “Out­put Cha­n­ges and In­f­la­ti­ona­ry Bias in Tra­n­si­ti­on,” Eco­no­mic Sy­s­tems, Vëll. 24, Nu­m­ri 3. E di­s­po­nu­e­sh­me në https://ideas.repec.org/p/wpa/wuwpma/0012010.html.↩︎
  19. Tom Be­thell, The No­b­lest Tri­umph (New York: St. Ma­r­tin’s Press, 1998): 10.↩︎
  20. Për in­fo­r­ma­ci­on shte­së, shi­ko­ni John McMillan, Re­in­ve­n­ting the Ba­za­ar: A Na­tu­ral Hi­s­tory of Ma­r­kets (New York: W. W. No­r­ton, 2002): 94–101. Siç e the­k­son Mekmi­lan (McMillan), do të ish­te pre­fe­ru­ar pri­va­ti­zi­mi real. Me­gji­tha­të, lë­vi­z­ja drejt pro­në­si­së pri­va­te ish­te ende “pro­g­ra­mi më i madh ku­n­dër va­r­fë­ri­së që ki­sh­te parë bota ndo­një­he­rë”.↩︎
  21. Për një di­s­ku­tim rreth bu­aj­ve, shi­ko­ni: Lu­eck, Dean “The Exte­r­mi­na­ti­on and Co­n­se­r­va­ti­on of the Ame­ri­can Bi­son” në Re­vi­s­tën e Stu­di­me­ve Li­gjo­re Vol. 31, No. S2, The Evo­lu­ti­on of Pro­perty Rights: A Co­n­fe­re­n­ce Spo­n­so­red by the Se­ar­le Fund and Northwe­s­tern Uni­ve­r­sity Scho­ol of Law (Qe­r­shor 2002), fq. S609–S652. Ka pa­sur ra­s­te të tje­ra kur nje­rë­zit në­pë­r­m­jet gju­eti­së kanë vra­rë shu­më ka­f­shë duke i kthy­er në spe­cie në zhdu­k­je. Pë­llu­m­bat e egër janë një she­m­bull i ti­llë. Ata gju­he­shin për mish ndë­r­ko­hë që ba­le­nat gju­he­shin kry­esisht për vaj. Por pë­llu­m­bat pë­r­bë­nin një pje­së kaq të vo­gël të tre­gut të mi­shit sa edhe pse fi­llu­an të zhdu­ken, çmi­mi i mi­shit nuk u rrit aq sa të kë­r­ko­n­te pë­r­p­je­k­je për t’i mbroj­tur ose një rri­t­je në shka­llë të la­r­të të pro­dhi­mit të mi­shit. Në këtë rast nuk pati kri­zë. Pra­n­daj er­dhi dhe zhdu­k­ja e tyre e plo­të. Nëse ba­le­nat do të ishin gju­aj­tur në më­ny­rë in­te­n­si­ve ve­tëm për mi­shin dhe jo kry­esisht për va­jin edhe ato mund të ishin zhdu­kur. Por vaji nga dhja­mi i ba­le­nës ish­te aq i rë­n­dë­si­shëm për tre­gun e ndri­çi­mit sa kur çmi­mi i tij u rrit rru­fe­shëm, u gjet një zë­ve­n­dë­su­es që uli kë­r­ke­sën për vaj nga dhja­mi i ba­le­nës dhe çmi­min e tij, duke i shpë­tu­ar kë­sh­tu ba­le­nat.↩︎
  22. Cla­ir Wi­l­cox. Co­m­pe­ti­ti­on and Mo­no­poly in Ame­ri­can In­dustry. Mo­no­g­raph No. 21, Te­m­po­ra­ry Na­ti­onal Eco­no­mic Commi­t­tee, In­ve­s­ti­ga­ti­on of Co­n­ce­n­t­ra­ti­on of Eco­no­mic Power, 76th Cong. 3d sess. (Wa­shi­n­g­ton, D.C.: Uni­ted Sta­tes Go­vernment Pri­n­ting Of­fi­ce, 1940).↩︎
  23. Adam Smith. An Inqu­iry into the Na­tu­re and Ca­uses of the We­alth of Na­ti­ons, Vë­lli­mi I Gla­s­gow Edi­ti­on (In­di­ana­po­lis: Li­berty Fund, Inc., [1776] 1981): 18. Gje­n­det edhe në: www.econlib.org/library/Smith/smWN.html.↩︎
  24. World Bank, Do­ing Bu­si­ness Pro­ject (doingbusiness.org). “Time re­qu­ired to start a bu­si­ness (days).” https://data.worldbank.org/indicator/ic.reg.durs.↩︎
  25. Për një ana­li­zë më gji­thë­pë­r­f­shi­rë­se të ndi­ki­mit të le­gji­s­la­ci­onit të pa­gës mi­ni­ma­le tek të va­r­f­rit, le­xo­ni Tho­mas MaCurdy, “How Ef­fecti­ve Is the Mi­ni­mum Wage at Suppo­r­ting the Poor?” Jo­ur­nal of Po­li­ti­cal Eco­no­my 123 (2015): www.jstor.org/stable/full/10.1086/679626.↩︎
  26. Për pro­va mbi këtë ar­gu­ment, le­xo­ni Edward Bi­er­hanzl dhe Ja­mes Gwa­r­t­ney, “Re­gu­la­ti­on, Uni­ons, and La­bor Ma­r­kets,” Re­gu­la­ti­on (Verë 1998): 40–53.↩︎
  27. Mu­ra­vy­ev, A., Oshchepkov, A. (2016) “The ef­fect of do­ub­ling the mi­ni­mum wage on emplo­yment: evi­de­n­ce from Russia.” IZA J La­bor De­ve­lop 5, 6.↩︎
  28. Ma­ria Ko­ume­n­ta and Ma­rio Pagli­ero, 2018. “Oc­cu­pa­ti­onal Li­ce­n­sing in the Euro­pe­an Uni­on: Co­ve­ra­ge and Wage Ef­fects,” CEPR Discussi­on Pa­per 12577, CEPR Discussi­on Pa­pers Se­ri­es.↩︎
  29. Le­xo­ni De­pa­r­ta­me­n­ti i The­sa­rit, Zyra e Po­li­ti­kës Eko­no­mi­ke, Li­ce­n­ci­mi Pro­fe­si­onal: A Fra­mework for Po­licy­ma­kers, 2015; Mo­rris M. Kle­iner, “Why Li­ce­n­se a Flo­rist?” New York Ti­mes, 28 maj 2014; Ja­cob Goldste­in, “So You Think You Can Be a Hair Bra­ider?” New York Ti­mes, 12 qe­r­shor 2012; dhe Dick M. Ca­r­pe­n­ter II, Lisa Knepper, An­ge­la C. Erickson, dhe John K. Ross, Li­ce­n­se to Work: A Na­ti­onal Study of Bu­r­dens from Oc­cu­pa­ti­onal Li­ce­n­sing, In­s­ti­tu­te for Ju­s­ti­ce, maj 2012.↩︎
  30. Ata që kanë qenë më të kuj­de­s­shëm mund ta kenë vënë re se fo­tot e para në këtë seri da­toj­në që nga viti 1990, kur Ba­sh­ki­mi So­v­je­tik ish­te në prag të rë­ni­es. Kjo ë­sh­të pje­së­risht për shkak se nuk ish­te e le­h­të të fo­to­g­ra­fo­je ha­pë­si­rën aj­ro­re so­v­je­ti­ke. Për më te­për, tku­rr­ja pas vi­tit 1990 mbe­tet ende kry­esisht një tra­shë­gi­mi e po­li­ti­ka­ve so­v­je­ti­ke. Sapo një eko­no­mi ra­jo­na­le të ndë­r­to­het në bazë të ske­ma­ve jo të pë­r­sh­ta­t­sh­me pro­dhu­ese, ë­sh­të shu­më e vë­sh­ti­rë të ndry­shosh in­f­ra­s­t­ru­k­tu­rën dhe af­të­si­të e pu­no­një­s­ve të pë­r­f­shi­rë. Çfa­rë do të bë­nin pe­sh­ka­ta­rët e De­tit Ka­s­pik, nëse pa­p­ri­t­mas u thu­hej: “Nuk mund të pe­sh­ko­ni më, gje­ni një punë tje­tër”?↩︎
  31. Këto shi­f­ra janë nga Qe­n­d­ra për Po­li­ti­kat e Pë­r­gje­gj­sh­me, “Lo­bi­mi: Shpe­n­zu­e­sit më të më­dhenj” (2008) mu­n­dë­su­ar në: http://www.opensecrets.org/lobby/top.php?indexType=s. (Për de­ta­je shte­së, shi­ko­ni Pe­ter J. Wa­lli­son dhe Cha­r­les W. Ca­lo­mi­ris, “The De­s­t­ru­c­ti­on of Fa­n­nie Mae and Fred­die Mac,” Ame­ri­can En­terpri­se In­s­ti­tu­te [2008] e di­s­po­nu­e­sh­me në: https://www.aei.org/research-products/report/the-last-trillion-dollar-commitment/).↩︎
  32. Shi­h­ni Pe­ter Ny­berg (2011) Re­port of the Commissi­on of In­ve­s­ti­ga­ti­on into the Ba­n­king Se­c­tor in Ire­land (Du­b­lin) https://merrionstreet.ie/en/News-Room/Releases/commission-of-investigation-into-the-banking-sector.38671.shortcut.html, and Ron Wright Strengthe­ning the Ca­pa­city of the De­partment of Fi­na­n­ce (Du­b­lin) https://web.archive.org/web/20110310164641/http://www.finance.gov.ie/documents/publications/reports/2011/deptreview.pdf.↩︎
  33. Vini re se ka­r­tat e kre­di­tit (dhe ka­r­tat e de­bi­tit) nuk janë para. Ka­r­ta e kre­di­tit ë­sh­të thjesht një mjet për të ma­rrë një kre­di auto­ma­ti­ke që nuk mbart in­te­re­sa nëse pa­gu­het shpejt, ndë­r­sa një ka­r­të de­bi­ti ë­sh­të thjesht një më­ny­rë e thje­sh­të për të tra­n­s­fe­ru­ar de­po­zi­ti­met në llo­ga­ri ba­n­ka­re, që janë pa­ra­ja e vë­r­te­të.↩︎
  34. Si­gu­risht, siç u pë­l­qen eko­no­mi­s­të­ve të tho­në “ko­rre­la­ci­on nuk do të tho­të shka­kë­si”. Shu­më ve­n­de që pë­r­ba­llen me in­f­la­ci­on të la­r­të thjesht shty­pin më shu­më para që të pë­r­pi­qen ta pë­r­ba­lloj­në. Por, ana­li­zat e so­fi­s­ti­ku­ara të të dhë­na­ve e mbë­sh­te­sin fort ko­n­k­lu­zi­onin se ë­sh­të re­alisht shty­p­ja e te­përt e pa­ra­ve (za­ko­nisht për të pa­gu­ar për shpe­n­zi­met qe­ve­ri­ta­re pa rri­tur ta­k­sat) që shka­k­ton in­f­la­ci­onin. Siç ë­sh­të thë­nia e fa­m­sh­me e Mi­l­ton Fri­edman: “In­f­la­ci­oni ë­sh­të gji­th­mo­në dhe kudo një fe­no­men mo­ne­tar”.↩︎
  35. Frye, T. (2002). “The Pe­rils of Po­la­ri­za­ti­on: Eco­no­mic Pe­r­fo­r­ma­n­ce in the Postcommu­nist World.” World Po­li­tics, 54(3), 308–337. http://doi.org/10.1353/wp.2002.0008.↩︎
  36. Shka­lla e rë­ni­es ak­tu­ale në PBB-në e ve­n­de­ve post-ko­mu­ni­s­te ë­sh­të ja­sh­të­za­ko­nisht e vë­sh­ti­rë të ma­tet. Me pla­ni­fi­kim qe­n­d­ror, pro­dhu­e­sit nxi­te­shin të mbi-ra­po­r­to­nin pro­dhi­min për të arri­tur pla­nin. Në eko­no­mi­në e tre­gut, nxi­t­ja ka­loi te nën-ra­po­r­ti­mi për të shma­n­gur ta­k­sat. Gji­tha­sh­tu, pë­r­mi­rë­si­met në ci­lë­si për të plo­të­su­ar kë­r­ke­sat e ko­n­su­ma­to­rë­ve në një mje­dis ko­n­ku­rru­es ishin po­thu­aj­se të pa­mu­n­du­ra për t’u arri­tur. Shi­h­ni, p.sh. Ra­n­dall Fi­ler and Jan Ha­no­usek (2003) “Out­put Cha­n­ges and In­f­la­ti­ona­ry Bias in Tra­n­si­ti­on”, Eco­no­mic Sy­s­tems, Vol. 24. http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.1516073.↩︎
  37. An­ders As­lund, Uk­ra­ine:What Went Wrong and How to Fix It (Pe­te­r­son In­s­ti­tu­te, 2015): 48–49.↩︎
  38. Ba­n­ka Bo­të­ro­re e ko­n­si­de­ron me se­ri­ozi­tet ko­n­ce­p­tin “një shtet, dy si­s­te­me” dhe e vle­rë­son si­s­te­min e ta­k­sa­ve në Hong Kong veç­mas nga ai i Ki­nës ko­n­ti­ne­n­ta­le.↩︎
  39. Henry Ge­or­ge, Pro­tecti­on or Free Tra­de (New York: Ro­bert Scha­l­ke­n­bach Fo­un­da­ti­on, 1980).↩︎
