Керектөө - бардык өндүрүштүн бирден бир мерчеми жана максаты; ал эми өндүрүүчүнүн таламы кардардын таламын канааттандыруу үчүн зарыл болчу деңгээлде гана эске алынууга тийиш.

Мыкты дүкөнчү Жеймс Гудфеллоунун шалаакы уулу терезени сындырып алгандан кийин дүкөнчүнүн ушунчалык каарданганын көрдүңүз беле? Ошол учурда дүкөндө болсоңуз, ал жерде ал түгүл отуз киши болсо дагы, окуяга күбө болгондордун ар бири бечара дүкөнчүгө мындайча окшош маанидеги соороткон сөздөрдү айтып жатышкандыгын укмак болчусуз: "Жамандыктын артында жакшылык бар. Ар бир киши жашашы керек, эгерде терезелердин айнеги эч качан сынбаса, анда терезе оңдогучтар кантип жан багат?"

Эми болсо сооротуунун бул түрү бүтүндөй теорияны камтыйт жана аны бул жөнөкөй мисал менен түшүндүрүү оңой. Тилекке каршы, дал ушул теория биздин экономикалык институттарыбыздын көпчүлүгүн жөнгө салып келет.

Айталы, терезени калыбына келтирүү чыгымы 6 франк болду жана бул аркылуу айнек өндүргөндөр 6 франк алышты, дейли. Демек, сиз терезе оңдогондогу соода 6 франкка жанданды деп жатасыз жана сиздин жүйөөңүздө маңыз бар деп айта алам. Терезе оңдогуч келип, ишин аткарып, 6 франкты капчыкка салып, алаканын укалайт да, алиги шалаакы балага батасын берет. Мунун баары - көзгө көрүнгөн жагдайлар.

Бирок, экинчиден, адатта көп кайталанып айтылып келгендей, сиз дагы "терезени талкалоо - жакшы иш, ал акчаны улам жүгүртүп турат жана жалпы өндүрүшкө түрткү болот" деген тыянакка келчү болсоңуз, анда мен мындайча чакырык жасоого аргасыз болом: "Ушунчаңызда токтоңуз! Сиздин теорияңыз көзгө көрүнгөн жагдайды гана камтыйт да, көзгө көрүнбөгөндөрүн эч эске албайт".

Терезени кайра оңдотууга 6 франк жумшаган дүкөнчү бул каражатты башка өңүткө эч жумшай албай калат. Көзгө көрүнбөгөн жагдай - дүкөнчү терезе оңдоого сарптаган акчаны, балким, эски бут кийимин алмаштырууга же китепканасына жаңы китеп алууга жумшамак эле. Ток этээр жери, алиги кокустук дүкөнчүнү 6 франкты башка ылайык жакка сарптоодон алагды кылды.⁽⁷⁾

Ар бир киши колундагы капиталды колдонуунун эң артыкчылыктуу жолун тынымсыз издеп келет. Мында ал киши коомдун кызыкчылыгын эмес, албетте, өзүнүн артыкчылыгын назарда тутат. Бирок бул кишинин жеке кызыкчылыгын тынымсыз иликтеши табигый, же башкача айтканда, сөзсүз түрдө, коом үчүн артыкчылыктуу болчу иш-аракетти тандоого түртөт. Ал өзүнүн гана кызыкчылыгын көздөөгө ниеттенет жана көрүнбөс кол бул учурда дагы, - башка да учурлардагыдай эле, - аны мурда өзү ниеттенбеген максаттарды колдоого жетелейт.⁽⁸⁾

. . .кыска мөөнөттө жетишилген натыйжаларды эмес, узак мөөнөттүү натыйжаларды, бир гана түздөн-түз келген кесепеттерди эмес, кыйыр түрдө сезилген кесепеттерди жана айрым гана топторго болгон таасирди эмес, жалпы калкка болгон таасирди карап чыгуу керек.⁽¹⁰⁾

[A] Жеке менчик мамилелери кишилерден заттык байлыктар чөйрөсүндөгү жекече аракеттери үчүн жеке жоопкерчиликти талап кылат. Демек, мындай системада адамдар өз ишинин натыйжасын көрбөй койбойт. Менчик тосмолорду орнотот, бирок ал ошол эле учурда бизди өзүбүздүн жүрүм-турумубуздун натыйжаларын чагылдырган күзгүлөр менен да курчап турат.⁽²⁰⁾

Атаандаштык - өнөр жайдын натыйжалуулугун тынымсыз арттыруу үчүн жагымдуу шарт. Ал өндүрүүчүлөрдүн чыгымдарды кыскартып, бааны арзандатуу менен өз өнүмүн атаандаштарына караганда арзаныраак сатуусуна алып келет. Ал чыгымдары жогору бойдон калгандарды электен өткөрбөй чыпкалайт; дал ошентип ал өндүрүштү чыгымы төмөн болгондордун колуна топтойт.⁽²³⁾

Биз ичели деп камынган кечки тамак - касапчынын, сырачынын же наабайчынын ак көңүлдүгүнүн аркасында эмес, алардын жеке кызыкчылыктарын көздөгөнүнөн улам сунушталат. Биз алардын адамгерчилигине эмес, өзүмчүлдүгүнө кайрылабыз жана алар менен эч качан өзүбүздүн муктаждыктарыбыз жөнүндө кеп курбастан, алардын артыкчылыктары жөнүндө баарлашабыз.⁽²⁴⁾

Салыктар эмгек кылган ар бир кишинин маңдай тери менен төлөнөт. Алар оор болсо, ишканалар токтоп калат, дыйкан чарбалар салык төлөө үчүн сатылып баштайт, ачка кишилер топтошуп көчө таптап, курулай жумуш издеп калышат.

Эркин соода – кишилердин каалагандай сатып алуусуна жана сатуусуна уруксат берүү. Коргоочу тарифтер камоого алган аскер кошууну сыяктуу эле күч колдонуу болуп саналат жана алардын максаты бирдей: соодага тоскоолдук кылуу. Экөөнүн өз ара айырмасы ушунда: камоого алган аскер кошуундары душмандардын соода кылуусуна жол бербейт; ал эми коргоочу тарифтери аркылуу мамлекет өз элинин эркин соодалашуусуна тоскоолдук кылат.⁽⁴¹⁾

Акылман жана үнөмдүү өкмөт кишилерди бири-бирине зыян келтирүүдөн арачалоого тийиш, аларга өнөр жайлык кесип тандоо жана өнүгүп-өсүү эркиндигин калтырууга тийиш жана алардын мээнет кылып тапкан нанын тартып албоого тийиш. Бул - айкөл өкмөт тууралуу жалпылама жана ал куттуу айлампабызды жыйынтыктоо үчүн зарыл.

Бирдей тармактын өкүлдөрү ал түгүл эс алып, көңүл ачуу үчүн да сейрек жолугушат, бирок мындай баарлашуу коомчулукка каршы кутум же бааларды кымбаттатчу келишим менен аяктайт.

Экономиканын биринчи сабагы – ресурстардын тартыштыгы: кишилердин талабын толук канааттандыруу үчүн ресурстар эч качан жетиштүү болбойт. Саясаттын биринчи сабагы – экономиканын биринчи сабагына көңүл бурбоо.⁽⁵⁵⁾

Чыгымдарды карыз милдеттенмелери аркылуу каржылоо шайланган саясатчылар үчүн жагымдуу экендиги талашсыз. Карыз алуу сарптоого мүмкүнчүлүк берип, ошол замат орун алчу саясий жоготууларсыз эле саясий пайдаларды дароо алып келет.

Саясаттын куралы (көп учурда анын максаты болуп калат) – карапайым салык төлөөчүдөн ресурстарды болушунча азыраак зыян менен алып, шайлоодо болушунча көбүрөөк колдоого жетүү үчүн каражаттарды сан жеткис муктаждарга бөлүштүрүп берүү. Колдоону чыңдоого келгенде, саясат – бул эсепчил алдоо, тагыраак айтканда, алдап, бирок колго түшпөө өнөрү.