  40. Shu­më prej “ru­aj­të­s­ve të ve­n­de­ve të pu­nës” ve­p­roj­në si­kur të hu­ajt të jenë të ga­t­shëm të fu­r­ni­zoj­në ma­ll­ra pa i pë­r­dor as­pak ato do­lla­rë apo euro që i pë­r­fi­toj­në për të ble­rë gjë­ra. Nuk ë­sh­të kë­sh­tu. Nëse të hu­ajt do të ishin të ga­t­shëm t’u shi­s­nin ame­ri­ka­në­ve ma­ll­ra me do­lla­rë ose ev­ro­pi­anë­ve me euro, por ku­rrë mos të pë­r­do­rin do­lla­rët ose eurot për të ble­rë ma­ll­ra do të ish­te si­kur ame­ri­ka­nët dhe ev­ro­pi­anët mund të shkru­anin çeqe për im­po­r­te, pa i ma­rrë para as­kujt, ose të ek­s­po­r­to­nin copa të bu­ku­ra le­t­re me fo­to­g­ra­fi të he­ro­nj­ve ko­m­bë­ta­rë (ka­r­të­mo­ne­dha ame­ri­ka­ne) apo edhe ura fi­k­ti­ve (ka­r­të­mo­ne­dha Euro) mbi to. A nuk do të ish­te e shkë­l­qy­e­sh­me? Në fakt, me­gji­tha­të, pro­dhu­e­sit e ma­ll­ra­ve dhe shë­r­bi­me­ve të im­po­r­tu­ara ma­rrin para të ga­t­sh­me për çe­qet që pra­noj­në. Ata në fakt nuk duan co­pat e le­t­rës; ata duan fu­qi­në ble­rë­se që pë­r­fa­që­so­het prej tyre për të ble­rë gjë­ra që duan ose të in­ve­s­toj­në në ase­te pro­du­k­ti­ve. Dhe shpesh ajo çka ata duan të blej­në janë pro­du­k­tet që ek­s­po­r­to­hen nga Ame­ri­ka dhe Ev­ro­pa. Kë­sh­tu që, im­po­r­tet ndi­h­moj­në në gje­ne­ri­min e kë­r­ke­sës për ek­s­po­r­te.↩︎
  41. Kur ku­r­si i kë­m­bi­mit pë­r­ca­k­to­het nga fo­r­cat e tre­gut, eku­ili­b­ri në këtë treg do të sje­llë në ba­la­n­cë ble­r­jet e ma­ll­ra­ve, shë­r­bi­me­ve dhe ase­te­ve (duke pë­r­f­shi­rë ase­tet re­ale dhe fi­na­n­ci­are siç janë ob­li­ga­ci­onet) nga të hu­ajt me shi­t­jet e kë­ty­re ar­ti­kuj­ve tek të hu­ajt. Gja­të dy de­ka­da­ve të fu­n­dit, im­po­r­tet e ma­ll­ra­ve dhe shë­r­bi­me­ve të Shte­te­ve të Ba­sh­ku­ara kanë tej­ka­lu­ar va­zh­di­misht ek­s­po­r­tet. Me ku­r­set e kë­m­bi­mit të pë­r­ca­k­tu­ara nga tre­gu, de­fi­ci­tet e ti­lla tre­g­ta­re do të ko­m­pe­n­so­hen kry­esisht nga një hy­r­je e ka­pi­ta­lit me ma­dhë­si të ngja­sh­me. Flukset hyrëse të kapitalit do të re­zu­l­toj­në në ulje të no­r­ma­ve të in­te­re­sit, më shu­më in­ve­s­ti­me dhe pu­në­sim shte­së. Kë­sh­tu, edhe në këtë rast, nuk ka as­një ar­sye për të pa­ra­shi­ku­ar që do të ketë një ndi­kim ne­ga­tiv në pu­në­sim. Edhe pse de­fi­ci­tet tre­g­ta­re ishin të pra­ni­sh­me pë­r­gja­të pje­sës më të ma­dhe të pe­ri­udhës së vi­te­ve 1980-2005, pu­në­si­mi në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara u rrit me më shu­më se 35 mi­li­onë ve­n­de pune.↩︎
  42. E njëj­ta lo­gji­kë ap­li­ko­het për “në­n­ko­n­t­ra­k­ti­min”, për të tra­n­s­fe­ru­ar ak­ti­vi­te­te të ca­k­tu­ara ja­sh­të ve­n­dit për të ulur ko­s­ton. Nëse një ak­ti­vi­tet mund të kry­het me një ko­s­to më të ulët ja­sh­të ve­n­dit, duke ve­p­ru­ar kë­sh­tu li­ro­hen bu­ri­met ve­n­da­se që mund të an­ga­zho­hen në ak­ti­vi­te­te më të la­r­ta pro­du­k­ti­ve.↩︎
  43. “E lirë” nuk do të tho­të “ci­lë­si e do­bët”. Ne e ru­aj­më të pa­n­d­ry­shu­ar ni­ve­lin e ci­lë­si­së. Për eko­no­mi­s­tët, se­n­det me ci­lë­si të ndry­sh­me janë pro­du­k­te të ndry­sh­me. Na­f­ta e pa­pë­r­pu­nu­ar e “West Te­xas In­te­r­me­di­ate” ë­sh­të një pro­dukt i ndry­shëm nga ai i “Lo­u­isi­ana Light”, ash­tu si ve­tu­rat e ma­r­kës “Me­r­ce­des” dhe “Kia”, që janë pro­du­k­te të ndry­sh­me dhe jo një “ve­tu­rë” gje­ne­ri­ke.↩︎
  44. S. Hong, H. Han, and C.S. Kim, “World di­s­t­ri­bu­ti­on of in­co­me for 1970–2010,” Em­pi­ri­cal Eco­no­mics (2019). https://doi.org/10.1007/s00181-019-01657-w.↩︎
  45. Siç ci­to­het në Frank Whitson Fetter, “Co­n­g­ressi­onal Ta­riff The­ory,” Ame­ri­can Eco­no­mic Re­vi­ew, 23 (Shta­tor 1933): 413–27.↩︎
  46. Do­uglas A. Irwin, “GATT’s co­n­t­ri­bu­ti­on to eco­no­mic re­co­ve­ry in post-war We­s­tern Euro­pe” in: Euro­pe’s Postwar Re­co­ve­ry, ed. B. Eichengre­en (Ca­m­b­ridge: Ca­m­b­ridge Uni­ve­r­sity Press, 1995): 127–150. Shi­h­ni te­k­s­tin nga Irwin për t’iu re­fe­ru­ar gra­fi­kë­ve.↩︎
  47. Po aty, fq. 7.↩︎
  48. Po aty, fq. 2.↩︎
  49. Si she­m­bull ilu­s­t­ru­es, shi­h­ni, Havry­ly­shyn, and Tupy (2016) “25 Ye­ars of Re­forms in Ex‐Commu­nist Co­untri­es: Fast and Exte­n­si­ve Re­forms Led to Higher Growth and More Po­li­ti­cal Fre­e­dom,” CATO In­s­ti­tu­te Po­licy Ana­ly­sis No. 795.↩︎
  50. Këto shi­f­ra janë në “Do­lla­rë ndë­r­ko­m­bë­ta­rë” të vi­tit 2011 për të bërë kra­ha­si­me më ku­p­ti­m­p­lo­ta. Do­lla­ri ndë­r­ko­m­bë­tar pë­r­sh­tat di­fe­re­n­cat në çmi­me në ve­n­de të ndry­sh­me.↩︎
  51. Xhejms Bju­ke­nën (Ja­mes Bucha­nan) u nde­rua me Çmi­min No­bel për Eko­no­mi­në në vi­tin 1986 për ro­lin e tij në zhvi­lli­min e eko­no­mi­së së zgje­dh­jes pu­b­li­ke. Për një pre­za­n­tim të qa­r­të dhe gji­thë­pë­r­f­shi­rës të ana­li­zës së zgje­dh­jes pu­b­li­ke, shi­ko­ni Re­n­di Sajmnons (Ra­n­dy Simmons) Be­y­ond Po­li­tics: The Ro­ots of Go­vernment Fa­ilu­re (Oak­land, Ca­li­fo­r­nia: The In­de­pe­n­dent In­s­ti­tu­te, 2011).↩︎
  52. A. C. Pi­gou, që ko­n­si­de­ro­het nga shu­më si ba­bai i eko­no­mi­së së mi­rë­qe­ni­es, shqy­r­ton të njëj­tën çë­sh­t­je. Në ve­p­rën e tij kla­si­ke “The Eco­no­mics of We­l­fa­re” (Pje­sa II, Ka­pi­tu­lli 20, Se­k­si­oni 4) të vi­tit 1932, Pi­gou tho­të: “Nuk ë­sh­të e mja­f­tu­e­sh­me të kra­ha­soj­më rre­gu­lli­met e pa­pë­r­so­su­ra të si­pë­r­ma­rr­jes së pa­ku­fi­zu­ar pri­va­te me pë­r­sh­ta­t­jen më të mirë që eko­no­mi­s­tët mund ta ima­gji­noj­në në stu­di­met e tyre. Se­p­se nuk mund të pre­sim që ndo­një auto­ri­tet pu­b­lik do të re­ali­zo­jë apo qo­f­të edhe të kë­r­ko­jë me pë­r­ku­sh­tim të plo­të atë ide­al. Auto­ri­te­tet e ti­lla janë pë­r­gje­gjë­se në po atë më­ny­rë si ndaj pa­di­tu­ri­së, pre­si­onit se­k­to­ri­al dhe ko­rru­p­si­onit pe­r­so­nal nga in­te­re­si pri­vat. Një pje­së e zë­rit të fu­qi­shëm të vo­tu­es­ve të tyre, nëse or­ga­ni­zo­het për të vo­tu­ar, mund të ndry­sho­jë gji­thë re­zu­l­ta­tin”.↩︎
  53. Tho­mas Sowell, Is Re­ality Op­ti­mal and Other Essa­ys (Stanford: Ho­o­ver In­s­ti­tu­ti­on Press, 1993).↩︎
  54. Shi­h­ni Ja­red Me­y­er dhe Pre­s­ton Co­o­per, “Su­gar Subsi­di­es Are a Bi­t­ter Deal for Ame­ri­can Co­n­su­mers,” Po­li­ti­kat Eko­no­mi­ke për she­ku­llin 21 pra­në In­s­ti­tu­tit të Ma­n­ha­ta­nit, In­s­ti­tu­ti i Ma­n­ha­ta­nit (23 qe­r­shor 2014). economics21.org/commentary/sugar-subsidies-are-bitter-deal-american-consumers. Në vi­tet e fu­n­dit pro­dhu­e­sit e ka­ra­me­le­ve dhe pë­r­do­ru­e­sit e tje­rë më të më­dhenj të she­qe­rit janë tra­n­s­fe­ru­ar në Ka­na­da, Me­k­si­kë dhe shte­tet të tje­ra ku she­qe­ri mund të bli­het me çmi­min e tre­gut bo­të­ror. Në ilu­s­t­ri­min e di­s­ku­ti­mit tonë të më­pa­r­shëm për tre­g­ti­në, ku­fi­zi­met e im­po­r­tit që “ru­aj­tën” ve­n­det e pu­nës në in­du­s­t­ri­në e pë­r­pu­ni­mit të she­qe­rit shka­k­tu­an hu­m­b­je të ve­n­de­ve të pu­nës në in­du­s­t­ri të tje­ra, veça­në­risht në ato in­du­s­t­ri që pë­r­do­rin she­qe­rin në më­ny­rë in­te­n­si­ve.↩︎
  55. Jef­frey Fra­n­kel, “The ar­gu­ments aga­inst food and energy subsi­di­es,” Fo­ru­mi Eko­no­mik Bo­të­ror, 18 gusht 2014. https://www.weforum.org/agenda/2014/08/food-energy-subsidies-egypt-india-indonesia.↩︎
  56. Shi­ko­ni Ho­l­man W. Je­n­kins Jr., “How Uber Won the Big Apple,” Wall Stre­et Jo­ur­nal, 24 ko­rrik, 2015. http://www.wsj.com/articles/how-uber-won-the-big-apple-1437778176.↩︎
  57. Shi­h­ni, John Vo­elcker, “Whe­re Can Te­s­la Le­gally Sell Cars Di­rectly To You? Sta­te-By-Sta­te Map: LA­TEST UPDA­TE.” Gre­en Car Re­ports, 22 prill 2015, n.p. www.greencarreports.com/news/1095337_where-can-tesla-legally-sell-cars-directly-to-you-state-by-state-map; Phil Ke­r­pen, “Te­s­la and Its Subsi­di­es.” Na­ti­onal Re­vi­ew On­li­ne, 26 ja­nar 2015, n.p. http://www.nationalreview.com/article/397162/tesla-and-its-subsidies-phil-kerpen.↩︎
  58. Ja­mes Bucha­nan, The De­fi­cit and Ame­ri­can De­mocracy (Memphis: P. K. Ste­id­man Fo­un­da­ti­on, 1984).↩︎
  59. Ashley Kirk, “Euro­pe­an debt cri­sis: It’s not just Gre­e­ce that’s drowning in debt,” Da­ily Te­le­g­raph, 8 shkurt 2017. https://www.telegraph.co.uk/news/0/european-debt-crisis-not-just-greece-drowning-debt.↩︎
  60. Për she­m­bull, ne i jemi bo­r­xh­linj E. C. Pa­so­ur Jr., pro­fe­so­rit të vje­tër të eko­no­mi­së pra­në Uni­ve­r­si­te­tit Shte­të­ror të Ka­ro­li­nës së Ve­ri­ut (North Ca­ro­li­na Sta­te Uni­ve­r­sity).↩︎
  61. Euro­s­tat, Sta­ti­s­tics Expla­ined, “Go­vernment ex­pe­n­di­tu­re on so­ci­al pro­tecti­on.” http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Government_expenditure_on_social_protection.↩︎
  62. Euro­s­tat, Sta­ti­s­tics Expla­ined, “Po­pu­la­ti­on stru­c­tu­re and age­ing.” http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Population_structure_and_ageing.↩︎
  63. Ja­mes R. Schle­si­n­ger, “Sy­s­tems Ana­ly­sis and the Po­li­ti­cal Pro­cess,” Jo­ur­nal of Law & Eco­no­mics (Te­tor 1968): 281.↩︎
  64. Ba­n­ka Bo­të­ro­re, “Subsi­di­es and other tra­n­s­fers (% of ex­pe­n­se),” In­te­r­na­ti­onal Mo­ne­ta­ry Fund, Go­vernment Fi­na­n­ce Sta­ti­s­tics Ye­ar­bo­ok and data fi­les. https://data.worldbank.org/indicator/GC.XPN.TRFT.ZS.↩︎
  65. Euro­s­tat, Sta­ti­s­tics Expla­ined, “To­tal ge­ne­ral go­vernment ex­pe­n­di­tu­re on so­ci­al pro­tecti­on, 2016 (% of GDP % of to­tal ex­pe­n­di­tu­re.” http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=File:Total_general_government_expenditure_on_social_protection,_2016_(%25_of_GDP_%25_of_total_expenditure).png.↩︎
  66. Të tje­rë ia at­ri­bu­oj­në këtë de­k­la­ra­të Lo­r­dit To­mas Me­ko­lej (Tho­mas Ma­ca­ulay). Auto­ri nuk mund të ve­ri­fi­ko­het me si­gu­ri. Për më shu­më in­fo­r­ma­ci­on mbi këtë temë, shi­h­ni Lo­ren Ko­llins (Lo­ren Co­llins), “The Truth Abo­ut Tytler” në li­n­kun: http://www.lorencollins.net/tytler.html.↩︎
  67. Shi­h­ni Ja­mes Gwa­r­t­ney dhe Richard Stro­up, “Tra­n­s­fers, Equ­ality, and the Li­mits of Pu­b­lic Po­licy,” Cato Jo­ur­nal, (Pra­n­ve­rë/Verë 1986), për një ana­li­zë të de­ta­ju­ar të kë­saj çë­sh­t­je­je.↩︎
  68. Shi­h­ni, për she­m­bull, Anna Ki­ersztyn, “Stuck in a mi­s­match? The pe­r­si­s­te­n­ce of ove­re­du­ca­ti­on du­ring twenty ye­ars of the post-commu­nist tra­n­si­ti­on in Po­land,” Eco­no­mics of Edu­ca­ti­on Re­vi­ew, 32:1 (2013), fq. 78–91.↩︎
  69. Për pro­va rreth kë­saj pike, shi­h­ni Lawre­n­ce Katz dhe eBruce Me­y­er, “The Im­pact of the Po­te­n­ti­al Du­ra­ti­on of Unemplo­yment Be­ne­fits on the Du­ra­ti­on of Unemplo­yment”, Jo­ur­nal of Pu­b­lic Eco­no­mics 41, Nr. 1 (Shkurt 1990): 45–72. Gji­tha­sh­tu shi­h­ni Da­ni­el Aa­ro­n­son, Bha­sh­kar Ma­zumder, and Sha­ni Schechter, “What Is Be­hind the Rise in Long-Term Unemplo­yment?” Fe­de­ral Re­se­r­ve Bank of Chi­ca­go, Eco­no­mic Pe­r­s­pecti­ves (Tre­mu­jo­ri i dytë 2010): 28–51.↩︎
  70. Fe­de­ral Sa­fe­ty Net, “Po­verty and Spe­n­ding Over the Ye­ars.” Shi­f­rat nuk pë­r­f­shij­në shpe­n­zi­met për si­gu­ri­me mje­kë­so­re për të va­r­f­rit (Me­di­ca­id). http://federalsafetynet.com/poverty-and-spending-over-the-years.html.↩︎
  71. Të dhë­nat e OECD-së (2019) “Fi­na­n­ci­al di­si­n­ce­n­ti­ve to re­turn to work” (in­di­ca­tor). http://doi.org/10.1787/3ef6e9d7-en.↩︎
  72. Se­ymo­re Drescher, pë­r­k­thy­es (Lo­n­don: Ci­vi­tas, 1997): 27–28.↩︎
  73. Ron Ha­s­kins dhe Isa­bel V. Sawhill, Op­po­r­tu­nity So­ci­ety (Wa­shi­n­g­ton, D.C.: Bro­o­kings In­s­ti­tu­ti­on Press, 2009).↩︎
  74. Micha­el Tanner nga Cato In­s­ti­tu­te ka vë­r­te­tu­ar se në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara ve­tëm 30% e pa­ge­sa­ve qe­ve­ri­ta­re arrij­në te pë­r­fi­tu­e­sit e sy­nu­ar, kra­ha­su­ar kjo me 82% të fo­n­de­ve të pro­g­ra­me­ve të ngja­sh­me të ad­mi­ni­s­t­ru­ara nga or­ga­ni­za­tat ba­mi­rë­se pri­va­te.↩︎
  75. Adam Smith, The The­ory of Mo­ral Se­n­ti­ments, Gla­s­gow Edi­ti­on of Oxford Uni­ve­r­sity Press (In­di­ana­po­lis: Li­berty Fund, Inc., [1790] 1976): 233–34. Gje­n­det edhe në: https://www.econlib.org/library/Smith/smMS.html?chapter_num=7 - book-reader.↩︎
  76. Fri­ed­rich Ha­y­ek, “Pre­te­n­ce of Knowledge.” No­bel Pri­ze Lectu­re in Eco­no­mics. Stockholm, Swe­den. 11 dhje­tor 1974.↩︎
  77. Jef­frey Fra­n­kel, “The ar­gu­ments aga­inst food and energy subsi­di­es,” Fo­ru­mi Eko­no­mik Bo­të­ror, 18 gusht 2014. https://www.weforum.org/agenda/2014/08/food-energy-subsidies-egypt-india-indonesia.↩︎
  78. Oby Ezekwe­si­li, “Why we need to end fi­she­ri­es subsi­di­es,” Fo­ru­mi Eko­no­mik Bo­të­ror, 2 te­tor 2015. https://www.weforum.org/agenda/2015/10/why-we-need-to-end-fisheries-subsidies.↩︎
  79. Nga Om­ni­po­tent Go­vernment: The Rise of the To­tal Sta­te and To­tal War (New Ha­ven: Yale Uni­ve­r­sity Press, 1944).↩︎
  80. M. Cza­ika dhe C.R. Pa­r­sons, “The Gra­vity of High-Ski­lled Mi­g­ra­ti­on Po­li­ci­es,” De­mo­g­raphy, 54 (2017): 603.↩︎
  81. Fre­id­man, Mi­l­ton, Ca­pi­ta­lism and Fre­e­dom (Chi­ca­go: Uni­ve­r­sity of Chi­ca­go Press, 2002).↩︎
  82. Ale­xis de Tocqu­evi­lle, De­mocracy in Ame­ri­ca (New York: Ge­or­ge De­ar­born & Co., Adlard and Sa­un­ders, 1835): Vo­lu­mi 1, Ka­pi­tu­lli 5. Ne nuk do të di­s­ku­toj­më nëse Shte­tet e Ba­sh­ku­ara ru­aj­në të njëj­tin ni­vel pu­sh­te­ti sot në qe­ve­ri­s­jen lo­ka­le. Kjo mbe­tet një çë­sh­t­je e ha­pur.↩︎
  83. Nga fu­n­di i vi­tit 2019 pro­fe­sor Mi­lo­va­nov (My­lo­va­nov) hoqi dorë nga ti­tu­lli i tij si pro­fe­sor në Uni­ve­r­si­te­tin e Pittsburgh për t’u bërë Mi­ni­s­tër i Zhvi­lli­mit të Eko­no­mi­së, Tre­g­ti­së dhe Buj­që­si­së në qe­ve­ri­në e Uk­ra­inës, po­zi­të të ci­lën e mbaj­ti deri në mars 2020.↩︎
  84. Shi­h­ni Ste­fan Vo­igt, Ste­fan, Jerg Gu­t­mann, dhe Lars P. Feld (2015) “Eco­no­mic growth and ju­di­ci­al in­de­pe­n­de­n­ce, a do­zen ye­ars on: Cross-co­untry evi­de­n­ce using an upda­ted Set of in­di­ca­tors,” Euro­pe­an Jo­ur­nal of Po­li­ti­cal Eco­no­my 38 fq: 197–211.↩︎
  85. Si­gu­risht, te­k­no­lo­gjia mund të jetë edhe një fo­r­cë shty­pë­se, siç shi­het nga pë­r­do­ri­mi i af­të­si­ve për të njo­hur fy­ty­rat për të mo­ni­to­ru­ar di­si­de­n­tët ose pa­ki­cat.↩︎
  86. Për një di­s­ku­tim mbi më­ny­rën se si mu­n­dë­sia e anë­ta­rë­si­mit në BE ko­n­t­ri­bu­oi në ndë­r­ma­rr­jen e re­fo­r­ma­ve më të su­k­se­s­sh­me në shte­tet post-ko­mu­ni­s­te, shi­h­ni, Oleh Havry­ly­shyn, Pre­sent at the Tra­n­si­ti­on Ka­pi­tu­lli 6 (Ca­m­b­ridge: Ca­m­b­ridge Uni­ve­r­sity Press, 2020).↩︎
  87. “Buy any de­ans ne­cessa­ry, Letting aca­de­mics pick ma­gi­s­t­ra­tes has not wo­r­ked in Gu­ate­ma­la,” The Eco­no­mist (25 ko­rrik 2019): 37. https://www.economist.com/the-americas/2019/07/25/letting-academics-pick-magistrates-has-not-worked-in-guatemala.↩︎
  88. Yogi gji­tha­sh­tu ë­sh­të pë­r­gje­gjës për të kë­shi­llu­ar, “Kur ndo­dhe­ni pë­r­ba­llë dy rru­gë­ve, zgji­dh­ni një­rën”.↩︎
  89. Arthur Bro­oks, Pre­si­dent of the Ame­ri­can En­terpri­se In­s­ti­tu­te, ë­sh­të një prej stu­di­u­es­ve kry­eso­rë të pë­r­ca­k­to­rë­ve të lu­m­tu­ri­së. Për një pë­r­m­b­le­dh­je të pi­kë­pa­m­je­ve të tij, shi­h­ni “Një fo­r­mu­lë për lu­m­tu­ri­në”, New York Ti­mes, 14 dhje­tor 2013 në: http://www.nytimes.com/2013/12/15/opinion/sunday/a-formula-for-happiness.html.↩︎
  90. Du­ket se shpesh ek­zi­s­ton një ndry­shim mi­dis asaj që ko­n­su­ma­to­rët vle­rë­soj­në më shu­më dhe asaj që pla­ni­fi­ku­e­sit qe­n­d­ro­rë dë­shi­roj­në që ata të vle­rë­soj­në. Në vi­tin 2019, mi­li­ar­de­r­ja më e re në botë ish­te Ky­lie Jenner. Për të vle­rë­su­ar li­njat e saj të bu­zë­ku­qit me shkë­l­qim, mja­f­ton thjesht të sho­him që nje­rë­zit me liri për të zgje­dhur, nga mi­jë­ra al­te­r­na­ti­va, kanë zgje­dhur pro­du­k­tin e saj.↩︎
  91. Shi­h­ni “What is Emo­ti­onal In­te­lli­ge­n­ce (EQ)?” nga Micha­el Akers dhe Gro­ver Po­r­ter në: http://psychcentral.com/lib/what-is-emotional-intelligence-eq/.↩︎
  92. Një nga stu­di­met më të he­r­sh­me që vë­r­te­ton li­dh­jen mi­dis ti­pa­re­ve të qa­s­je­ve dhe su­k­se­sit eko­no­mik u ndë­r­mor nga një prej auto­rë­ve të kë­tij li­b­ri. Shi­h­ni: Ra­n­dall K. Fi­ler, “The In­f­lu­en­ce of Af­fecti­ve Hu­man Ca­pi­tal on the Wage Equ­ati­on,” in Ro­nald Eh­re­n­berg, ed., Re­se­arch in La­bor Eco­no­mics, Vol. 4 (Gre­enwich: JAI Press, 1981).↩︎
  93. The­re­sa Ha­rold, “How a fo­r­mer So­vi­et sta­te be­ca­me one of the world’s most adva­n­ced di­gi­tal na­ti­ons,” Alphr.com, (30 te­tor 2017) http://www.alphr.com/technology/1007520/how-a-former-soviet-state-became-one-of-the-worlds-most-advanced-digital-nations.↩︎
  94. Adi­das AG, Fi­na­n­ci­al Pu­b­li­ca­ti­ons: https://www.adidas-group.com/en/investors/financial-reports.↩︎
  95. Micha­el Ja­rrett dhe Quy Ngu­y­en Huy, “IKEA’s Suc­cess Can’t Be Attri­bu­ted to One Cha­ri­s­ma­tic Le­ader,” Ha­r­vard Bu­si­ness Re­vi­ew (hbr.org), 2 shkurt 2018. https://hbr.org/2018/02/ikeas-success-cant-be-attributed-to-one-charismatic-leader.↩︎
  96. Ba­n­ka Bo­të­ro­re, “Self-emplo­y­ed, to­tal (% of to­tal emplo­yment) (mo­de­led ILO es­ti­ma­te),” Or­ga­ni­za­ta Ndë­r­ko­m­bë­ta­re e Pu­nës, të dhë­nat e ILO­S­TAT ma­rrë në prill 2019. https://data.worldbank.org/indicator/SL.EMP.SELF.ZS.↩︎
  97. Ja­ne­ne Pi­eters, “A Fifth Of Dutch Mi­lli­ona­ires Are Fa­r­mers,” NLTimes.NL, 12 shta­tor 2017. https://nltimes.nl/2017/09/12/fifth-dutch-millionaires-farmers.↩︎
  98. Bru­no Da­lla­go, Kier Discussi­on Pa­per No. 968, “Di­ve­r­ging Paths of En­t­re­p­re­ne­ur­ship in Post-Tra­n­s­fo­r­ma­ti­on Co­untri­es, a Co­m­pa­ra­ti­ve View”; In­s­ti­tu­ti i Ki­otos për Kë­r­ki­me Eko­no­mi­ke, Mars 2017. http://www.kier.kyoto-u.ac.jp/DP/DP968.pdf.↩︎
  99. Tho­mas Stanley dhe Wi­lli­am D. Da­n­ko the­k­soj­në në best-se­lle­rin e tyre, “Mi­li­one­ri në apa­r­ta­me­n­tin ngji­tur” (At­la­n­ta: Longstre­et Press, 1996), se ka­ra­k­te­ri­s­ti­ka e pë­r­ba­sh­kët e mi­li­one­rë­ve ë­sh­të se ata kanë je­tu­ar duke ku­r­sy­er për një kohë të gja­të. Më shu­më se gjy­s­ma e tyre nuk kanë ma­rrë as­një­he­rë tra­shë­gi­mi dhe më pak se 20 pë­r­qind e tyre kanë pë­r­fi­tu­ar 10 pë­r­qind ose më shu­më të pa­su­ri­së së tyre nga tra­shë­gi­mia.↩︎
  100. Shi­h­ni “Your Top Debt Ma­na­ge­ment Qu­es­ti­ons Answe­red.” Dave Ramsey. N.p., 25 te­tor 2014. Ueb: https://www.daveramsey.com/blog/the-truth-about-debt-management.↩︎