«Демократия башкаруунун туруктуу түрү болуп жашап кала бере албайт. Ал шайлоочулар добуш берип, мамлекеттик казынанын эсебинен кымбат белек алса болоорун билгенге чейин гана жашай алат. Ошондон баштап басымдуу көпчүлүк дайыма мамлекеттик казынанын эсебинен мыкты колдоону убада кылган талапкерге добуш берет да, натыйжада демократия чабал каржы саясатынан улам жок болот...⁽⁶⁸⁾

«Киши коомдук жактан уюшкан башка бардык жаныбарлар сыяктуу эле табиятынан бекерчиликке жакын болот. Бирок мында иштөө үчүн эки стимул бар: жашоо зарылдыгы жана жашоо шартын жакшыртууну эңсөө… Кайрымдуулукту мыйзамдуу түрдө киргизип, ага туруктуу расмий башкаруу түрүн таңуулаган ар кандай иш-чара иштеген кишилердин эсебинен жан баккан бекерчилер тарабынан жаралышына алып келет».⁽⁷⁴⁾

1. Көп учурда ал түгүл «жакырчылык» сөзүнүн аныктамасы да бүдөмүк. Айрымдар жакырчылык дегенде "абсолюттук жакырчылыкты" түшүнүшөт, бул болсо «товарлар менен кызматтардын эң төмөнкү себетин» да сатып алганга чама-чаркы жок кишинин же үй-бүлөнүн абалын билдирет.
2. Башкалар «салыштырмалуу жакырчылык» дегенди көңүлдө тутушат; мында кирешелерди бөлүштүргөндө, кирешеси белгилүү бир абалдан төмөнүрөөк болгон (мисалы, кирешеси коомдогу орто кирешенин жарымынан азыраак болгон) киши же үй-бүлө жакыр катары эсептелет.
3. Салыштырмалуу жакырчылыктын теңсиздик менен байланышы бар, бирок бул экөө теңдеш эмес. Мисалы, эки коом бар, алардын ар биринде төрттөн үй-бүлө бар дейли. Биринчи коомдогу 4 үй-бүлөнүн кирешелери - 1 000 000 доллар, 50 000 доллар, 50 000 доллар жана 4 000 доллар, ал эми экинчи коомдо 4 үй-бүлөнүкү - 51 000 доллар, 50 000 доллар, 50 000 доллар жана 24 999 доллар. Эки коомдогу салыштырма жакырчылыктын деңгээли бирдей (25%), бирок теңсиздик деңгээли ар түрдүү.
4. Кээде жакырчылык көрсөткүчтөрү салыктарды (кирешени азайтат) жана трансферттик төлөмдөрдү (кирешени көбөйтөт) эске албастан көрсөтүлөт. Бул жерде эмне эске алынып жатат? Эгерде биринчисин ала турган болсок, анда жакырлардын саны экинчисине караганда эки эсе көп болот.
5. Минималдуу керектөө деңгээлинин стандарттары өлкөлөргө жана мезгилдерге жараша абдан ар түрдүү болушу мүмкүн. Азыркы орто жана жогорку кирешелүү өлкөлөрдөгү коом тарабынан кабыл алынган жашоо стандарттары мурдагы муундардын оюна да келбеген товарлар менен кызматтарды камтыйт (уюкфондорду же телевизорлорду ойлоп көрүңүз).
6. Акырында, белгилүү убактагы жакырчылык менен өмүр бою жакырчылыкты айырмалоо маанилүү. Студент кездеги аз кирешелүүлүк - жылдан жылга созулган жакырдыктан таптакыр айырмаланат.

Системанын кишиси текеберлигине салып, өзүн "өтө акылдуумун" деп ойлоого ык коёт. Ал, сыягы, залкар коомдун ар кыл мүчөлөрүнө өз тартибин таңуулоо - тактадагы шахмат сөлөкөттөрүн кол менен алмаштырып койгондой эле оңой деп элестетет көрүнөт; ал сөлөкөттөрдүн өздөрүнүн аракет принциптери жок, алар оюнчунун колунун буйругуна гана баш ийет деп эсептейт; бирок адамзат коомунун залкар шахмат тактасында ар бир сөлөкөттүн акыл-эси, алдына койгон максаттары бар жана бул мүдөөлөр мыйзам чыгаруу бутагы ага таңуулаш үчүн тандашы мүмкүн болгон мүдөөлөрдөн башкача болот. Эгер бул эки принциптер өз ара дал келсе жана бирдей нукта аракеттенсе, анда адамзат коомунун оюну жеңил жана телегейи тегиз улантылат жана ал бактылуу жана байсалдуу болушу чындыкка жакын болмокчу. Эгер алар карама-каршы болсо же бири-биринен айырмаланса, анда оюндун бырын-чырыны чыгат жана коом ар дайым башаламандыктын эң жогорку сересинде кала бермекчи.

Эгерде киши коомдук тартипти жакшыртуу аракети аркылуу зыян эмес, пайда алып келүүнү кааласа, анда ал, башка тармактар сыяктуу эле, уюшуунун өзгөчө татаал түрү үстөмдүк кылган коомдук тармактарда окуяларды өздөштүрүү үчүн зарыл болчу толук билимге ээ болуу мүмкүн эместигин үйрөнүүгө тийиш. Ошондуктан ал өзү жетишкен бардык билимин пайдаланууга тийиш; мында ал өз өнүмүнүн шекилин өзү түзчү кол өнөрчү сыяктуу эмес, өсүмдүктөрдүн өсүшүнө бардык чөйрөнү түзүп берүү аркылуу аны өстүрө алчу багбан сыңарындай аракеттениши керек.⁽⁷⁸⁾

• АКШнын федералдык өкмөтү айрым дыйкан чарба ээлерине дан өсүмдүктөрүн өстүрбөө үчүн субсидия төлөп, ошол эле учурда башка дыйкан чарба ээлерине ошол эле дан өсүмдүктөрүнүн көлөмүн көбөйтүү үчүн сугат системасын курууга субсидия берет. Европа Биримдигинин ушул сыяктуу субсидиялары көптөгөн айыл чарба өнүмдөрүнүн ашыкча өндүрүлүшүнө алып келип, натыйжада «майлуу тоо» деген калк ылакап кеби пайда болгон.
• АКШнын өкмөттүк программалары сүт өңдүрүүчү дыйкан чарба ээлерине колдоо көрсөтүү менен сүт баасын кымбат кармап турат, бирок ошол эле учурда кымбат сүттү жеткиликтүү кылыш үчүн өкмөт мектептеги түшкү тамак программасына субсидия берет.
• Индиянын азык-түлүк программасы кардарларга да, өндүрүчүлөргө да жеңилдик берүүгө далаалат жасайт. Натыйжада, Индия эгинди жасалма түрдө арзан баада кардарларга бөлүштүрүүнүн эбегейсиз зор жетишкендигин камсыздады, ошол эле учурда ашыкча сунуштан да жабыр тартты, анткени дыйкан чарба ээлери бул өнүм үчүн кымбат баа төлөгөн. (Дыйкан чарба ээлери айыл чарба ресурстарына: электр кубатына, сууга жана айлана-чөйрөгө зыяндуу жер семирткичтерге дагы субсидияларды алышкан). Өкмөт чирип бараткан күрүч менен буудайдын зор корун сатып алган, ошол эле учурда жарамдуу эгиндин чектелген кору жемкорлук жана алдын ала жарыяланган жакырларга жардам берүү боюнча расмий максатка каршы келчү ыкмалар аркылуу кардарларга бөлүштүрүлгөн.⁽⁷⁹⁾
• Бүткүл дүйнө жүзүндөгү өлкөлөр жыл сайын балык чарбасын субсидиялоого 30 миллиард доллар сарпташат, анын 60%ы туруксуз, зыяндуу тажрыйбаны колдоого кетет. 2012-жылы анын натыйжасындагы базар тең салмактуулугунун бузулушу дүйнөлүк экономикага 83 миллиард доллардын кунуна турду.⁽⁸⁰⁾
• Ал эми 2015- жана 2016-жылдары «Чоң жетилик» өлкөлөрүнүн өкмөттөрү жыл сайын мунайзат, газ, көмүр өндүрүү жана пайдалануу үчүн каржылык колдоо иретинде кеминде 81 миллиард доллар, мамлекеттик бюджеттен 20 миллиард доллар бөлүп, ошол эле учурда шамал жана күн кубатын өндүрүүнү удаалаш жана кеңири субсидиялады. 2019-жылы Улуу Британия казылып алынчу отунду колдоого 12 миллиард евро, ал эми атаандаш жаңылануучу кубат булактарын колдоого 8,3 миллиард евро коротушу күтүлгөн.
• Эми Индияга кайра келсек, Айлана-чөйрөнүн булганышын көзөмөлдөө башкармалыгы (EPCA) тарабынан иштелип чыккан Айлана-чөйрөнүн булганышына каршы күрөшүү боюнча комплекстүү планда кысылган табигый газды (CNG) пайдаланууну токтотуунун зарыл экендиги белгиленген, анткени ал «азот оксиддеринин негизги булактарынын бири болуп эсептелет жана мындан тышкары абадагы катуу бөлүкчөлөрдү (PM1) көбөйтүшү ыктымал». Бул турум Булганууну көзөмөлдөө боюнча борбордук кеңештин Дели үчүн иштелип чыккан иш планына (2015) карама-каршы келет, анткени 42 беренеден турган бул планда коомдук унааны кысылган табигый газга тез арада өткөрүү талап кылынган.