  101. Disa mund të kenë ne­vo­jë për me­to­da kri­ju­ese për të ko­n­t­ro­llu­ar ble­r­jet im­pu­l­si­ve me ka­r­të kre­di­ti. Nëse jeni rast i ti­llë, eko­no­mi­s­ti dhe ko­n­su­le­n­ti fi­na­n­ci­ar Uilli­am C. Ud (Wi­lli­am C. Wood) su­gje­ron që ta ve­n­do­s­ni ka­r­tën e kre­di­tit në ngri­r­je bre­n­da një bllo­ku aku­lli në fri­go­ri­fer. Deri në mo­me­n­tin që të ketë shkri­rë aku­lli, im­pu­l­si juaj për të ble­rë mund të jetë fto­hur.↩︎
  102. Ju­s­tin Hig­ginbo­t­tom, “Go­vernments Fi­nally Em­b­ra­ce The Sha­ring Eco­no­my,” Ozy.com, 30 shta­tor 2018. https://www.ozy.com/fast-forward/governments-finally-embrace-the-sharing-economy/89688.↩︎
  103. Pro­fe­sor Wi­lli­am C. Wood i quan këto shpe­n­zi­me “Shpe­n­zi­met SST”. Wood tho­të se “SST ka dy ku­p­ti­me: (1) fa­tu­rat e pa­p­ri­tu­ra (2) shpe­n­zi­met që vij­në nga su­r­p­ri­zat, si­gu­ri­met dhe ta­k­sat”.↩︎
  104. Gji­tha­sh­tu, për disa my­s­li­ma­në, si­pas She­ri­atit pa­ge­sat e in­te­re­sa­ve nuk le­jo­hen, pra­n­daj kthi­mi do të pë­r­fi­to­het në një fo­r­më të nda­r­jes së fi­ti­mit që arrin të njëj­tin që­llim, siç do të pë­r­sh­k­ru­het në fund të kë­tij ka­pi­tu­lli.↩︎
  105. Nils-Ge­rrit Wunsch, “Re­ta­il pri­ce of a pre­mi­um pack of 20 ci­ga­rettes in se­le­c­ted Euro­pe­an co­untri­es in 2017 (në GBP),” 3 prill 2019. https://www.statista.com/statistics/415034/cigarette-prices-across-europe. ↩︎
  106. Në llo­ga­ri­t­jet tona, su­po­zoj­më se kthi­mi i in­ve­s­ti­me­ve tu­aja do të jetë 7 pë­r­qind në vit. Na­ty­risht, kjo nuk ka të ngja­rë të ndo­dhë. Edhe nëse kthi­mi me­sa­tar vje­tor ë­sh­të rreth 7 pë­r­qind, kjo do të ndry­sho­jë nga viti në vit. Kjo mund të ndi­ko­jë në shu­mën që ku­r­se­ni para da­l­jes në pe­n­si­on, por di­fe­re­n­ca ka gja­sa të jetë e vo­gël.↩︎
  107. Këto kthi­me me­sa­ta­re ko­rre­s­po­n­doj­në me tre­gun e Shte­te­ve të Ba­sh­ku­ara, por edhe në eko­no­mi­të e zhvi­llu­ara kthi­met janë po­thu­aj­se të njëj­ta. Nëse kthi­mi do të ish­te më i la­r­të në Mbre­të­ri­në e Ba­sh­ku­ar, sesa në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara, atë­he­rë in­ve­s­ti­to­rët glo­ba­lë do të tra­n­s­fe­ro­nin më shu­më fo­n­de në Mbre­të­ri­në e Ba­sh­ku­ar, de­ri­sa ky ni­vel të ba­ra­zo­hej. Kur një vend ka va­zh­di­misht kthi­me të la­r­ta në ob­li­ga­ci­one, in­ve­s­ti­to­rët me­n­doj­në se rre­zi­ku ë­sh­të edhe më i la­r­të në atë vend, veça­në­risht nëse de­ty­ri­met nuk pa­gu­hen ose mo­ne­dha zhvle­rë­so­het. Me fja­lë të tje­ra, no­r­mat e la­r­ta të kthi­mit në ob­li­ga­ci­one qe­ve­ri­ta­re janë za­ko­nisht një she­një e fo­r­të e një qe­ve­rie të do­bët. Një no­r­më re­ale kthi­mi (pas in­f­la­ci­onit) prej 7 pë­r­qind mund të mos du­ket shu­më kra­ha­su­ar me atë të disa ak­si­one­ve, si p.sh. Dell dhe Micro­soft. Por një normë e përbërë vjetore e kthimit prej 7 pë­r­qind në­n­ku­p­ton që vle­ra e ku­r­si­me­ve tu­aja do të dy­fi­sho­het çdo dhje­të vjet. Ndry­she do të du­hen tri­dh­je­të e pesë vjet për të dy­fi­shu­ar pa­ra­të tu­aja me një no­r­më in­te­re­si 2 pë­r­qind, që ë­sh­të kthi­mi i pë­ra­fërt pas ta­k­sa­ve i fi­tu­ar hi­s­to­ri­kisht nga llo­ga­ri­të e ku­r­si­me­ve dhe fo­n­det e pë­r­ba­sh­kë­ta në tre­gun e pa­ra­së. Shë­nim: Mund të llo­ga­ri­s­ni nu­m­rin e vi­te­ve që du­hen për të dy­fi­shu­ar fo­n­det tu­aja me no­r­ma al­te­r­na­ti­ve in­te­re­si thjesht duke e pje­së­tu­ar kthi­min (kthi­min vje­tor me­sa­tar mbi pa­ra­të tu­aja) me shta­të­dh­je­të. Kjo ndo­një­he­rë re­fe­ro­het si rre­gu­lli i 70-s ose, për ata që pë­l­qej­në sa­k­të­si­në, rre­gu­lli i 72-shit.↩︎
  108. Krysty­na Krzy­zak, “CEE: A Sy­s­tem In Flux,” In­vestment & Pe­n­si­ons Euro­pe, Ja­nar 2018 (Ma­ga­zi­ne). https://www.ipe.com/pensions/country-reports/cee/cee-a-system-in-flux/10022463.article.↩︎
  109. Chri­s­topher Ja­r­vis, “The Rise and Fall of Al­ba­nia’s Py­ra­mid Sche­mes,” Fi­na­n­ce & De­ve­lopment, një re­vi­s­të tre­mu­jo­re e FMN-së, Mars 2000, Vë­lli­mi 37, Nu­m­ri 1. https://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2000/03/jarvis.htm.↩︎
  110. Pë­r­me­n­d­ja e fo­n­de­ve spe­ci­fi­ke nuk do të tho­të se ne me­n­doj­më se ato pre­fe­ro­hen më shu­më sesa fo­n­det al­te­r­na­ti­ve. Para se të in­ve­s­to­ni ë­sh­të e ne­voj­shme që të bëni një kë­r­kim të the­llu­ar. Mos ha­rro­ni, që in­ve­s­ti­mi juaj ë­sh­të e ar­dh­m­ja juaj.↩︎
  111. Di­mi­tar Bo­y­adzhi­ev et al., Mo­r­ningstar Ma­na­ger Re­se­arch EMEA, “Mo­r­ningstar’s Euro­pe­an Acti­ve/Pa­s­si­ve Ba­ro­me­ter,” Shkurt 2019. https://www.morningstar.com/en-uk/lp/european-active-passive-barometer.↩︎
  112. Shi­h­ni Je­re­my J. Si­egal, Stocks for the Long Run, Bo­ti­mi i 3-të (Nju Jork: McGraw Hill, 2002): 342–43.↩︎
  113. Shi­h­ni Bu­r­ton G. Ma­l­ki­el, A Ra­n­dom Walk Down Wall Stre­et: The Time Te­s­ted Stra­te­gy for Suc­cessful In­ve­s­ting (Nju Jork: W. W. No­r­ton & Co­m­pa­ny, 2015): 177–78.↩︎
  114. Shi­h­ni Bu­r­ton G. Ma­l­ki­el, A Ra­n­dom Walk Down Wall Stre­et: The Time-Te­s­ted Stra­te­gy for Suc­cessful In­ve­s­ting (Nju Jork: W. W. No­r­ton & Co­m­pa­ny, 2003): 189–190. Për më shu­më pro­va se një fond i pë­r­ba­sh­kët që sjell një no­r­më të la­r­të kthi­mi gja­të një pe­ri­udhe nuk mund të ko­n­si­de­ro­het se do të va­zh­do­jë të ketë të njëj­tën pe­r­fo­r­ma­n­cë në të ar­dh­men, shi­ko­ni Mark M. Ca­r­hart, “On Pe­r­si­s­te­n­ce in Mu­tu­al Fund Pe­r­fo­r­ma­n­ce,” The Jo­ur­nal of Fi­na­n­ce 52, Nr. 1 (Mars 1997): 57–82.↩︎
  115. Shi­h­ni Bu­r­ton G. Ma­l­ki­el, A Ra­n­dom Walk Down Wall Stre­et: The Time-Te­s­ted Stra­te­gy for Suc­cessful In­ve­s­ting (Nju Jork: W. W. No­r­ton & Co­m­pa­ny, 2003): 180–181.↩︎
  116. Ab­ra­ham Oku­sa­nya, “Lessons from 118 ye­ars of as­set class re­turns data,” FinalytiQ, 28 mars 2018. https://finalytiq.co.uk/lessons-118-years-capital-market-return-data/.↩︎
  117. Edhe ata që in­ve­s­toj­në në fo­n­de të in­de­k­su­ara du­het të ma­rrin kë­shi­lla nga ek­s­pe­r­tët. Çë­sh­t­jet ta­ti­mo­re dhe li­gjo­re si p.sh. pë­r­fi­ti­mi nga mu­n­dë­si­të e shty­r­jes në kohë të ta­ti­me­ve, ha­r­ti­min e ko­n­t­ra­ta­ve të ndry­sh­me, zgje­dh­jet mbi si­gu­ra­ci­onin etj., kë­r­koj­në ko­n­t­ri­bu­te nga spe­ci­ali­s­tët.↩︎
  118. Shi­h­ni Li­qun Liu, An­d­rew J. Rettenma­i­er, dhe Zi­jun Wang, “So­ci­al Se­cu­rity and Ma­r­ket Risk,” Na­ti­onal Ce­n­ter for Po­licy Ana­ly­sis Wo­r­king Pa­per, No. 244, Ko­rrik 2001.↩︎
  119. Ob­li­ga­ci­onet e in­de­k­su­ara si­pas in­f­la­ci­onit, pë­r­veç ve­n­de­ve të tje­ra lë­sho­hen edhe në Mbre­të­ri­në e Ba­sh­ku­ar, Gje­r­ma­ni, Fe­de­ra­tën Ruse dhe Su­edi.↩︎
  120. OECD, Di­re­c­to­ra­te for Emplo­yment, La­bo­ur and So­ci­al Af­fa­irs: Pe­n­si­on sy­s­tems: “Uk­ra­ine: Pe­n­si­on sy­s­tem pro­fi­le.” https://www.oecd.org/countries/ukraine/45336467.pdf.↩︎
  121. OECD Pro­ject on Fi­na­n­ci­al In­ce­n­ti­ves and Re­ti­re­ment Sa­vings, Po­licy Bri­ef N°1, “The tax tre­at­ment of re­ti­re­ment sa­vings in pri­va­te pe­n­si­on plans,” Dhje­tor 2018. https://www.oecd.org/daf/fin/private-pensions/Tax-treatment-of-retirement-savings-Policy-Brief-1.pdf.↩︎
  122. Tra­nio, “Real es­ta­te agency commissi­on ra­tes in dif­fe­rent co­untri­es,” 18 shta­tor 2017. https://tranio.com/articles/real_estate_agents_commissions_in_various_countries.↩︎
  123. Bank for In­te­r­na­ti­onal Settle­ments, Jo­int Fo­rum, “Mortga­ge in­su­ra­n­ce: ma­r­ket stru­c­tu­re, un­derwri­ting cycle and po­licy im­p­li­ca­ti­ons,” Gusht 2013. https://www.bis.org/publ/joint33.pdf.↩︎
  124. Euro­s­tat, “Mean and me­di­an in­co­me by edu­ca­ti­onal atta­inment le­vel–EU-SILC su­r­vey.” Pë­r­di­të­si­mi i fu­n­dit: 27 gusht 2019. https://ec.europa.eu/eurostat/en/web/products-datasets/-/ILC_DI08.↩︎
  125. Ra­po­r­ti i pë­r­di­të­su­ar i pa­ga­ve të ko­le­gje­ve për vi­tin 2019 nga Pay Sca­le, Inc. Ma­rrë nga www.payscale.com/college-salary-report/majors-that-pay-you-back/bachelors.↩︎
  126. Bitco­in.org, “Avo­id Scams: Fa­mi­li­ari­ze yo­ur­self with some of the most co­m­monly ob­se­r­ved bitco­in scams to help pro­tect yo­ur­self and your fi­na­n­ces—Free Gi­ve­awa­ys.” https://bitcoin.org/en/scams#free-giveaways.↩︎
  127. Një bast i nde­r­shëm me mo­ne­dhë ë­sh­të kur ek­zi­s­ton mu­n­dë­sia që ajo të bje­rë 50% të ra­s­te­ve në një­rën apo anën tje­tër. “Koka” dhe “pila” tra­di­ci­ona­lisht janë anë që shfa­qin ima­zhe të mbre­të­r­ve, mbre­të­re­sha­ve, ose pre­si­de­n­të­ve në një­rën anë që ë­sh­të “koka”. Në më­ny­rë tra­di­ci­ona­le, ana e mo­ne­dhës euro që pa­s­qy­ron si­m­bo­lin ko­m­bë­tar qu­het “koka”. Ë­sh­të in­te­re­sa­n­te që si­pas disa stu­di­me­ve, mo­ne­dhat e za­ko­n­sh­me të euros nuk kanë anë “të ba­ra­ba­r­ta”, pasi ato pri­ren të bien “kokë”. (Auto­rët nuk janë pë­r­gje­gjës nëse ju e pro­vo­ni dhe hu­m­bi­s­ni para ☺).↩︎

Leximet e theksuara te Elementet

Fuqia e stimujve

nga Duajt Li (Dwight Lee)

Py­et­je nxi­të­se: Ndë­r­sa jeni duke le­xu­ar këtë do­ku­ment, me­n­do­ni se çfa­rë janë sti­mujt dhe pse ata janë të rë­n­dë­si­shëm.
Më­ny­ra më e si­gurt për t’i bërë nje­rë­zit të si­llen mirë ë­sh­të t’i shpë­r­b­lesh për këtë që­llim - me fja­lë të tje­ra t’u of­rosh sti­muj. Kjo ë­sh­të kaq e qa­r­të sa ju mund të me­n­do­ni se nuk ia vlen të pë­r­me­n­det. Por ia vlen.
Ju mund të tho­ni se nje­rë­zit nuk du­het të shpë­r­b­le­hen (ose të ma­rrin ry­sh­fe­te) për t’u sje­llë mirë. Edhe pasi të pra­no­ni se sti­mujt janë të ne­voj­shëm, nuk ë­sh­të e qa­r­të më­ny­ra se si mund të kri­jo­hen ata sti­muj që nxi­sin ve­p­ri­me të dë­shi­ru­e­sh­me.
Ko­hët e fu­n­dit kam ha­sur në një re­zi­s­te­n­cë emo­ci­ona­le që disa nje­rëz kanë në li­dh­je me pë­r­do­ri­min e sti­muj­ve për të arri­tur gjë­ra të mira. Në një le­k­si­on, po the­k­so­ja fa­k­tin se po­pu­lla­ta e ele­fa­n­të­ve në Zi­m­ba­b­ve dhe Af­ri­kën e Ju­gut u shtua, se­p­se po­li­ti­kat në vend u mu­n­dë­su­an nje­rë­z­ve të pë­r­fi­to­nin nga ru­aj­tja e ko­pe­ve të ele­fa­n­të­ve. Një stu­dent, i cili ki­sh­te the­k­su­ar ndje­sh­më­ri­në e tij për mje­di­sin, u shpreh se për të, do të ish­te më mirë që ele­fa­n­tët të mos shpë­to­he­shin, nëse më­ny­ra e ve­t­me për ta arri­tur këtë ish­te e ba­zu­ar në la­k­mi­në e nje­rë­z­ve. Me fja­lë të tje­ra, ai ish­te i ga­t­shëm të mbë­sh­te­s­te fort pa­ri­min e drej­të­si­së për aq kohë sa ishin ele­fa­n­tët ata që do të vu­anin pa­so­jat. Pa­ri­mi i tij, që me­n­doj se ndi­qej edhe nga të tje­rë “me të njëj­tat bi­n­d­je”, ish­te se gjë­rat e mira du­het të mo­ti­vo­hen në­pë­r­m­jet dhe­m­b­shu­ri­së dhe kuj­de­sit, jo duke u ni­sur nga in­te­re­si ve­t­jak. Nuk mund të që­n­d­ro­ja dot pa e py­etur nëse do të mba­n­te të njëj­tin që­n­d­rim mo­ra­list nëse ai vetë do të ki­sh­te ne­vo­jë për një ndë­r­hy­r­je ki­ru­r­gji­ke për të shpë­tu­ar je­tën. Do të drej­to­hej te një ki­rurg apo do të le­jo­n­te në­nën e tij që t’ia kry­en­te ope­ra­ci­onin?
Du­ket e thje­sh­të të ku­p­tosh rë­n­dë­si­në e sti­muj­ve në zgje­dh­je, por nuk ë­sh­të aq e le­h­të të pë­r­ca­k­tosh sti­mu­lin e du­hur për të ori­en­tu­ar nje­rë­zit drejt një sje­ll­je­je sa më të mirë. Si­gu­risht, ne kemi ne­vo­jë për sti­muj që i mo­ti­voj­në nje­rë­zit të kenë sje­ll­je të dë­shi­ru­e­sh­me, por çfa­rë në­n­ku­p­to­het me sje­ll­je të dë­shi­ru­e­sh­me? Në disa si­tu­ata, pë­r­gji­gj­ja ë­sh­të mjaft e qa­r­të. Por jo gji­th­mo­në.
Sa herë që bëni një ve­për të mirë, de­ty­ri­misht ulen gja­sat që në një kohë të shku­r­tër, të bëni diç­ka tje­tër të mirë. Ky ë­sh­të një ndë­r­li­kim i pa­sh­ma­n­g­shëm i pa­m­ja­f­tu­esh­më­ri­së dhe shpje­go­het nga ko­n­ce­p­ti i ko­s­tos opo­r­tu­ne. Gji­th­mo­në ka ko­m­p­ro­mi­se dhe shpe­sh­he­rë kemi ne­vo­jë për in­fo­r­ma­ci­one nga bu­ri­me të ndry­sh­me për të më­su­ar më shu­më për rrje­dhën e dë­shi­ru­e­sh­me të ve­p­ri­mit që kry­ej­më. Kë­sh­tu, dy fu­n­k­si­onet e rë­n­dë­si­sh­me të sti­muj­ve janë: (1) ko­mu­ni­ki­mi i in­fo­r­ma­ci­onit se ci­lat janë zgje­dh­jet më të mira dhe (2) mo­ti­vi­mi i nje­rë­z­ve për t’i bërë ato.

Stimujt dhe trajtimi i të burgosurve

Në disa ra­s­te rrje­dha e dë­shi­ru­e­sh­me e ve­p­ri­me­ve ë­sh­të e qa­r­të. Në këto ra­s­te e kemi më të le­h­të të pë­r­qe­n­d­ro­he­mi te fu­qia e sti­muj­ve për të mo­ti­vu­ar nje­rë­zit. Po­li­ti­ka e qe­ve­ri­së bri­ta­ni­ke për të ko­n­t­ra­k­tu­ar ka­pi­te­nët e ani­je­ve për tra­n­s­po­r­tin e të bu­r­go­su­r­ve në Aus­t­ra­li në vi­tet ’60 ë­sh­të një she­m­bull i mirë. No­r­ma e mbi­je­te­sës së të bu­r­go­su­r­ve të dë­r­gu­ar në Aus­t­ra­li ish­te 40%, shi­fër e ko­n­si­de­ru­ar nga të gji­thë si mjaft e ulët. Gru­pe hu­ma­ni­ta­re, ki­sha dhe agje­n­ci qe­ve­ri­ta­re u bënë thi­rr­je ka­pi­te­në­ve duke u ba­zu­ar në ar­sy­eti­me mo­ra­le që të pë­r­mi­rë­so­nin pë­r­qi­n­d­jen e mbi­je­te­sës duke i traj­tu­ar më mirë të bu­r­go­su­rit. Pa­va­rë­sisht kë­ty­re thi­rr­je­ve, no­r­ma e mbi­je­te­sës mbe­ti në 40%.
Së fu­n­di, një eko­no­mist me em­rin Edu­in Ça­du­ik (Edwin Chadwick) re­ko­ma­n­doi një ndry­shim në li­dh­je me sti­mujt. Në vend të pa­ge­sës që ka­pi­te­nët me­rr­nin për çdo të bu­r­go­sur që hi­p­te në ani­je në An­g­li, Chadwick su­gje­roi që ata të pa­gu­he­shin për çdo të bu­r­go­sur që zbri­s­te nga ani­ja në Aus­t­ra­li. Ndry­shi­mi ish­te i me­një­he­r­shëm dhe be­fa­su­es. No­r­ma e mbi­je­te­sës u rrit në mbi 98%, pasi ka­pi­te­nët u gje­n­dën pë­r­ba­llë një sti­mu­li të fo­r­të për të si­gu­ru­ar shë­n­de­tin e të bu­r­go­su­r­ve duke ulur nu­m­rin e tyre në çdo ani­je dhe duke u si­gu­ru­ar aty­re ush­qim dhe hi­gji­enë më të mirë gja­të lu­n­d­ri­mit.(1)

Krijimi i drejtpërdrejtë dhe jo i drejtpërdrejtë i stimujve

Sti­mujt e dë­shi­ru­e­shëm ndo­një­he­rë mund të kri­jo­hen në më­ny­rë të drej­tpë­r­d­rej­të, si në ra­s­tin e tra­n­s­fe­ri­mit të të bu­r­go­su­r­ve. Në këto ra­s­te, për t’u arri­tur ajo që dë­shi­ro­het, mund të pa­gu­het një shpë­r­b­lim (për she­m­bull pa­ge­sa me para në dorë). Për fat të keq, në shu­mi­cën e ra­s­te­ve sje­ll­ja që dë­shi­roj­më kë­r­kon ba­la­n­ci­min e ob­je­k­ti­va­ve të ndry­shëm në më­ny­rë jo të drej­tpë­r­d­rej­të. Në ra­s­te të ti­lla, kri­ji­mi i një sti­mu­li të drej­tpë­r­d­rej­të për të ori­en­tu­ar drejt një zgje­dh­je­je nuk mund të jetë shu­më i efe­k­t­shëm, se­p­se bën që nje­rë­zit t’i shpë­r­fi­llin gjë­rat e tje­ra.
Në ish-Ba­sh­ki­min So­v­je­tik ka pa­tur mjaft ra­s­te që tre­goj­në se çfa­rë ço­ro­di­t­jesh mund të re­zu­l­toj­në nga ap­li­ki­mi i drej­tpë­r­d­rej­të i sti­muj­ve. Për she­m­bull, në ra­s­tin e me­na­xhe­rë­ve të ci­lët u sti­mu­lu­an për të rri­tur pro­dhi­min e kë­pu­cë­ve, këta re­agu­an ndaj sti­muj­ve duke rri­tur pro­dhi­min e ve­tëm disa nu­m­ra­ve të kë­pu­cë­ve, duke mos me­n­du­ar fare se cili nu­mër do t’u pë­r­sh­ta­tej më mirë kli­en­të­ve. Sti­muj të ti­llë pa­tën ndi­kim mbi sje­ll­jen e nje­rë­z­ve, por nuk arri­tën të nxi­s­nin ba­sh­kë­pu­ni­min so­ci­al të ne­voj­shëm për kri­ji­min e një eko­no­mie pro­du­k­ti­ve.
Kur sy­no­het të mo­ti­vo­hen nje­rë­zit për të ba­sh­kë­pu­nu­ar, rra­llë herë mund të me­rren re­zu­l­ta­te të dë­shi­ru­e­sh­me pë­r­mes ve­n­do­s­jes së drej­tpë­r­d­rej­të të sti­muj­ve. Në këto ra­s­te, sti­mujt du­het të ve­n­do­sen në më­ny­rë jo të drej­tpë­r­d­rej­të, pë­r­mes një grup rre­gu­llash të pë­r­gji­th­sh­me që bu­roj­në nga ndë­r­ve­p­ri­mi so­ci­al. Tra­fi­ku rru­gor dë­sh­mon rë­n­dë­si­në e rre­gu­lla­ve të pë­r­gji­th­sh­me në nxi­t­jen e ba­sh­kë­pu­ni­mit.
Edhe pse tra­fi­ku në pi­kun e tij ë­sh­të shqe­të­su­es, qa­r­ku­lli­mi rru­gor re­f­le­k­ton në masë të ma­dhe një ba­sh­kë­pu­nim so­ci­al që ndodh në më­ny­rë spo­n­ta­ne. Pa këtë ba­sh­kë­pu­nim, dhje­të­ra e mi­jë­ra ba­no­rë në çdo qy­tet të madh do të nge­c­nin në një rrë­mu­jë të pa­sh­p­re­së tra­fi­ku.
Rre­gu­llat bazë që i mu­n­dë­soj­në drej­tu­e­sit e auto­m­je­te­ve të ba­sh­kë­pu­noj­në në më­ny­rë të efe­k­t­sh­me me një­ri-tje­t­rin janë të thje­sh­ta: (1) udhë­to­ni në kra­hun e dja­th­të të rru­gës; (2) ecni kur se­ma­fo­ri si­nja­li­zon dri­tën e gje­l­bër; kur ë­sh­të i ve­r­dhë ose du­het të shto­ni shpej­të­si­në ose të pë­r­ga­ti­te­ni për të nda­lu­ar dhe kur ë­sh­të i kuq du­het të nda­lo­ni; (3) mos e tej­ka­lo­ni ku­fi­rin e shpej­të­si­së me mbi 10 km në orë; dhe (4) mos te pre­ket te­le­fo­ni gja­të drej­ti­mit të auto­m­je­tit. Këto rre­gu­lla bëj­në që pë­r­mes sti­muj­ve ne të arrij­më të si­gurt në de­s­ti­na­ci­onet tona dhe të kemi një sje­ll­je të pë­r­sh­ta­tur që u shë­r­ben in­te­re­sa­ve të të gji­thë­ve.(2)
Eko­no­mia e tre­gut ë­sh­të she­m­bu­lli më i mirë se si një grup rre­gu­llash mund të kri­joj­në një mje­dis në të ci­lin sti­mujt pe­r­so­na­lë nxi­sin ba­sh­kë­pu­ni­min so­ci­al. Eko­no­mi­të e tre­gut nuk kri­joj­në sti­muj në më­ny­rë të drej­tpë­r­d­rej­të. Në fakt, në ku­p­ti­min e mi­rë­fi­ll­të të fja­lës, tre­gjet nuk kri­joj­në fare sti­muj. Sti­mujt më të rë­n­dë­si­shëm vij­në si pa­so­jë e dë­shi­ra­ve su­b­je­k­ti­ve të in­di­vi­dë­ve: sti­mu­li për të gje­tur da­shu­ri­në, për të fi­tu­ar re­s­pekt, për ta bërë bo­tën një vend më të mirë dhe për të plo­të­su­ar ne­vo­jat për fa­mi­l­jet e tyre. Tre­gjet janë rre­gu­llat e sje­ll­jes që ha­r­mo­ni­zoj­në këta sti­muj të ndry­shëm, duke bërë të mu­n­dur që nje­rë­zit t’u ko­mu­ni­koj­në dë­shi­rat e tyre të tje­rë­ve. Çmi­met, fi­ti­met dhe hu­m­b­jet që pë­r­ku­fi­zo­hen si sti­muj të tre­gut, kri­jo­hen si re­zu­l­tat i ndë­r­ve­p­ri­mit të nje­rë­z­ve me një­ri-tje­t­rin. Këta sti­muj, që mund të si­nja­li­zo­hen ve­tëm pë­r­mes tre­gut, ba­r­tin in­fo­r­ma­ci­one që nxi­sin ba­sh­kë­pu­ni­min so­ci­al.
Py­et­je pë­r­m­by­llë­se: A mund të shpje­go­ni pë­r­se sti­mujt pe­r­so­na­lë janë në gje­n­d­je të nxi­sin ba­sh­kë­pu­ni­min so­ci­al pë­r­mes tre­gje­ve? A me­n­do­ni se sti­mujt pe­r­so­na­lë e bëj­në bo­tën një vend më të mirë? Pse po ose pse jo?
  1. Për më shu­më she­m­buj të ti­llë, shi­ko­ni Ro­bert B. Eke­lund, Jr., dhe Richard Ault, “In­te­r­me­di­ate Micro­eco­no­mics: The­ory and Appli­ca­ti­ons” (Le­xi­n­g­ton, Mass.: D.C. He­ath and Co­m­pa­ny, 1995), fq. 21–22.↩︎
  2. 2. She­m­bu­lli i tra­fi­kut rru­gor ë­sh­të ma­rrë nga Paul He­yne, “The Eco­no­mic Way of Thi­n­king”, 8th ed. (Up­per Sad­dle Ri­ver, N.J.: Pre­n­ti­ce-Hall, Inc.), ka­pi­tu­lli 1.↩︎

Udha e pashkelur

nga Robert Frost

Py­et­je nxi­të­se: Pë­r­ba­llë një udhë­k­ry­qi, udhë­ti­mi në një­rën rru­gë në­n­ku­p­ton që nuk mund të ecësh në rru­gën tje­tër. Ky kusht e de­ty­ron udhë­ta­rin të bëjë një zgje­dh­je. Ndë­r­sa jeni duke le­xu­ar këtë po­emë, ide­n­ti­fi­ko­ni ko­s­ton e rru­gës së zgje­dhur.
Dy rru­gë nda­hen në py­llin e ve­r­dhë,
sa keq që s’mund t’i marr të dyja
në një kohë që jam i ve­tëm,
rri dhe vras me­n­d­jen kjo e para të nxjerr më afër apo më larg,
ndë­r­sa ka­lon gja­r­pë­ru­e­shëm nën py­llin e de­n­dur;
Pa­s­taj shoh tje­t­rën, po aq e shku­r­tër,
ndo­sh­ta ë­sh­të më mirë të marr këtë rru­gë,
e ve­shur e gji­tha me bar të bu­kur
ka­loj në­për të e s’e ndi­ej çfa­rë hu­m­ba,
se edhe tje­t­ra ë­sh­të ve­shur me bar gji­tha­sh­tu.
Këtë më­n­gjes të dyja një­lloj më du­ken,
gje­thet e pa­sh­ke­lu­ra të zeza në blu.
Oh, një ditë tje­tër do të marr të pa­rën!
S’di ç’rru­gë më çon më shpejt dhe më mirë,
dy­shi­me të mos kem kur të kthe­hem së­rish.
Fja­los me vete duke pë­sh­pë­ri­tur,
diku larg:
Dy rru­gë të ndry­sh­me në pyll, e unë,
unë zgjo­dha atë më pak të shke­lur
dhe kjo so­lli ndry­shi­min.
Py­et­je pë­r­m­by­llë­se: Duke u gje­n­dur pë­r­ba­llë udhë­k­ry­qe­ve të njëj­ta në jetë, pë­r­se nje­rë­zit bëj­në zgje­dh­je të ndry­sh­me? Shpje­go­ni në li­dh­je me ko­s­tot dhe pë­r­fi­ti­met tu­aja su­b­je­k­ti­ve.