Жеке жана, өзгөчө алганда, өкмөттүк түзүмдөргө эбегейсиз зор ыкшоолук, - статус-квону сактоонун зулумдугу, - мүнөздүү. Бир гана кризис, - нагыз же божомолдонгон кризис, - чыныгы өзгөрүүлөрдү жаратат. Бул кризис орун алган кезде, ага байланыштуу жасалчу иш-аракеттер ошол чөйрөдөгү идеялардан көз каранды болот. Менимче, биздин негизги милдетибиз дал ушунда: өкүм сүрүп жаткан саясатка карата атаандаш нуктарды иштеп чыгуу, аларды саясий жактан мүмкүн болбогон нерсе саясий жактан сөзсүз күтүлчү жагдайга айланганга чейин жандуу жана жеткиликтүү кылып тутуу.

• Шайлоочулардын мыкты кабардап тандаганга стимулу өтө аз.
• Өкмөт жекече укуктарды коргоо чегинен чыккан кыймыл жасап, таңсык өндүрүш өңүттөрүн жайгаштырууга баш оту менен киришип кеткен чакта, шайланган саясий жетекчилер мыкты уюмдашкан кызыкчылык топторунун таламдарына ылайык жоопту камсыздоо үчүн кубаттуу стимулга ээ болушат.
• Саясий фаворитизм рента издөөгө жагымдуу шарт түзөт.
• Саясий жүрүм кыска мөөнөттү (адатта, кийинки шайлоо мөөнөтүнө чейинки убакытты) көздөөгө ык коёт, бул болсо мамлекеттик карыздын ашыкча пайдаланылышына жана аткарылбас, аткарылган тапта да өтө кыйынга турчу, каржыланбаган убадаларга туш кылат.

• Децентрализациялоо - бул өкмөттүк таасирге кабылган жарандарга өтө жакын деңгээлдеги жергиликтүү бийлик тепкичи тарабынан мүмкүн болушунча эң кеңири өлчөмдө кабыл алынчу экономикалык саясат болуп саналат
  Кээде субсидиардуулук деп да аталган бул жобо АКШ Конституциясынын 10-түзөтүүсүндө камтылган; анда мындайча белгиленет: «Конституция тарабынан Кошмо Штаттарга түздөн-түз берилбеген жана штаттарга берилишине Конституцияда тыюу салынбаган ыйгарым укуктар тийешелүү штаттарга же элге берилүү үчүн сакталат». 1992-жылкы Маастрихт келишимине ылайык, субсидиардуулук – «Европа Биримдигинин мыйзамдарынын жалпы жобосу» да болуп эсептелет. 2009-жылкы Лиссабон келишиминде жаңылантылгандай, "субсидиардуулук жобосуна ылайык, Биримдиктин өзүнүн өзгөчө ыйгарым укуктарына кирбеген чөйрөлөрдө, эгерде Борбордук деңгээлде да, чөлкөмдүк же жергиликтүү деңгээлде да мүчө мамлекеттер тарабынан сунушталган иш-аракеттер өз максаттарына тийиштүү деңгээлде жетише албаган шартта гана Биримдик иш-аракетке өтүүгө тийиш…”
  Субсидиардык жобосунун негиздүүлүгү бир нече булак аркылуу түшүндүрүлөт. Өкмөт менен жарандардын жалпы мамлекеттик (же андан да жогорку) деңгээлдеги эмес, жергиликтүү деңгээлдеги көбүрөөк тикелей мамилеси - калктын муктаждыктарын жана каалоолорун тагыраак аныктоого мүмкүнчүлүк берет. Мурдараак белгиленгендей, жергиликтүү бийликтердин ортосундагы атаандаштык жарандарды майнаптуураак тейлөөгө стимул берет. Жарандардын ар түрдүү жергиликтүү топторунун жалпы көйгөйлөрдү чечүүгө шыктандырылышынын натыйжасында, ар башка жерлердеги көйгөйлөрдү чечүү ыкмаларындагы ар түрдүүлүк мүмкүнчүлүктөрдү жогорулатат да, анын аркасында башка жергиликтүү бийликтер тарабынан натыйжалуу саясий нуктар ачылып, кабыл алынмакчы.
  «Субсидиардуулук» деген термин Рим папасы Пий XIнин 1931-жылы 15-майда чыккан «Quadragesimo Anno» - "Кыркынчы жыл" энцикликасында, б. а. бардык католик диниятчыларына жазган катында алгачкы жолу колдонулган, арийне, бул идеяны кишилер ал сөз кеңири колдонула баштагандан алда канча мурда эле аңдашкан. XIX кылымдын башындагы Американы сүрөттөп келип, Алексис де Токвил мындай жыйынтык чыгарган:

  «Децентрализациялоо акимдик башкаруу жактан эле баалуу эмес, анын жарандык жагы да бар, анткени ал жарандардын мамлекеттик башкарууга кызыгуусун күчөтөт; бул аларды эркиндикти колдонууга көндүрөт. Ушул жергиликтүү, жигердүү, тандама эркиндиктердин жыйындысынан, - ал түгүл ал жеке жак эмес, жамаат тарабынан колдоого алынса да, - борбордук өкмөттүн дооматтарына каршы тура ала турган өзгөчө майнаптуу каршы салмак жаралат.⁽⁸⁴⁾