Mundësitë dhe kostot

nga Duajt Li (Dwight Lee)

Py­et­je nxi­të­se: Te­k­sa jeni duke le­xu­ar këtë do­ku­ment, me­n­do­ni se pse pa­m­ja­f­tu­esh­më­ria na shtyn për të bërë zgje­dh­je.
Tre­gjet fu­n­k­si­onoj­në duke le­h­të­su­ar ba­sh­kë­pu­ni­min sho­që­ror. Ato u si­gu­roj­në nje­rë­z­ve in­fo­r­ma­ci­onin dhe mo­ti­vi­min për të kë­r­ku­ar më të mi­rën për ta në ato më­ny­ra që kri­joj­në më së miri mu­n­dë­si për të tje­rët. The­k­si im vi­het në të ku­p­tu­arit eko­no­mik në të­rë­si ash­tu si shi­het një pyll pa vë­sh­t­ru­ar se­ci­lën pemë në veça­n­ti. Tani, le të shi­koj­më disa nga ko­n­ce­p­tet kry­eso­re që janë the­l­bë­so­re në zba­ti­min e ar­sy­eti­mit eko­no­mik në të gji­thë ak­ti­vi­te­tin nje­rë­zor. Fi­lloj­më me ko­s­ton opo­r­tu­ne.

Ekonomiksi i kufijve dhe mundësive

Ë­sh­të qu­aj­tur ndry­she “shke­n­ca e ska­m­jes”, se­p­se ajo stu­di­on pro­b­le­min më the­me­lor nga të gji­thë, pra pa­m­ja­f­tu­esh­më­ri­në. Për shkak të pa­m­ja­f­tu­esh­më­ri­së ne pë­r­ba­lle­mi me re­ali­te­tin e tri­sh­tu­e­shëm se çdo gjë që ne mund të bëj­më ka një kufi. Pa­va­rë­sisht se sa pro­du­k­ti­vë mund të bë­he­mi, as­një­he­rë nuk do të mund të arrij­më apo të gë­zoj­më aq sa do të do­nim. E ve­t­m­ja gjë që mund të bëj­më pa qenë të ku­fi­zu­ar ë­sh­të të dë­shi­roj­më më shu­më. Për shkak të pa­m­ja­f­tu­esh­më­ri­së, sa herë që bëj­më diç­ka, de­ty­ri­misht du­het të he­qim dorë nga diç­ka tje­tër që dë­shi­roj­më. Pra, ek­zi­s­ton një ko­s­to opo­r­tu­ne për çdo gjë që ne bëj­më dhe kjo ko­s­to shpre­het në fo­r­mën e al­te­r­na­ti­vës më me vle­rë nga e cila he­qim dorë.
Por të ha­su­rit gji­th­kund të ko­s­to­ve su­gje­ron që re­ali­te­ti i ska­m­jes prej ku­fi­zi­me­ve ë­sh­të ve­tëm një­ra anë e me­da­l­jes, ajo më e mira. Ku­fi­zi­met e pa­m­ja­f­tu­esh­më­ri­së kri­joj­në ko­s­to ve­tëm atë­he­rë kur ka mu­n­dë­si për të zgje­dhur. Eli­mi­no­ni mu­n­dë­si­në e zgje­dh­jes mes al­te­r­na­ti­va­ve dhe atë­he­rë nuk do të ketë ko­s­to. Nëse unë për she­m­bull jam i de­ty­ru­ar të je­toj në një shtë­pi të ca­k­tu­ar, të pu­noj në një punë të ca­k­tu­ar, të ma­r­to­hem me një grua të ca­k­tu­ar, të ko­n­su­moj një shpo­r­të të ca­k­tu­ar ma­ll­rash, unë nuk has as­një ko­s­to kur marr këto ve­n­di­me. Pra, e mira e ko­s­to­ve janë mu­n­dë­si­të që i kri­joj­në ato. Nëse mu­n­dë­si­të tona zgje­ro­hen, atë­he­rë edhe ko­s­to­ja e çdo ve­n­di­mi që ne bëj­më rri­tet.
Edhe pse ne za­ko­nisht e sho­him ko­s­ton si diç­ka që du­het ta shma­n­gim, në fakt ne jemi më mirë nëse je­toj­më në një eko­no­mi ku jemi të de­ty­ru­ar të pë­r­ba­lle­mi me ko­s­tot e çdo gjë­je që bëj­më. Unë pe­r­so­na­lisht jam më mirë nëse do të mund të ko­n­su­mo­ja pro­du­k­te pa ma­rrë pa­ra­sysh ko­s­tot e tyre, se­p­se do të mund t’ua ka­lo­ja ato të tje­rë­ve. Por, çdo ava­n­tazh që unë do të re­ali­zo­ja do të ish­te i pa­k­ra­ha­su­e­shëm me ko­s­tot që të tje­rët do të m’i ka­lo­nin mua, duke mos ma­rrë pa­ra­sysh ko­s­tot e ak­ti­vi­te­te­ve të tyre. Si re­zu­l­tat, ne të gji­thë­ve do të na mu­n­go­n­te in­fo­r­ma­ci­oni dhe mo­ti­vi­mi për të zgje­dhur me me­n­çu­ri. Ve­tëm atë­he­rë kur ko­s­tot e zgje­dh­je­ve im­po­no­hen mbi ata që bëj­në këto zgje­dh­je, ne mund të shfry­të­zoj­më më mirë mu­n­dë­si­të e di­s­po­nu­e­sh­me.
Kjo ë­sh­të një më­ny­rë për të shpje­gu­ar ava­n­ta­zhin e çmi­me­ve të tre­gut. Çmi­met që nje­rë­zit pa­gu­aj­në në treg pa­s­qy­roj­në ko­s­tot opo­r­tu­ne të zgje­dh­je­ve të tyre. Në pë­r­gji­thë­si nuk mund të pa­gu­ani një mall ose shë­r­bim në tre­gun e lirë më pak sesa të tje­rët janë të ga­t­shëm të pa­gu­aj­në për të ose më pak sesa vle­ra e shpe­n­zu­ar për ta bërë atë të di­s­po­nu­e­shëm, e cila ë­sh­të një pje­së e rë­n­dë­si­sh­me e ba­sh­kë­pu­ni­mit sho­që­ror që del në pah nga shkë­m­bi­met tre­g­ta­re.

Interesat e ngushta nuk kërkojnë që kostot të merren parasysh

Fa­t­ke­që­sisht shu­më ve­n­di­me eko­no­mi­ke nuk me­rren në bazë të ku­sh­te­ve së tre­gut si pë­r­gji­g­je ndaj çmi­me­ve të tre­gut, por me­rren nga qe­ve­ri­të si pë­r­gji­g­je ndaj ko­n­si­de­ra­ta­ve po­li­ti­ke. Kjo kri­jon mu­n­dë­si që në­pë­r­m­jet të ndi­ku­arit po­li­tik të me­rren pë­r­fi­ti­me në ku­rriz të pu­b­li­kut të gje­rë. Va­zh­di­misht ata që kë­r­koj­në pë­r­fi­ti­me po­li­ti­ke i mi­ni­mi­zoj­në ko­s­tot me shpre­sën për të ju­s­ti­fi­ku­ar shpe­n­zi­me më të më­dha; za­ko­nisht ata ar­gu­me­n­toj­në se ka disa gjë­ra që janë kaq të rë­n­dë­si­sh­me sa ko­s­tot e of­ri­mit të tyre nuk du­het të me­rren në ko­n­si­de­ra­të.
Ar­si­m­ta­rët ar­gu­me­n­toj­në se edu­ki­mi nuk du­het të di­s­ku­to­het në te­r­ma të ko­s­tos për shkak të rë­n­dë­si­së së ma­dhe që ka; am­bi­en­ta­li­s­tët ar­gu­me­n­toj­në se ru­aj­tja e pla­ne­tit ë­sh­të kaq e do­mo­s­do­sh­me kë­sh­tu që pro­g­ra­met mje­di­so­re du­het të zba­to­hen pa­va­rë­sisht ko­s­to­ve të zba­ti­mit; pë­r­fi­tu­e­sit e gra­n­te­ve për kë­r­ki­me mje­kë­so­re ar­gu­me­n­toj­në se shë­n­de­ti i nje­ri­ut tej­ka­lon çdo ko­n­si­de­ra­të për ko­s­tot; dhe nje­rë­zit që mbë­sh­te­ten nga Fo­n­di Ko­m­bë­tar për Ar­tet pre­te­n­doj­në se vle­ra e “ar­tit gje­n­det në the­l­bin e asaj çka do të tho­të të jesh qe­nie hu­ma­ne” dhe se si i ti­llë “ndo­tet kur kra­ha­so­het me do­lla­rë dhe ce­n­të”. (Ky ë­sh­të një pa­ra­f­ra­zim i pë­ra­fërt i një de­k­la­ra­te mbi fi­na­n­ci­min për ar­tin që dë­gjo­va në Ra­di­on Ko­m­bë­ta­re Pu­b­li­ke).
Të gji­tha këto de­k­la­ra­ta ku­p­to­hen më mirë si pë­r­p­je­k­je e disa gru­pe­ve të or­ga­ni­zu­ara për të pë­r­fi­tu­ar sa më shu­më para pu­b­li­ke. Të ma­rrësh në ko­n­si­de­ra­të ko­s­tot ë­sh­të diç­ka që nuk ka të bëjë fare me ek­za­gje­ri­min e rë­n­dë­si­së së pa­ra­së. Pa­ra­të janë një më­ny­rë e pë­r­sh­ta­t­sh­me për të shpre­hur ko­s­tot, por ato nuk janë ko­s­to­ja e as­gjë­je. Kur unë nxjerr një ka­r­të­mo­ne­dhë dhje­të do­lla­rë­she për të pa­gu­ar dre­kën, pa­ra­ja du­ket të jetë ko­s­to­ja, por ko­s­to­ja e vë­r­te­të ë­sh­të ko­s­to­ja opo­r­tu­ne – vle­ra su­b­je­k­ti­ve nga e cila du­het të heq dorë duke shpe­n­zu­ar pa­ra­të për ush­qi­min në vend që t’i shpe­n­zoj ato për al­te­r­na­ti­vën më të vle­f­sh­me.

Pretendime të marra

Të pre­te­n­dosh që nuk du­het të ma­rrim pa­ra­sysh ko­s­ton e të bë­rit të disa gjë­ra­ve, ë­sh­të një­lloj si të pre­te­n­dosh se ne du­het t’i bëj­më ato gjë­ra pa ma­rrë pa­ra­sysh al­te­r­na­ti­vat. Ky pre­te­n­dim ha­p­ta­zi ja­sh­të çdo ar­sy­eti­mi va­zh­don të pë­r­do­ret në kë­r­ke­sat e mo­ti­vu­ara dhe ilu­s­t­ron fu­qi­në e ma­sh­t­ri­mit mbi lo­gji­kën në de­ba­tin po­li­tik. Të mos ma­rrësh pa­ra­sysh al­te­r­na­ti­vat e të bë­rit të diç­ka­je do të ish­te e lo­gji­k­sh­me ve­tëm nëse ato do të ishin gji­th­mo­në më të vle­f­sh­me se çdo al­te­r­na­ti­vë tje­tër. Por, kjo do të tho­të se ne du­het t’ia ku­sh­toj­më të gji­tha bu­ri­met tona kë­saj gjë­je të ve­t­me. Nëse do të ish­te e vë­r­te­të që mu­zi­ka e bu­kur or­ke­s­t­ra­le, për she­m­bull, do të ish­te aq e vle­f­sh­me sa ko­s­tot e saj nuk do të me­rre­shin pa­ra­sysh, atë­he­rë të gji­thë do të kthe­he­shin në të pa­s­t­re­hë dhe të uri­tur dhe ash­tu të zba­thur e rre­c­ko­sur do të ka­lo­nin gji­thë ko­hën e tyre duke dë­gju­ar mu­zi­kë or­ke­s­t­ra­le. Du­ket qa­r­të se ky gjy­kim ë­sh­të i ma­rrë, e i ti­llë ë­sh­të edhe pre­te­n­di­mi se kur diç­ka ë­sh­të shu­më e rë­n­dë­si­sh­me, ë­sh­të e pa­p­ra­nu­e­sh­me të ma­rrësh pa­ra­sysh ko­s­tot e saj.
Në mo­me­n­tin kur dy ose më shu­më gru­pe de­k­la­roj­në se pro­g­ra­mi i tyre du­het të fi­na­n­co­het pa ma­rrë pa­ra­sysh ko­s­tot, atë­he­rë rë­n­dë­sia e llo­ga­ri­t­jes së ko­s­tos bë­het më se e du­k­sh­me. Ar­si­mi­mi i ri­ni­së dhe ku­ri­mi i të së­mu­rë­ve nuk mund të jenë të dyja aq të rë­n­dë­si­sh­me sa të mos me­rren pa­ra­sysh ko­s­tot e tyre, të pa­k­tën jo në këtë botë me bu­ri­me të pa­m­ja­f­tu­e­sh­me. Ko­s­to­ja e një ar­si­mi­mi më të mirë për ri­ni­në do të tho­të të bësh më pak për ku­ri­min e të së­mu­rë­ve dhe ana­s­je­ll­tas. Të mos ma­rrësh pa­ra­sysh ko­s­ton e një­rës ë­sh­të si­ku­r­se ta traj­tosh tje­t­rën si të pa­de­një në kra­ha­sim me të.
Si­gu­risht, re­ali­te­ti i pa­m­ja­f­tu­esh­më­ri­së dhe ko­s­tot opo­r­tu­ne që re­zu­l­toj­në prej saj, ndë­r­hyj­në në pro­ce­sin po­li­tik pa­va­rë­sisht nga re­to­ri­ka e in­te­re­sit të veça­n­të që në­n­ç­moj­në ko­n­si­de­ra­tat për ko­s­tot. Kra­ha­si­mi du­het bërë gji­th­mo­në mi­dis al­te­r­na­ti­va­ve ko­n­ku­rru­ese, në më­ny­rë që ko­s­tot opo­r­tu­ne të me­rren pa­ra­sysh në pro­ce­sin po­li­tik. Fa­t­ke­që­sisht, ma­n­gë­si­të dhe një­an­sh­më­ri­të në pro­ce­sin po­li­tik e pe­n­goj­në ma­rr­jen në ko­n­si­de­ra­të të ko­s­tos opo­r­tu­ne të ve­p­ri­me­ve të qe­ve­ri­së ash­tu siç du­het. Re­zu­l­ta­ti ë­sh­të ajo çka mund të pri­tet kur al­te­r­na­ti­vat nuk ko­n­si­de­ro­hen siç du­het. Hu­m­b­ja ndodh atë­he­rë kur ve­n­di­met i më­nja­noj­në bu­ri­met nga ak­ti­vi­te­tet më të vle­f­sh­me drejt aty­re më pak të vle­f­sh­me dhe shpesh në ak­ti­vi­te­te as­pak pro­du­k­ti­ve në kra­ha­sim me ob­je­k­ti­vat e pa­ra­ca­k­tu­ara.
Çmi­met e tre­gut nuk pa­s­qy­roj­në në më­ny­rë të pë­r­so­sur ko­s­tot opo­r­tu­ne, por di­kush mund të vle­rë­so­jë se sa i af­ro­hen ato kë­tij pa­s­qy­ri­mi nëse ma­rrim pa­ra­sysh ço­ro­di­t­jet që li­n­din, si rrje­dho­jë e ve­n­di­me­ve po­li­ti­ke që shpesh injo­roj­në shu­mi­cën e ko­s­to­ve pa­su­ese.
Py­et­je pë­r­m­by­llë­se: Atë­he­rë, ci­lat janë disa nga di­sa­va­n­ta­zhet që vij­në si pa­so­jë e injo­ri­mit të ko­s­to­ve opo­r­tu­ne nga ana e qe­ve­ri­së gja­të pë­r­p­je­k­jes për të edu­ku­ar të ri­nj­të tanë, për të of­ru­ar shë­r­bi­me shë­n­de­të­so­re për të së­mu­rët tanë dhe për të si­gu­ru­ar pe­n­si­onet për të mo­shu­arit?