• Өкмөттүк бийликти көз карандысыз бутактардын ортосунда таасын жиктеп турган текшерүү жана тең салмактуулук системасы
  Өкмөттөр адатта ишмердиктин үч чөйрөсүнө ээ:
  1. Мыйзамдарды жаратуучу мыйзам чыгаруу бийлиги.
  2. Мыйзамдарды жүзөгө ашырууну башкаруучу аткаруу бийлиги.
  3. Мыйзамдарды чечмелөөчү сот бийлиги.
  Бирок бул үч негизги кызматтын аткарылышын камсыздоочу көптөгөн институттук механизмдер бар. Монархияларды, диктатураларды жана аскердик хунталарды (буларда демократиялык режимдердин атрибуттары бар болушу мүмкүн, бирок иш жүзүндө бардыгын бир киши же чакан топ башкарат) мындай койгондо да, системалардын төмөнкүдөй негизги түрлөрү бар:
  1. Парламенттик система, мында аткаруу бийлиги парламент тарабынан шайланган лидерге (адатта «премьер-министр» деп аталат) таандык болот жана парламент премьер-министр аркылуу министрлер кабинетин шайлайт. Мындай системаларда премьер-министр парламенттин каалоосуна ылайык кызмат өтөйт жана ал кайсы убакта болбосун кызматынан четтетилиши мүмкүн. Мындай өлкөлөр (Улуу Британиянын канышасы сыяктуу жеке бийлик ээсиндей) шарттуу мамлекет башчысына же (Германиядагыдай сыяктуу) ыйгарым укуктары чектелген президентке ээ болушу мүмкүн.
  2. Президенттик система, мында президент шайлоочулар тарабынан тикелей шайланат жана ал өз министрлер кабинетин дайындайт; адатта бул өкмөт курамын мыйзам чыгаруу органы бекитет. АКШ мындай системага жакшы мисал боло алат.
  3. Жарым президенттик же аралаш система, мында шайлоочулар чектелүү, бирок маанилүү ыйгарым укуктары бар президентти шайлашат, ал эми (министрлер) кабинети парламентке баш ийет. Башкаруунун аралаш түрү азыркы Франция менен Орусиянын саясий режимдеринден табылышы мүмкүн.
  Парламенттик системаны талдоодо, өзгөчө институттук өңүттөр маанилүү. Шайлоолор бир гана депутат шайлана турган чакан чөлкөмдөрдө өтөбү же көп депутатты шайлай турган чоңураак чөлкөмдөрдө өткөрүлөбү? Эгер кийинки, б. а. көп мандаттуу аймактарда болсо, анда депутаттык мандаттар кандай бөлүштүрүлөт жана мыйзам чыгаруу органындагы орунга укук берүүчү пайыздык босого канча болот?
  Посткоммунисттик өткөөл өлкөлөрдүн көпчүлүгү (60%га жакыны) башкаруунун аралаш түрүн тандашкан. Отуз пайызында – парламенттик система, калгандарында – президенттик система бар. Мезгил өтүшү менен айрым өлкөлөр, - анын ичинде Грузия (2004), Чехия (2012) жана Армения (2015), - башкаруу түрлөрүн өзгөртүштү. Бул өлкөлөрдөгү аралаш системалардагы президенттин ыйгарым укуктары өз ара абдан айырмаланышат. Бул жагынан Украина өзгөчө туруксуз болуп, мында президент менен парламенттин ыйгарым укуктары 1994-, 1996-, 2004-, 2010- жана 2014-жылдары кайра каралды. Бийликтин негизги институттарынын мындай туруксуздугу инвесторлордун өз иш-аракетин пландоосун өзгөчө кыйындатат.
  Жогоруда саналган башкаруу түрлөрүнүн өзүнчө артыкчылыктары жана кемчиликтери болсо да, изилдөөлөр президенттик системаларда өкмөттүн курамы адатта чаканыраак болооруна ишаара кылат. Мунун себеби парламенттик системалардын коалициялык өкмөттөрдү түзүүгө көбүрөөк ыктаганында болушу мүмкүн, мында көп сандаган партиялар өкмөттү колдоо мүдөөсүндө өз шайлоо чөлкөмдөрүнүн шайлоочуларынын таламдары менен артыкчылыктары үчүн талап кылышат. Экинчи чети, бүткүл дүйнөдө парламенттик системалар президенттик системаларга караганда кыйла тезирээк өнүгүп жаткандай сезилет. Бирок посткоммунисттик өлкөлөрдөгү президенттик системалар бийликтин борбордошуусуна умтулуунун аркасында кошумча олуттуу кемчиликке ээ болушат жана көлөмүн ого бетер көбөйтүп, ал түгүл демократиянын пардасына жамынган автократиялык мамлекеттерге айланганга чейин жетүүдө. Экономисттер Рожер Майерсон, Жерар Роланд жана Тимофей Милованов мамлекеттик түзүлүштүн ар кыл түрлөрүнүн артыкчылыктары менен кемчиликтерин посткоммунисттик өлкөлөрдүн контекстинде изилдеп чыгышып, мыкты жалпылама сунушташкан.⁽⁸⁵⁾
  2007-жылы экономика боюнча Нобел сыйлыгын алган Рожер Майерсон башка ишинде текшерүү жана тең салмактуулук жобосун жетекчиликке алчу жалпы тажрыйбалык түзүм иштеп чыккан. Өткөөл экономикалуу өлкөлөрдөгү жемкорлук менен шартталган терең өлчөмдөгү көйгөйлөрдү эске алганда, бир жөндүү чечим бул өкмөттүн иш-аракети боюнча жоопкерчиликти кылмыш иштерин иликтөө жана соттоо боюнча жоопкерчиликтен ажыратуу. Бул ыйгарым укуктардын биринчисин премьер-министрге, экинчисин президенттин кеңсесине ыйгаруу оң болмок. Бул негизги жобонун маңызы мындайча: демократиялашуу жүрүмү жаңы гана башталган өлкөлөр мындай турсун, ал түгүл калыптанып калган укуктук системаларда да жемкорлукка байланыштуу иштерди иликтөө жоопкерчилигин көз каранды эмес бийлик булагына аркалатуу - мындай жемкорлук иш-аракет ээсинин мыйзам бузуу жөндөмүн олуттуу түрдө кыскартмакчы.
  
• Көз карандысыз сот бийлиги
  Соттордун дайындалышын көзөмөлдөө – укуктук системанын текшерүү жана тең салмактуулук негизинде иштөөсүн камсыздоого салым кошчу маанилүү өңүт, бирок ал жалгыз эмес. Экономикалык изилдөөлөр жакында улам-улам айгинелегендей, сот системасынын көз карандысыздыгы экономикалык бакыбаттыктын зарыл шарты болуп эсептелет. Ачык айтыш керек, «көз карандысыздык» дегенде биз мыйзамда жазылган, бирок иш жүзүндө аткарылбай турган (де-юре, б. а. укуктук жактан бекитилген) көз карандысыздыкты эмес, нагыз (де-факто, б. а. иш жүзүндөгү) көз карандысыздыкты түшүнөбүз.⁽⁸⁶⁾ Мындай соттук системанын негизин төмөнкүдөй жоболор түзүүгө тийиш:
  1. Бийлик бутактарын жиктөө. Сот бийлиги саясий партиялар менен, - өзгөчө бийликтеги партия менен, - эч кандай байланышта болбоого тийиш жана коопсуздук, каржы маселелери жана акимдик башкаруу маселелери боюнча аткаруу бийлиги менен өз ара байланыштарын чектөөгө тийиш.
  2. Эмгек акынын коопсуздугу. Соттордун айлыгы туруктуу жана коопсуз болушу керек.
  3. Ардагерликке чыкканга чейин же кызмат мөөнөтү аяктаганга чейин кепилдик берүү. Соттор «жөндөмсүздүк» же «милдеттерин аткарууга ылайыксыз жүрүм-туруму» сыяктуу себептер менен гана кызматтан алынууга тийиш. Мындай жосунсуз жүрүм-турум пара алуу сыяктуу жоруктарды камтыйт.
  4. Ачык сот. Коомчулуктун өкүлдөрү жүрүп жаткан соттук териштирүүгө кирүүгө жана соттордун чечим чыгаруусуна катышып отурууга ар убакта укуктуу болушу керек. Медиа каражаттарына эң жогорку эркиндик берүү менен бирге, калыс соттук териштирүүнү камсыздоо үчүн аларга эмнени баяндай алаары тууралуу жолдомолор менен жоболор сунушталууга тийиш.
  5. Мыйзамдарды коомчулукка маалымдап жеткирүү талабы. Өз лидерлеринин кайсындай жүрүм-турумун жергиликтүү жана эл аралык мыйзамдар нагыз талап кылаарын билбей турган шартта, ал түгүл жандуу санааркаган жана тийешеси бар жарандар да саясий лидерлерди жана өкмөттөрдү кайсы бир аракети (же аракетсиздиги) үчүн жоопко тарта албайт.
  6. Сот мүчөлөрүн калыс тандоо жүрүмү. Соттор «чынчыл» жана «жөндөмдүү», «тийиштүү машыгуусу жана адистик сапаты бар» деп табылган кишилерден жана эч кандай теңсиз мамиле жасалбастан тандалууга тийиш.
  Бул соңку жобо соттун мүчөсүнө дайындоо же шайлоо жолу менен ыйгарым укуктарды берүү тартибине карабастан колдонулууга тийиш. Албетте, сот ишинин сапаттуу жүргүзүлүшүнө коюлчу талаптарды жана сот мүчөлөрүнүн саясатка аралашпоого тийиш экендигин эске алганда, сот мүчөлөрүнүн кеңирирээк маалыматы жок шайлоочулар тарабынан шайланышы - өзгөчө көйгөйгө жем ташташы ажеп эмес.
• Көз карандысыз борбордук банк
  Демократиялык системанын бир кемчилиги (албетте, ал анын көптөгөн артыкчылыктарын чийип коё албайт) ушул: атаандаштык шартындагы шайлоого туш болуп жаткан саясатчылар азыркы тапта пайда берчү, бирок болочоктогу өздөрү бул кызматты аркалабай кала турган узак мөөнөт ичинде алда канча көп чыгымдарга дуушар кылчу чечимдерди кабыл алышы мүмкүн. Мындай кыска мөөнөттүк таламдын тар алкагы сарптоолор үчүн салык көбөйтпөстөн, мамлекеттик каражатты өтө ашыкча сарптоого түртүшү мүмкүн. Ушул дилеммага кабылган саясатчылар көп учурларда өз сарптоолорун «төлөө» үчүн борбордук банкка акчаны көбүрөөк басып чыгар деп буюрууга азгырылышат. 2-бөлүмдүн 5-элементинде белгиленгендей, акчаны ашыкча чыгаруу жогорку деңгээлдеги инфляцияга, же ал турсун гиперинфляцияга да жетелейт. Экономикалык теория да, мурдагы далилдер да айгинелеп тургандай, стимулдарды өзгөртүп, келечекке пландоону кыйындаткан белгисиздикти алып келүү аркылуу мындай инфляция алдыдагы жылдардагы экономикалык өсүштү жана жарандардын жыргалчылыгын төмөндөтмөкчү. Борбордук банк саясатчылардын кысымына туруштук бере алчудай көз карандысыз болгон чакта, баалар кыйла төмөндөп, туруктуу болуп жана экономикалык өсүү ылдамдыгы жогорулап келген.
• Менчик укугун коргоо
  XVII кылымдын аягындагы философ Жон Локк жеке менчикти жана аны пайдалануу укугун «табигый укук» деп атаган жана «менчикти коргоо» өкмөттүн «улуу жана башкы максаты» болуп эсептелет, адамзат дал ушул үчүн өкмөттөрдү негиздеген, деп жазган. Менчик укугун коргоо жөнүндөгү жоболор дээрлик ар бир конституцияда бар. Мисалы:
  1. Европа Биримдигинин адам укуктары боюнча хартиясында мындай деп айтылат: «Ар бир киши мыйзамдуу түрдө алынган менчик мүлкүн пайдаланууга, башкарууга жана мураска калтырууга укуктуу. Коомдун кызыкчылыгы үчүн мыйзам тарабынан каралган учурларда жана шарттарда ажыраган мүлк үчүн адилеттүү кенемте төлөнчү жагдайды эске албаганда, эч ким мүлкүнөн ажыратылбайт».
  2. АКШ Конституциясында көп шилтеме жасалып келген бир жобо бар: «Эч ким тийешелүү укуктук амалсыз өмүрүнөн, эркиндигинен же менчигинен ажыратылбоого тийиш; жеке менчик адилеттүү кенемте төлөнбөй туруп коомдук пайдаланууга алынбоого тийиш».
  3. Орусия Федерациясынын Конституциясында ого бетер так белгиленген: «Жеке менчик укугу мыйзам тарабынан корголууга тийиш. Ар бир киши мүлккө ээ болуу, андан пайдалануу жана аны жекече жана башка кишилер менен биргелешип башкаруу укугуна ээ болууга тийиш. Эч ким соттун чечимисиз мүлкүнөн ажыратыла албайт. Мүлктү мамлекеттин муктаждыктары үчүн мажбурлап алуу алдын ала макулдашылган жана теңдеш баадагы кенемте төлөмү аркылуу гана жүзөгө ашырылышы мүмкүн».
  Тилекке каршы, мындай аныктамалардын көбү, айтыла жүргөндөй, «жазылган кагазына да турбайт». Өкмөттөр менчик укугунун корголушун тез-тез бузуп келишет. Ал эми «коомдук кызыкчылык», «адилеттүү кенемте», «калыс кенемте» сыяктуу сөз айкаштары ар түрдүү чечмелениши мүмкүн. Ал түгүл менчик ээлери эч кимдин укугун бузбаган шартта деле, өкмөттүк бийликтер көп учурда эрежелерге жамынып алышып, жеке менчикти кенемтеси жок эле тартып алып коюшат. Мыйзам чыгаруу органы бул иш «коомдун пайдасы үчүн» аткарылып жатат десе, же болбосо бул тартып алуу менчик ээсинин мүлктү пайдалануу боюнча бардык укуктарынан ажыратпаган болсо, анда соттор, адатта, мындай тартып алууга жол беришет. Бул иш жүзүндө (менчик ээси техникалык жактан ошол бойдон калып, бирок ал мүлкүн өзү каалагандай башкаруу укугунан ажыратылган) тартып алуу - олуттуу көйгөйлөргө туш кылат. Мисалы, киши жээк боюндагы жер тилкесинин "ээси" болуп туруп, эрежелердин айынан анда курулуш иштерин эч жүргүзө албаса, бул эмнени аңдатат?
  Жалпыласак, менчик укугун мыйзамдарга, ал турсун Конституцияга жөн гана жазып коюу - экономикалык өнүгүү үчүн жетишсиз. Мындай укуктар ишеничтүү болууга тийиш жана болжолдуу инвесторлордун ишенимине татууга тийиш. Экономикалык изилдөөлөр көрсөткөндөй, менчик укугунун корголушу сот системасынын көз карандысыздыгы жана өкмөттүк бийлик түзүмүндөгү текшерүү менен тең салмактуулуктун жогорку деңгээли менен айкалышканда, өнүгүүгө кыйла кубаттуу өбөлгө түзүлөт.
• Сөз жана басма сөз эркиндиктеринин кепилдиктери
  Жогоруда айтылгандай, өкмөттүн бийлик түзүмүндөгү текшерүү менен тең салмактуулук маанилүү болгонуна карабастан, алар тышкы көзөмөл менен кошумчаланышы керек. Бул - өзгөчө "тымызын келишилген жемкорлук" катары таанылган ишке байланыштуу; бул пара берүүчү да, пара алуучу да мыйзам чегинде жооп берүүгө тийиш кырдаалда, шектүүлөрдө бири-бирине айгак чыгуу стимулу болбойт, мындан улам бул кылмышка каршы далил топтоо кыйынчылык жаратат. Учурда кыйла татаал статистикалык сынактар бар болсо да, эркин басма сөз менен өкмөттүн жалпы майнаптуулугунун (жана тийешелүү алда канча ири экономикалык ийгиликтин) ортосундагы байланыш төмөндөгү жөнөкөй чийме жадыбалдан эле даана көрүнөт. Ушундан улам авторитардык режимдердин тушунда журналисттер таңууланган цензура менен коркутуп-үркүтүлүп, камалып, ал түгүл өлтүрүлүп жатышкандыгы деле таң калычтуу эмес.

  

  Булак: Aymo Brunetti, Beatrice Weder, “A free press is bad news for corruption,” Journal of Public Economics, (2003), 87(7): 1801–1824, 10.1016/S0047-2727(01)00186-4.

  Соңку 20 жылдын ичиндеги технологиялык секириктин аркасында жарандардын өкмөттөрдүн иш-аракетин көзөмөлдөп, алардын жоопкерчилигин талап кылуу жөндөмү эбегейсиз зор деңгээлде артты. Кайра айтсак, төмөндөгү жөнөкөй сызык жадыбалдан интернеттин (мында "Facebook" аталышы бардык коомдук тармактардын жалпыламасы катары колдонулду) коомго жайылышы менен жемкорлуктун төмөнкү деңгээлинин ортосундагы байланыш айдан ачык көрүнөт:

  

  Булак: C.K. Jha, & S. Sarangi “Does social media reduce corruption?”, Information Economics and Policy, Volume 39 (June, 2017): 60–71.