Tregjet dhe margjinalizmi

nga Duajt Li (Dwight Lee)

Py­et­je nxi­të­se: Te­k­sa jeni duke le­xu­ar këtë do­ku­ment, pë­r­ca­k­to­ni se si fi­r­mat ma­k­si­mi­zoj­në pro­dhi­min dhe bëj­në vle­rë­si­me duke ba­ra­zu­ar një­si­të shte­së pra në te­r­ma ma­r­xhi­na­lë?
Për të ma­rrë më të mi­rën nga ak­ti­vi­te­tet tu­aja pe­r­so­na­le, ju du­het të “ba­ra­zo­ni në te­r­ma ma­r­gji­na­lë ose shte­së” që në­n­ku­p­ton nda­r­jen e ko­hës suaj në ak­ti­vi­te­te të ndry­sh­me në më­ny­rë që vle­ra e një mi­nu­te shte­së në se­ci­lin ak­ti­vi­tet të jetë e njëj­të. Rë­n­dë­sia e ba­ra­zi­mit në te­r­ma ma­r­gji­na­lë (pra në një­si shte­së) nuk ë­sh­të e rë­n­dë­si­sh­me ve­tëm për in­di­vi­dët që duan të pë­r­fi­toj­në sa më shu­më të jetë e mu­n­dur; ky ko­n­cept ë­sh­të the­l­bë­sor në su­k­se­sin e eko­no­mi­së në pë­r­gji­thë­si. In­fo­r­ma­ci­onet dhe sti­mujt të tra­n­s­me­tu­ara në­pë­r­m­jet çmi­me­ve të tre­gut nxi­sin nje­rë­zit dhe bi­z­ne­set që të ba­sh­kë­pu­noj­në në më­ny­ra që va­zh­di­misht i çoj­në te­r­mat ma­r­gji­na­lë drejt ba­ra­zi­së në të gji­thë eko­no­mi­në. Ky ë­sh­të një tje­tër ava­n­tazh i ko­mu­ni­ki­mit dhe ba­sh­kë­pu­ni­mit që nxi­ten nga çmi­met e tre­gut.
Ek­zi­s­ton një nu­mër i madh bi­z­ne­sesh në eko­no­mi të ci­lët janë të in­te­re­su­ar kry­esisht në rri­t­jen e fi­ti­mit. Por ve­n­di­met që këto fi­r­ma ma­rrin ndi­koj­në tek të gji­tha fi­r­mat e tje­ra. Për she­m­bull, sa më shu­më ma­ll­ra të pro­dho­jë një fi­r­më, aq më shu­më bu­ri­me do të du­het të pë­r­do­rë dhe rrje­dhi­misht fi­r­ma­ve të tje­ra u mbe­tet të pro­dhoj­në më pak. Në një si­tu­atë ide­ale, çdo fi­r­më do të pro­dho­n­te atë sasi ma­ll­rash që mi­ni­mi­zon vle­rën e sa­k­ri­fi­ku­ar në degë të tje­ra të eko­no­mi­së. Arri­t­ja e kë­saj si­tu­ate ide­ale do të kë­r­ko­n­te një sasi shu­më të ma­dhe in­fo­r­ma­ci­oni mbi si­tu­ata të ti­lla si ku­sh­tet e mo­tit, zbu­li­min e bu­ri­me­ve, ar­mi­që­si­të mes ve­n­de­ve, te­k­no­lo­gji­të e pro­dhi­mit, rre­tha­nat e veça­n­ta dhe pre­fe­re­n­cat su­b­je­k­ti­ve të mi­li­ona pu­no­një­s­ve, zo­të­ru­es­ve të bu­ri­me­ve dhe ko­n­su­ma­to­rë­ve.
As­një agje­n­ci qe­ve­ri­ta­re nuk mund të si­gu­ro­jë, të pë­r­di­të­so­jë va­zh­di­misht dhe ta pë­r­do­rë siç du­het të gji­thë këtë in­fo­r­ma­ci­on. Fa­t­mi­rë­sisht, ky in­fo­r­ma­ci­on ko­mu­ni­ko­het pë­r­mes çmi­me­ve të tre­gut. Për she­m­bull çmi­met e lë­n­dë­ve të para që fi­r­mat pa­gu­aj­në, re­f­le­k­toj­në vle­rën ma­r­xhi­na­le të kë­ty­re lë­n­dë­ve në pë­r­do­ri­min e tyre si al­te­r­na­ti­vë më e mirë. Pra, çdo fi­r­më ë­sh­të e mo­ti­vu­ar për të zgje­dhur atë ko­m­bi­nim in­pu­tesh që mi­ni­mi­zon ko­s­ton e pro­dhi­mit për një sasi të ca­k­tu­ar të pro­dhi­mit (e cila kë­r­kon ba­ra­zi­min e pro­du­k­ti­vi­te­tit ma­r­xhi­nal me ko­s­ton e të gji­thë in­pu­te­ve(1)). Në më­ny­rë të pa­vu­ll­ne­t­sh­me ky ko­m­bi­nim in­pu­tesh zgje­dhur nga fi­r­mat si­gu­ron gji­tha­sh­tu të njëj­tën sasi pro­dhi­mi me vle­rën mi­ni­ma­le të sa­k­ri­fi­ku­ar për ak­ti­vi­te­te të tje­ra në eko­no­mi. Ba­ra­zi­mi i vle­ra­ve ma­r­xhi­na­le (vle­ra­ve të një­si­ve shte­së) re­f­le­k­ton një ko­o­r­di­nim shu­më të mirë, pasi çdo fi­r­më merr në ko­n­si­de­ra­të vle­rën që fi­r­mat e tje­ra u ja­pin kë­ty­re in­pu­te­ve.

Prodhimet dhe përshtatjet në terma marxhinale

Por nuk ë­sh­të e mja­f­tu­e­sh­me që çdo fi­r­më të mi­ni­mi­zo­jë vle­rën e hu­m­bur (ko­s­ton) nga pro­dhi­mi i pro­du­k­te­ve të saj për të pë­r­fi­tu­ar sa më shu­më nga bu­ri­met që janë të ku­fi­zu­ara. Çdo fi­r­më mund të pro­dho­jë me ko­s­to më të ulët kra­ha­su­ar me gji­thë fi­r­mat e tje­ra. Për she­m­bull, ne mund të pro­dhoj­më mi­jë­ra pe­le­na një­pë­r­do­ri­m­she në ditë për çdo ame­ri­kan duke pë­r­do­ru­ar atë ko­m­bi­nim in­pu­tesh që na si­gu­ron ko­s­ton më të ulët. Ku­p­to­het që bë­het fja­lë për një nu­mër të madh pe­le­nash një­pë­r­do­ri­m­she se­p­se ko­s­tot ma­r­xhi­na­le të pe­le­na­ve (me­gji­thë­se janë më të ulë­tat e mu­n­d­sh­me) do të ishin shu­më më të më­dha se pë­r­fi­ti­mi ma­r­xhi­nal prej tyre - vle­ra nga e cila he­qim dorë për të pro­dhu­ar një pe­le­në më shu­më ë­sh­të më e ma­dhe se vle­ra e vetë pe­le­nës. Pro­dhi­mi i aty­re ma­ll­ra­ve që si­gu­roj­në kri­ji­min e vle­rës më të ma­dhe për bu­ri­met e pë­r­do­ru­ra kë­r­kon jo ve­tëm që çdo mall të pro­dho­het me ko­s­ton më të ulët, por edhe që çdo mall të pro­dho­het në atë sasi që si­gu­ron ba­ra­zi­min e fi­ti­mit ma­r­xhi­nal me ko­s­ton ma­r­xhi­na­le.
Pra, ba­ra­zi­mi i fi­ti­mit ma­r­xhi­nal me ko­s­ton ma­r­xhi­na­le (një­si­ve shte­së të fi­ti­mit dhe ko­s­ton shte­së) le­jon që të gji­tha fi­r­mat të pro­dhoj­në ko­m­bi­ni­met më të vle­f­sh­me të pro­du­k­te­ve. Çdo fi­r­më ka qa­s­je në të gji­thë in­fo­r­ma­ci­onin e ne­voj­shëm thjesht duke iu pë­r­gji­gjur çmi­me­ve të tre­gut. Çmi­mi i pro­du­k­tit të një fi­r­me re­f­le­k­ton vle­rën e tij ma­r­xhi­na­le ndë­r­sa çmi­met e in­pu­te­ve pë­r­ca­k­toj­në ko­s­tot ma­r­xhi­na­le të pro­dhi­mit të fi­r­mës. Kur ky in­fo­r­ma­ci­on shfry­të­zo­het nga fi­r­mat për të ma­k­si­mi­zu­ar fi­ti­met, gje­ne­ro­het ai ko­m­bi­nim pro­du­k­tesh që kri­jon vle­rën më të ma­dhe. Çdo fi­r­më rrit fi­ti­met e saj duke rri­tur pro­dhi­min për sa kohë që çmi­mi i pro­du­k­te­ve të saj ë­sh­të më i la­r­të se ko­s­to­ja e tyre ma­r­xhi­na­le (vle­ra e sa­k­ri­fi­ku­ar nga ulja e sa­si­ve të pro­dhu­ara nga fi­r­mat e tje­ra).(2) Pra, kur të gji­tha fi­r­mat pro­dhoj­në atë sasi ma­ll­rash për të ci­lin çmi­mi ë­sh­të i ba­ra­ba­r­të me ko­s­ton ma­r­xhi­na­le, atë­he­rë çdo fi­r­më po ma­k­si­mi­zon jo ve­tëm fi­ti­min e saj, por edhe vle­rën to­ta­le të ma­ll­ra­ve të pro­dhu­ara. Duke qenë se çmi­met e tre­gut drej­toj­në ve­n­di­met mbi pro­dhi­min, këto ve­n­di­me që ba­zo­hen në ba­ra­zi­min e te­r­ma­ve ma­r­xhi­na­lë (shte­sa­ve), janë të njëj­ta për të gji­tha fi­r­mat, pra­n­daj re­zu­l­ton e pa­mu­n­dur që të rri­tet vle­ra to­ta­le e ma­ll­ra­ve të pro­dhu­ara duke zgje­ru­ar pro­dhi­min e disa fi­r­ma­ve dhe duke tku­rrur pro­dhi­min e disa të tje­ra­ve.