  КЭРдагы «Улуу Kытай коопсуздук дубалы» деген укуктук-технологиялык бөгөт системасы кытай коомун көзөмөлдөөдө зор мааниге ээ экендиги айдан ачык. Ал эми көптөгөн өткөөл экономикаларда өз өкмөттөрүн жоопкерчиликте кармоо жаатында жарандардын нааразылыктарын билдирүүсү үчүн коомдук медианын да ролу ошончолук зор мааниге ээ. Эң соңку окуялардан 2018-жылдын жазындагы Армениядагы #СержКетсин жана 2013-жылкы Украинадагы "Евромайдан" элдик толкундоолорун өрнөк кылып айтууга болот.⁽⁸⁷⁾
  Басма сөз эркиндиги жалпыга маалымдоо каражаттарына кысымдын же журналисттерди коркутуунун жоктугу менен эле чектелбейт. Өкмөттүн сыналгыны көзөмөлдөөсү жана аны расмий үгүт куралы катары колдонуусу көптөгөн өлкөлөрдө олуттуу көйгөй болуп кала берүүдө. Кошумча бир санааркатчу ык - бул бай саясатчылардын менчик гезиттерди, сыналгы жана үналгы каналдарды сатып алуусу. Жеке менчик ээлеринин иштерине кийлигишүү дайыма суроо жараткан чакта деле, бул жагдай да туура өкмөттүк саясат аркылуу чектөөнү талап кылышы ажеп эмес.
• Көчүү, инвестиция жана соода эркиндиги
  Жеке кишилердин ишкерликте атаандашуу жана ыктыярдуу алмашуу менен алектенүү эркиндиги - экономикалык эркиндиктин жана прогресстин негизи. Бааларды көзөмөлдөө, ишкердикти жана кесиптик иш-аракеттерди чектөө, мамлекеттик чек аралар аркылуу жүрчү сооданы жана тейлөө кызматтарын чектеген мыйзамдар жана, ошондой эле, сооданы чектеген башка эрежелер - жөндүү экономика илимине төп келишпейт. Кесиптик ишмердүүлүктү (өкмөттөн кесип менен алектенүү, мисалы, өтө эле ашынган, бирок чыныгы өрнөккө токтолсок, чач өрүү ишин баштоо үчүн уруксат алууну талап кылчу) лицензиялоо – атаандаштыкка каршы негизги аргалардын бири; ал кишилердин, - анын ичинде коомдун көптөгөн жакыр мүчөлөрүнүн, - жумушка орношуу мүмкүнчүлүгүн чектейт. Коомчулукту коргоо жаатында, сертификаттоо (мындай күбөлөндүрүү кардарга жеке кишинин окуп-машыккандыгы жөнүндө маалымат сунуштайт, бирок машыгуунун тийешелүү деңгээли тууралуу баа берүүдө кардар өзү эркин болот) - эң мыкты жолду камсыз кылат. Сертификаттоо аркылуу кардарларга жөндүү тандоо жасоо үчүн зарыл маалымат сунушталат; бул ыкма башкалардын да өздөрүнүн жарамдуу жабдуучу экендигин кардарларга тастыктоо мүмкүнчүлүгүнө эч бөгөт койбойт. Алдын ала божомолдонгондой эле, лицензиялоо сооданы чектейт жана аракеттеги жабдуучуларга монополиялык ыйгарым укукту камсыздап салат.
  Соода эркиндиги – сөз эркиндиги жана дин эркиндиги сыяктуу эле кишинин негизги укуктарынын бири. Жарандардын кимден товар сатып алып, өзүнө мыкты соода баасын сунуштаган кимге болсо да, - керек болсо, ал соода өнөктөшү башка өлкөдө байырлап жаткан болсо дагы, - өз товарын сатуусуна уруксат бербей коюуга эч бир негиз жок.
  Бир аз таң калычтуу жагдай: (эки өнөктөш бири-биринен сатып алууга жана сатууга ачык болгон) өз ара эркин соода, албетте, артыкчылыктуу экендиги айдан ачык көрүнсө да, экономисттердин мунасасына караганда, бул өз ара алмашуу өзөккү мааниге ээ болбойт. Дээрлик бардык учурларда кайсы бир өлкө, өзүнүн соода өнөктөштөрүнүн саясатына эч карабастан туруп, эркин товар импортундагы тоскоолдуктарды толук алып таштачу болсо, анда ал өз жарандарынын турмуш деңгээлин жакшыртат. Мындай «бир тараптуу эркин сооданын» маңызы XX кылымдагы өтө айырмалуу жана үзүрлүү экономисттердин бири болгон Жоан Робинсондун (1903–1983) сөзүнүн шилтемесинен байкалат:

  «Ал түгүл соода өнөктөшүңүз жүк ташуучу кемелер кирбесин деп өз булуңун таш менен бөгөттөп салса да, өз булуңуңузду ташка толтуруп тосуу менен байсалдуу болуп кетпейсиз».

  Ачык коомдук талкуу учурунда соода, көчүү жана инвестиция эркиндиктери көп учурда ар бири өзүнчө талданып жүрөт. Бул - туура эмес. Эгер бир өлкөдө жумушчуларга башка өлкөгө караганда аз маяна төлөнсө, анда буга үч эркиндик тең таасир тийгизишет. Жумушчулар көбүрөөк айлык төлөгөн жакка кетишет, ал эми инвесторлор, тескерисинче, жумушчу күчү арзан өлкөгө киришет, анткени мында өндүрүлгөн товар арзан болот да, дүйнөлүк базарда артыкчылыкты камсыз кылат. Бул эркиндик нуктарынын бирине эле бөгөт жаратуу - башкаларга болгон кысымды күчөтүп гана коймокчу.
• Тышкы таянычтарды колдонуу
  Шайлоочулар, экономикалык жактан сарамжалдуу бардык кишилер сыяктуу эле, чыгымдарды жана пайдаларды салыштыруу менен чечим кабыл алышат. Саясатчылар, биз жогоруда талкуулагандай, көп учурларда кийинки шайлоодо аяктай турган өтө кыска мезгилдик алкакка ээ. Бул төп келбестик кийинчерээк пайда берчү, бирок азыркы тапта олуттуу чыгымдарды талап кылчу саясий нуктарды кабыл алууда кыйынчылык жаратат. Мындайча мезгилдик төп келбестик саясатчыларга ынанымдуу саясий милдеттенмелерди өз мойнуна алууну кыйындатат. Саясий лидерлер кубаттуу кызыкчылык топторунун жалпы калайыктын эсебинен тар чөйрөнүн таламы үчүн кызмат кылчу саясий нуктарды кабыл алдырууга багытталган кысымына кабылышы да мүмкүн.
  Алысты көрө билген саясатчылар үчүн өздөрүнүн алиги кысымга оң жооп берүү жөндөмүн чектөө мүдөөсүндөгү болжолдуу бир аргасы – бул мүчө болуу үчүн же мүчөлүктү андан ары улантуу үчүн шарт катары майнаптуу саясат жүргүзүүнү талап кылчу эл аралык уюмга кирүү. Мындай уюмдар арбын. Европа Биримдиги (ЕБ) бюджет тартыштыгынын төмөн болушун жана өкмөттүн жалпы карыз алуу өлчөмүн чектөөнү талап кылат. Мындан тышкары ал өз мүчөлөрүнөн жалпы укуктук эрежелердин (французча "acquis communautaire" - "жамааттын жалпы дөөлөтү" делген) түрмөгүн кабыл алууну да талап кылат. Еаробиримдиктин саясатынын айрым нуктары майнапсыз болгон (буга Бирдиктүү айыл чарба саясатынын алкагында дыйкан чарбаларды субсидиялоо - анык өрнөк) жана жөндүү экономикалык жоболорго карама-каршы келген тапта да, алар, адатта, ЕБ мүчөлүгүнө умтулуу стимулу болбогон посткоммунисттик өлкөлөрдө кабыл алынышы мүмкүн болгон саясий нуктардан алда канча артык. Евробиримдикке кошулуусу негиздүү күтүлүп жаткан өлкөлөр көптөгөн оор реформаларды жүргүзүштү, натыйжада бул камылга жүрүмү алардын жарандарына пайда алып келди.⁽⁸⁸⁾
  Ушундай эле оң таасир тийгизиши мүмкүн болгон башка уюмдарга НАТО, ДСУ, Европанын адам укуктары боюнча соту, ЕККУ, Инвестициялык талаштарды жөнгө салуучу эл аралык борбор (ICSID) кирет. Эл аралык валюта фонду (ЭВФ) өкмөттөрдү экономикалык өнүгүүгө багытталган саясат жүргүзүүгө шыктандыруу жаатында өзгөчө ролду ойнойт. Өкмөттөрдүн ашыкча сарптоолору валюталык кризистерди пайда кылып, эл аралык насыя базарлары ого бетер көбөйгөн өкмөттүк карызды жабуу үчүн каржылоого жеткиликсиз болуп калган чакта, өлкөлөр көмөк кылуусун өтүнүп, ЭВФке кайрылууга ык коюшат. Буга 2010-2018-жылдары Грекияда болгон кризис мисал боло алат. ЭВФ менен Европа борбордук банкынын кысымы астында гана грек өкмөтү зарыл реформаларды кабыл алууга аргасыз болду.
  Ал түгүл өлкө мүчөлүгүн эч талап кылбай турган тышкы көрсөткүчтөр да өкмөттүн өз ишин жүзөгө ашыруусуна оң таасир тийгизиши мүмкүн. Мисалы, Грузия Дүйнөлүк банктын «ишкерлик кылуу жеңилдиги» көрсөткүчү боюнча дүйнөдөгү алдыңкы 10 өлкөнүн катарына киргенине өтө сыймыктанат жана өкмөт министрлери бул турумду жакшыртууга багытталган реформаларды жүргүзүү үчүн жоопкерчиликке ээ.