Avantazhi më i madh është liria

Deri tani kemi di­s­ku­tu­ar për një ni­vel “pe­r­fe­k­si­oni” që në je­tën e pë­r­di­t­sh­me nuk mund të arri­het. Ma­r­gji­nat nuk mund të jenë as­një­he­rë plo­të­sisht të ba­ra­ba­r­ta se­p­se nu­m­ri i pa­fund i pre­fe­re­n­ca­ve, rre­tha­na­ve dhe te­k­no­lo­gji­ve që ndi­koj­në te vle­ra e in­pu­te­ve dhe pro­du­k­te­ve fi­na­le ndry­shon va­zh­di­misht. Çmi­met e tre­gut ndry­shoj­në va­zh­di­misht për të si­gu­ru­ar in­fo­r­ma­ci­on mbi ku­sh­tet e reja te tre­gut dhe për të shpë­r­b­ly­er ato sje­ll­je që çoj­në te­r­mat ma­r­xhi­na­lë drejt ba­ra­zi­së. Kjo ul ko­s­ton dhe rrit vle­rën e pro­du­k­tit që ë­sh­të duke u pro­dhu­ar. Këto pë­r­sh­ta­t­je të tre­gut që si­gu­roj­në ma­k­si­mi­zi­min e vle­rës së ve­n­di­me­ve eko­no­mi­ke, rri­sin pë­r­gje­gjë­si­në e të gji­thë ve­n­di­m­ma­rrë­s­ve ku­n­d­rejt të tje­rë­ve, më shu­më se ç’do mund të bë­nin edhe vetë qe­ve­ri­ta­rët.
Ava­n­ta­zhi më i madh i tre­gut ë­sh­të li­ria që ai mu­n­dë­son. Nje­rë­zit mund të ndje­kin dë­shi­rat dhe in­te­re­sat e tyre pe­r­so­na­le në vend që të shty­hen nga auto­ri­te­tet qe­n­d­ro­re drejt in­te­re­sa­ve më të gje­ra dhe të udhë­zo­hen si të si­llen për hir të së mi­rës së pë­r­gji­th­sh­me. Për she­m­bull, një bi­z­nes mund të mos arri­jë ma­k­si­mi­zi­min e fi­ti­mit, ve­tëm se­p­se pro­na­ri dë­shi­ron që të pu­në­so­jë të rinj të shtre­sa­ve në ne­vo­jë ose të ma­rrë pu­shi­me për të bërë punë vu­ll­ne­ta­re. Një pu­në­tor mund të mos zgje­dhë pu­nën që i of­ron pa­gën më të la­r­të, nëse kjo kë­r­kon që ai të shpë­r­n­gu­let dhe të bra­k­ti­së pri­n­din e së­mu­rë. Nje­rë­zit i ma­rrin këto lloj ve­n­di­mesh çdo ditë dhe vle­rat e tyre nuk mund të re­f­le­k­to­hen pë­r­mes pro­ce­se­ve po­li­ti­ke apo të gjej­në pë­r­gji­g­je nga auto­ri­te­tet po­li­ti­ke. Nje­rë­zit mund t’i ko­mu­ni­koj­në dë­shi­rat dhe in­te­re­sat e tyre në­pë­r­m­jet efe­k­tit që zgje­dh­jet e tyre kanë mbi çmi­met e tre­gut. Në këtë më­ny­rë të gji­thë ma­rrin në ko­n­si­de­ra­të zgje­dh­jet e një­ri-tje­t­rit. Re­zu­l­ta­ti i kë­ty­re ve­n­di­me­ve të lira ë­sh­të një fo­r­më pë­r­sh­ta­t­je­je dhe ko­o­r­di­ni­mi re­ci­p­rok që kri­jon shu­më më te­për pa­su­ri dhe mu­n­dë­si sesa mund të arri­hej nga qe­ve­ri­s­ja qe­n­d­ro­re.
Py­et­je pë­r­m­by­llë­se: A arrij­në qe­ve­ri­të të ma­k­si­mi­zoj­në pro­dhi­min dhe vle­rën? Je­p­ni shpje­gi­min tuaj.
  1. Për she­m­bull, nëse pro­dhi­mi ma­r­xhi­nal për 1$ ma­te­ri­al X ë­sh­të 2, ndë­r­sa pro­dhi­mi ma­r­xhi­nal për 1 $ ma­te­ri­al Y ë­sh­të ve­tëm 1, atë­he­rë fi­r­ma mund të rri­së pë­r­do­ri­min e ma­te­ri­alit X për 1 $ (duke e shtu­ar pro­dhi­min me 2 një­si) dhe të zvo­gë­lo­jë pë­r­do­ri­min e ma­te­ri­alit Y me 2 $ (duke ulur pro­dhi­min me 2 një­si), në më­ny­rë që të ru­ajë të njëj­tën sasi pro­dhi­mi duke ulur ko­s­ton me 1 $.↩︎
  2. Ky po­him nuk ë­sh­të i vle­f­shëm nëse fi­r­ma ë­sh­të mo­no­pol, se­p­se çmi­mi dhe të ar­dhu­rat ma­r­xhi­na­le nuk ba­ra­zo­hen, ash­tu siç shpje­go­het në çdo tekst mi­k­ro­eko­no­mie. Nëse nuk nxi­tet nga qe­ve­ria, ky “shtre­m­bë­rim” mo­no­po­list ë­sh­të i pa­dë­m­shëm nëse vi­het re në kohë. Në të vë­r­te­të, efi­çe­n­ca e një eko­no­mie di­na­mi­ke rri­tet kur fi­r­mat lu­f­toj­në dhe arrij­në pë­r­ko­hë­sisht fuqi “mo­no­po­li­s­te”.↩︎

Specializimi dhe pasuria

nga Duajt Li (Dwight Lee)

Py­et­je nxi­të­se: Te­k­sa jeni duke le­xu­ar këtë do­ku­ment, pë­r­ca­k­to­ni se si spe­ci­ali­zi­mi, shkë­m­bi­mi i vu­ll­ne­t­shëm dhe ba­sh­kë­pu­ni­mi mund të çoj­në në aku­mu­li­min e pa­su­ri­së.
Pje­sa më e ma­dhe e ba­sh­kë­pu­ni­mit so­ci­al vjen si re­zu­l­tat i ko­mu­ni­ki­mit tre­g­tar. Le të ko­n­si­de­roj­më disa ava­n­ta­zhe që bu­roj­në nga ky ba­sh­kë­pu­nim. Në pë­r­gji­thë­si këto ava­n­ta­zhe janë të du­k­sh­me. Ë­sh­të e lo­gji­k­sh­me që mund të pro­dhoj­më më shu­më, kur ve­p­ri­met tona janë në ha­r­mo­ni, sesa kur pu­noj­më duke pa­sur që­lli­me të shu­më­fi­sh­ta. Por për të ku­p­tu­ar më mirë eko­no­mi­k­sin, du­het të ko­n­si­de­roj­më më ho­llë­sisht li­dh­jen mi­dis ba­sh­kë­pu­ni­mit dhe pro­du­k­ti­vi­te­tit.
Pa­su­ria nuk pi­kon nga qi­elli. Ajo arri­het me anë të pë­r­p­je­k­je­ve, zgju­ar­si­së dhe kë­m­bë­n­gu­l­jes nje­rë­zo­re në pë­r­do­ri­min e bu­ri­me­ve na­ty­ro­re, të ci­lat si­gu­ro­hen me vë­sh­ti­rë­si. Kjo du­het të jetë e qa­r­të. Por një ma­tës i su­k­se­sit të tre­gut në pë­r­mi­rë­si­min e fu­qi­ve pro­dhu­ese ë­sh­të le­h­të­sia me të ci­lën nje­rë­zit ha­me­n­dë­soj­në se pa­su­ria ë­sh­të pje­së e re­n­dit na­ty­ror të gjë­ra­ve. Aka­de­mi­kët dhe stu­di­u­e­sit e po­li­ti­ka­ve e ko­n­si­de­roj­në shpë­r­n­da­r­jen e pa­su­ri­së si çë­sh­t­je kry­eso­re, ndë­r­ko­hë që nuk shqe­të­so­hen se vetë po­li­ti­kat e su­gje­ru­ara nga ata mund të pe­n­goj­në pro­dhi­min. Ata di­s­ku­toj­në pa­fund për shka­qet e va­r­fë­ri­së (ose shpë­r­n­da­r­jes së “pa­d­rej­të” të pa­su­ri­së), me sa du­ket të pa­ve­të­dij­shëm se sfi­da kry­eso­re në fakt ë­sh­të pë­r­ca­k­ti­mi i shka­qe­ve të kri­ji­mit të pa­su­ri­së. Su­k­se­si i ka­pi­ta­li­z­mit ka ve­r­bu­ar një nu­mër të madh nje­rë­zish in­te­li­gje­n­të, të ci­lët me­n­doj­në se shpë­r­n­da­r­ja ë­sh­të e rë­n­dë­si­sh­me se pro­dhi­mi.

Roli i veçantë i specializimit

Në fund të she­ku­llit të te­të­m­bë­dh­je­të, me shfa­q­jen e shke­n­cës së eko­no­mi­k­sit si një di­si­p­li­në e veça­n­të aka­de­mi­ke, u duk qa­r­të se cili ish­te pro­b­le­mi eko­no­mik. Adam Smith e ti­tu­lloi li­b­rin e tij “Një ana­li­zë e na­ty­rës dhe shka­qe­ve të pa­su­ri­së së ko­m­be­ve” dhe sy­ni­mi i tij për të shpje­gu­ar pa­su­ri­në ë­sh­të i du­k­shëm që në fa­qen e parë.
Smith fi­llon ana­li­zën e tij duke vënë në du­k­je se: “Pë­r­mi­rë­si­mi më i madh në fu­qi­të pro­dhu­ese të pu­nës... du­ket se janë pa­so­jat e nda­r­jes së pu­nës”. Ai ilu­s­t­ron rë­n­dë­si­në e spe­ci­ali­zi­mit ose nda­r­jes së pu­nës, duke kra­ha­su­ar ava­n­ta­zhin që sjell në një fa­b­ri­kë gji­l­pë­rash ve­n­do­s­ja e çdo pu­në­to­ri në sta­de të ca­k­tu­ara të pro­ce­sit të pu­nës, në vend të pro­dhi­mit të një gji­l­pë­re nga fi­lli­mi deri në fund nga një pu­në­tor i ve­tëm. Në­pë­r­m­jet spe­ci­ali­zi­mit pu­no­një­sit mund të bë­hen më të aftë, të pë­r­do­rin ma­ki­ne­ri që rri­sin fu­qi­në pro­dhu­ese dhe të shma­n­gin hu­m­b­jen e ko­hës duke ka­lu­ar nga një re­part në tje­t­rin. Këto ava­n­ta­zhe janë të rë­n­dë­si­sh­me, ndë­r­sa rri­t­ja e pro­du­k­ti­vi­te­tit ë­sh­të edhe më e rë­n­dë­si­sh­me nga sa mund të me­n­do­het. Si­pas Smith, dhje­të pro­dhu­es gji­l­pë­rash, duke u spe­ci­ali­zu­ar në de­ty­ra të ndry­sh­me, mund të pro­dhoj­në deri në dy­zet e tetë mijë gji­l­pë­ra në ditë. Ndë­r­sa, si­pas Smith, nëse se­ci­li prej tyre do të kry­en­te vetë të gji­tha sta­det e pro­ce­sit të pro­dhi­mit të gji­l­pë­ra­ve, ata nuk do të pro­dho­nin më shu­më se një­zet gji­l­pë­ra në ditë se­ci­li, ose më shu­më se dy­qind së ba­sh­ku.
Por për të kri­ju­ar një rri­t­je të du­k­sh­me të pro­du­k­ti­vi­te­tit ne­vo­ji­tet më shu­më sesa thjesht rri­t­je e pro­dhi­mit. Një pro­dhu­es i spe­ci­ali­zu­ar pro­dhon sasi më të më­dha pro­du­k­ti ose pje­së të një pro­du­k­ti, sesa mund të ko­n­su­mo­jë. Të pro­dhosh sasi të ma­dhe pro­du­k­ti nuk do të tho­të të jesh pro­du­k­tiv nëse këto sasi pro­du­k­ti nuk pë­r­fu­n­doj­në në du­art e aty­re që e çmoj­në atë. Pra, ava­n­ta­zhi i spe­ci­ali­zi­mit vë­re­het kur nje­rë­zit ba­sh­kë­pu­noj­në, kur se­ci­li spe­ci­ali­zo­het në pro­dhi­min e një ma­lli që kë­r­ko­het edhe nga të tje­rët, në më­ny­rë që të gji­thë të kenë mu­n­dë­si­në të blej­në pro­du­k­tet që dë­shi­roj­në nga një­ri-tje­t­ri. Më­ny­ra e ve­t­me që të ndo­dhë ky ba­sh­kë­pu­nim dhe rrje­dhi­misht, më­ny­ra e ve­t­me që spe­ci­ali­zi­mi të rri­së pro­du­k­ti­vi­te­tin ë­sh­të në­pë­r­m­jet shkë­m­bi­mit.
Adam Smith njo­hu li­dh­jen ve­n­di­m­ta­re që ek­zi­s­ton mi­dis shkë­m­bi­mit dhe pro­du­k­ti­vi­te­tit kur vuri re se “nda­r­ja [e pu­nës] ku­fi­zo­het gji­th­mo­në nga... shtri­r­ja e tre­gut”. Nëse je­to­ni në një fshat të vo­gël dhe mund të shkë­m­be­ni ve­tëm me ba­no­rët e tij atë­he­rë af­të­sia juaj për t’u spe­ci­ali­zu­ar në më­ny­rë pro­du­k­ti­ve do të jetë shu­më e ku­fi­zu­ar. Për she­m­bull, sa nje­rëz do të mund ta pë­r­ba­llo­nin ndje­k­jen e një ka­rri­ere për të shkru­ar ro­ma­ne, për të pi­k­tu­ru­ar pe­iza­zhe apo për të më­su­ar in­s­t­ru­me­n­te mu­zi­ko­re, pa ma­rrë pa­ra­sysh ta­le­n­tin e tyre të madh, nëse ve­tëm pak nje­rëz do t’i ad­mi­ro­nin dhe shpë­r­b­le­nin arri­t­jet e tyre? Në ku­sh­te të ti­lla, shu­mi­ca e nje­rë­z­ve te­n­toj­në të bë­hen “të dhë­në për gji­th­ç­ka por të zotë për as­gjë”. Sa më i ku­fi­zu­ar tre­gu, aq më i ku­fi­zu­ar ë­sh­të po­te­n­ci­ali pro­dhu­es i spe­ci­ali­zi­mit.

Zgjerimi i tregut

Li­dh­ja mes spe­ci­ali­zi­mit dhe ma­dhë­si­së së tre­gut of­ron një tje­tër shpje­gim rreth rë­n­dë­si­së së ba­sh­kë­pu­ni­mit në treg ba­zu­ar në pro­nën pri­va­te dhe shkë­m­bi­min e vu­ll­ne­t­shëm. Ba­sh­kë­pu­ni­mi ë­sh­të i mu­n­dur edhe pa tre­gjet ose të pa­k­tën ash­tu siç i me­n­doj­më ne tre­gjet. Anë­ta­rët e fa­mi­l­jes ba­sh­kë­pu­noj­në me një­ri-tje­t­rin gja­të pë­r­di­t­sh­më­ri­së për të zgji­dhur shqe­të­si­me të pë­r­ba­sh­kë­ta. Fi­r­mat e vo­g­la gji­tha­sh­tu ba­sh­kë­pu­noj­në, të nxi­tu­ra nga një ob­je­k­tiv i pë­r­ba­sh­kët dhe nga pre­si­oni i tre­gut. E njëj­ta gjë mund të thu­het edhe për ki­shat, klu­bet dhe or­ga­ni­za­tat e tje­ra re­la­ti­visht të vo­g­la të sho­që­ri­së ci­vi­le. Ba­sh­kë­pu­ni­mi bre­n­da fa­mi­l­jes, fi­r­ma­ve dhe or­ga­ni­za­ta­ve të sho­që­ri­së ci­vi­le vjen si re­zu­l­tat i ma­rrë­dhë­ni­eve të ba­zu­ara te shkë­m­bi­mi. (Shkri­met e Geri Be­ke­rit (Gary Be­c­ker) për fa­mi­l­jen dhe pë­r­ku­fi­zi­min e fi­r­mës si “ndë­r­thu­r­je ko­n­t­ra­tash” janë she­m­buj të mirë për të shpje­gu­ar sa më lart). Por ma­rrë­dhë­nie të ti­lla, duke qenë se ba­zo­hen në ba­sh­kë­ve­p­ri­me pe­r­so­na­le dhe ob­je­k­ti­va të pë­r­ba­sh­kë­ta, mund të ndo­dhin ve­tëm bre­n­da gru­pe­ve re­la­ti­visht të vo­g­la.
Një as­pekt kyç i pro­du­k­ti­vi­te­tit të tre­gut ë­sh­të se ai zgje­ron shu­më ga­mën e ba­sh­kë­pu­ni­mit, duke rri­tur kë­sh­tu mu­n­dë­si­në për t’u spe­ci­ali­zu­ar në më­ny­rë pro­du­k­ti­ve.