"Эркиндиктин баасы, жана ал түгүл жалпы адамзаттын баасы - бул түбөлүк сергек болуу".

Мен студенттериме "жашоо - лотерея да эмес, нөл жыйынтыктуу оюн: да болуп саналбайт", деп ар дайым айтып келем. Сиздер башкалардын эсебинен ийгиликтүү болбойсуздар. Сиздердин ийгилигиңиздер тандооңуздарга жараша болот, а тандоонун натыйжасы болбой койбойт.

Акча - болгону курал. Ал каалаган жериңизге жеткирет, бирок айдоочу катары сизди алмаштыра албайт.

Татаал пайыз - бул ааламдагы эң кубаттуу күч.

Булак: Автордун эсептөөсү. Адам күнүнө 8 долларлык тамеки чекпестен, ошол акчаны жылдык 7% менен банкка салып турушу шарт.

1. Эгерде бир нерсе турмуш чындыгынан мыктыраак шөкөттөлсө, анда анын мандеми бардай. Бул – көп айтылчу, бирок таамай сөз. Кээ бир инвестиция адистери эптеп акчаңызга жетүү үчүн сизге баарын жасоону көксөшкөндөй болот; акыры акчаңызга жетишсе, алар - абал кожоюнуна, сиз - аялуу жанга айланасыздар.
2. Абройлуу компаниялар менен гана иштеңиз. Алар кадыр-баркын жоготпоо үчүн кардарлардын акчасын ишенимсиз инвестицияларга жумшабайт. Мисалы, компаниянын акцияларын фондулук биржага алгачкы жолу ачык жайгаштырууну абройлуу фирмага эмес, өз ишин жаңы баштап жаткан брокерлик фирмага тапшырсаңыз, чыгымга дуушар болушуңуз мүмкүн.
3. Телефон же электрондук почта аркылуу сунуш кылынган инвестицияларга эч качан акча салбаңыз. Мындай ыкманы көбүнчө алдамчылар колдонушат. Алардын курмандыгы болгонго жол бербеңиз. Өзүңүз толук ишенбеген адамдар менен жеке маалыматтарды эч качан бөлүшпөңүз. Социалдык коргоо номериңиз, туулган датаңыз, чөнтөк телефонуңуздун номери жана почта дарегиңиз купуя болууга тийиш.
4. Тез арада чечим кабыл алууга өзүңүздү мажбурлатпаңыз. Инвестициялык стратегияны иштеп чыгууга убакыт бөлүңүз. Өзүңүздү шашылыш бүтүм чыгарууга түртчү кысымга эч качан моюн бербеңиз.
5. Достук мамиленин инвестициялык чечимдериңизге таасир этишине жол бербеңиз. Досторунун кеңеши менен тандап алган инвестициялардан көп киши күйгөн. Эгер достук мамилени сактагыңыз келсе, инвестиция жасаганда, калыс үчүнчү тараптын кеңешин угуңуз.
6. Эгер сизге ашынган маркетинг аргасын колдоно башташса, капчыгыңызды алыңыз да, качыңыз. Купулга толчу инвестициялар ашынган маркетинг аргасы жок эле сатылат. Эгер сиз олуттуу инвестиция портфелин мурдатан түзгөн болсоңуз, анда капиталдын айрым үлүшүн жогорку тобокелдиктеги инвестицияларга, анын ичинде «керексиз» делген облигацияларга жана баалуу металлдарга сала аласыз. Бирок мындай инвестициялар өзүңүз жоготуп алууга бара алчу корлор менен чектелүүгө тийиш. Эгер сиз байлык арттыруунун бекем жолун издесеңиз, анда капиталыңыздын көпчүлүк бөлүгүн мыкты түркүмдөшкөн портфелди түзүүңүзгө көмөк кылчу тобокелдиги азыраак болгон демейдеги инвестицияларга жумшаңыз.

1. Базарларды өнүктүрүүгө ык коюу - адамзат табиятынын дээрлик жалпыга таандык бөлүгү деп деле айтылат, бирок, эгерде коом жетиштүү аракет кылса, анда базар мамилелерин кишилердин кадыресе иш-аракетинен четтетүү мүмкүн. Пост-коммунисттик өткөөл мезгилдин (ал тургай Рим католик чиркөөсүнүн да) алгачкы күндөрүн эле карап көрөлүчү, анда жарандар буюм-тайымдар ички асыл-наркка ээ болот деп үйрөтүлүп келгендиктен, ал түгүл өздөрү ачарчылыкка дуушар болсо да, көп учурларда алар бул буюмдарын болжолдонгон “наркынан” төмөн баада сатуудан баш тартышаар эле.↩︎
2. Европадагы агымы өзгөчө кубаттуу шаркыратма. Ал Исландияда жайгашкан.↩︎
3. Philip K. Howard, The Death of Common Sense (New York: Random House, 1994): 3–5.↩︎
4. Украинанын гендердик анализи. 2016, Дүйнөлүк банк, 48: http://documents.worldbank.org/curated/en/128891470822320083/pdf/107673-PUB-P156988-ADD-ISBN-PUBLIC-SoltisBookENweb.pdf.↩︎
5. Караңыз: Charlotte Web, “Swedes now spend more on fun than on food: study,” The Local Sweden, September 30, 2009: https://www.thelocal.se/20090930/22392.↩︎
6. Мисалы, эгерде корпорация көйнөк сыяктуу товарды өндүрүү үчүн имарат менен жабдууга 100 миллион доллар инвестиция салса, анда бул корпорация инвестицияны мотоцикл өндүрүү сыяктуу башка долбоорлорго жумшабай калгандыктан, болжолдуу андан түшкөн кирешеден кол жууйт. Корпорация 100 миллион долларды жөн эле банк эсебине салып, 5 пайыздык үстөк менен киреше ала берсе деле болмок. Бир жылдын ичинде, үстөк пайыздан эле ишкана 5 миллион доллар киреше алмак. Колдон чыккан бул 5 миллион долларлык ыктымал киреше корпорациянын мүмкүнчүлүк чыгымы болуп саналат. Бирок бул каражат ишкананын бухгалтердик эсептеринде көрсөтүлбөйт. Бул өксүктөн улам, бухгалтердик эсеп чыгымдары колдонулган ресурстардын мүмкүнчүлүк чыгымын азайтып көрсөтөт. Ошондуктан, таза кирешедеги пайда ашыкча көрсөтүлөт.↩︎
7. Сынган терезе жөнүндөгү мисалды караңыз: Wikipedia (соңку ирет 2019-жылдын июнь айында редакцияланган): https://en.wikipedia.org/wiki/Parable_of_the_broken_window.↩︎
8. Адам Смит, Улуттардын байлыгынын табиятын жана себептерин изилдөө (An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, Volume II Glasgow Edition (Indianapolis: Liberty Fund, Inc., [1776] 1981): 660. Бул шилтеме аркылуу дагы тапсаңыз болот: http://www.econlib.org/library/Smith/smWN.html).↩︎
9. F. A. Hayek, “The Use of Knowledge in Society,” American Economic Review 35 (September 1945): 519–530.↩︎
10. Henry Hazlitt, Economics in One Lesson (New Rochelle: Arlington House, 1979): 103.↩︎
11. Караңыз: “SCIENCE WATCH: Seat Belts and Pedestrians.” The New York Times (June 18, 1985). Section C, 9: https://www.nytimes.com/1985/06/18/science/science-watch-seat-belts-and-pedestrians.html.↩︎
12. Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2012. “The Common Agricultural Policy—A Story to be Continued” http://doi.org/10.2762/35894.↩︎
13. Караңыз: Patrick Jomini, Pierre Boulanger, Xiao-guang Zhang, Catherine Costa, and Michelle Osborne, “The common agricultural policy and the French, EU and global economies,” Groupe d’Économie Mondiale (GEM), (October 2009. Revised February 2, 2010): https://ecipe.org/wp-content/uploads/2014/12/Jomini_boulanger-The_Common_Agricultural_policy_and_the_French.pdf.↩︎
14. Караңыз: Pierre Boulanger and Patrick Jomini, “Of the benefits to the EU of removing the Common Agricultural Policy” Groupe d’Économie Mondiale (GEM), (November 19, 2009. Revised February 2, 2010): https://ecipe.org/wp-content/uploads/2014/12/BoulangerJomini_removingCAP112009.pdf.↩︎
15. Бул диаграмма Ханс Рослинг тарабынан башталган, учурда уулу менен келини улантып жаткан алда канча чоң долбоордон алынды. Сиз көптөгөн мындай диаграммаларды https://www.gapminder.org сайтынан таба аласыз жана өзүңүздүкүн түзө аласыз.↩︎
16. Караңыз: Robert E. Lucas Jr., “On the Mechanics of Economic Development,” Journal of Monetary Economics 22, No. 1 (1988): 3–42.↩︎
17. Жалпы өндүрүштүн жана кирешенин эң кеңири колдонулган көрсөткүчү - бул ички дүң өнүм (ИДӨ). ИДӨнүн өзгөрүшү экономиканын өсүшүн өлчөө үчүн да кеңири колдонулат.↩︎
18. Экономиканын өсүп-өнүгүшүнө ар түрдүү факторлор таасир эткени менен, заманбап көз караш бийлик институттарынын жана саясаттын чордондук ролун тааныйт. Нобел сыйлыгынын лауреаты Дугласс Норт, англиялык экономист Питер Бауэр, Массачусетс технологиялык институтунан Дарон Ажемоглу жана гарварддык Жеймс Робинсон заманбап көз карашка олуттуу салым кошушкан. Караңыз: Peter T. Bauer, Dissent on Development: Studies and Debates in Development Economics (Cambridge: Harvard University Press, 1972); D.C. North, Institutions, Institutional Change, and Economic Performance (Cambridge: Cambridge University Press, 1990); and Daron Acemoglu and James A. Robinson, Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity, and Poverty (New York: Crown, 2012).↩︎
19. Мисалы, караңыз: Randall K. Filer and Jan Hanousek, “Output Changes and Inflationary Bias in Transition,” Economic Systems, Vol. 24, Issue 3. Available at: https://ideas.repec.org/p/wpa/wuwpma/0012010.html.↩︎
20. Tom Bethell, The Noblest Triumph (New York: St. Martin’s Press, 1998): 10.↩︎
21. Кошумча маалымат алуу үчүн караңыз: John McMillan, Reinventing the Bazaar: A Natural History of Markets (New York: W. W. Norton, 2002): 94–101. Макмиллан белгилегендей, чыныгы менчиктештирүүгө артыкчылык берүү алгылыктуу болмок. Ошентсе да, жеке менчикке карай багыт алуу "дүйнөдө жакырчылыкка каршы болуп көрбөгөндөй эң чоң программа" бойдон калды.↩︎
22. Америкалык буйволдор боюнча талкууну караңыз: Lueck, Dean “The Extermination and Conservation of the American Bison” in The Journal of Legal Studies Vol. 31, No. S2, The Evolution of Property Rights: A Conference Sponsored by the Searle Fund and Northwestern University School of Law (June 2002), pp. S609–S652. Адамдар аңчылык кылуу менен жаныбарлардын кээ бир түрүн тукум курут кылган башка учурлар да болгон. Буга саякатчы көгүчкөндөр мисал боло алат. Аларга эти үчүн, ал эми киттерге, негизинен, майы үчүн аңчылык кылышкан. Бирок көгүчкөндөр эт базарынын кичинекей бөлүгү болгондуктан, алар жоголо баштаганда да, эттин баасы көтөрүлгөн эмес, aнткени популяцияны сактоо боюнча чараларды ишке ашырууну же эттин ар кандай түрлөрүн өндүрүүнү кеңири масштабда көбөйтүүнү талап кылган. Мында эч кандай кризис келип чыкпады. Ошентип, алар толук тукум курут болуп кетти. Эгерде киттерге, негизинен, майы үчүн эмес, эти үчүн гана жигердүү түрдө аңчылык кылышса, анда алар деле толук кырылып кетиши мүмкүн эле. Бирок кит майы базарда жарыктандыруу үчүн өтө маанилүү болгондуктан, анын баасы кескин көтөрүлгөндө, кит майын алмаштыруучу зат табылган да, анын аркасында киттин майына карата суроо-талап менен бул майдын баасы түшүп кетип, киттер сакталып калган.↩︎
23. Clair Wilcox. Competition and Monopoly in American Industry. Monograph No. 21, Temporary National Economic Committee, Investigation of Concentration of Economic Power, 76^th Cong. 3^d sess. (Washington, D.C.: United States Government Printing Office, 1940).↩︎
24. Adam Smith. An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, Volume I Glasgow Edition (Indianapolis: Liberty Fund, Inc., [1776] 1981): 18. Мында да бар: www.econlib.org/library/Smith/smWN.html.↩︎
25. World Bank, Doing Business Project (doingbusiness.org). “Time required to start a business (days).” https://data.worldbank.org/indicator/ic.reg.durs.↩︎
26. Минималдуу эмгек акы жөнүндөгү мыйзамдын жакырларга тийгизген таасирин ар тараптуу талдоо үчүн караңыз: Thomas MaCurdy, “How Effective Is the Minimum Wage at Supporting the Poor?” Journal of Political Economy 123 (2015): www.jstor.org/stable/full/10.1086/679626.↩︎
27. Бул боюнча далил үчүн, караңыз: Edward Bierhanzl and James Gwartney, “Regulation, Unions, and Labor Markets,” Regulation (Summer 1998): 40–53.↩︎
28. Muravyev, A., Oshchepkov, A. (2016) “The effect of doubling the minimum wage on employment: evidence from Russia.” IZA J Labor Develop 5, 6.↩︎
29. Maria Koumenta and Mario Pagliero, 2018. “Occupational Licensing in the European Union: Coverage and Wage Effects,” CEPR Discussion Paper 12577, CEPR Discussion Papers Series.↩︎
30. See the Department of Treasury, Office of Economic Policy, Occupational Licensing: A Framework for Policymakers, 2015; Morris M. Kleiner, “Why License a Florist?” New York Times, May 28, 2014; Jacob Goldstein, “So You Think You Can Be a Hair Braider?” New York Times, June 12, 2012; and Dick M. Carpenter II, Lisa Knepper, Angela C. Erickson, and John K. Ross, License to Work: A National Study of Burdens from Occupational Licensing, Institute for Justice, May 2012.↩︎
31. Араңардагы курч көздөр бул сериядагы эң алгачкы сүрөт 1990-жылы, Советтер Союзу кулайын деп турганда тартылганын байкашса керек. Мунун себептеринин бири советтик аба мейкиндигинен аэрофото сүрөттөрдү тартуу оңой болгон эмес. Ачыгын айтканда, 1990-жылдан кийинки көлдүн соолушу мурдагыдай эле советтик саясаттын кесепети болуп саналат. Регионалдык экономика логикага сыйбаган өндүрүш иштерин мажбурлоо схемаларынын негизинде курулганда, инфраструктураны жана жумушчулардын көндүмдөрүн өзгөртүү өтө кыйын. Каспий деңизинин балыкчылары күтүлбөгөн жерден аларга: “Балык кармабай эле койгула, башка жумуш таап алгыла”, - десе, эмне деп айтарын элестетип көрүңүз.↩︎
32. Бул маалыматтар Жооптуу саясат борборунан алынды: “Lobbying: Top Spenders,” (2008) available at: http://www.opensecrets.org/lobby/top.php?indexType=s. (Кошумча маалыматтар: Peter J. Wallison and Charles W. Calomiris, “The Destruction of Fannie Mae and Freddie Mac,” American Enterprise Institute [2008] available at https://www.aei.org/research-products/report/the-last-trillion-dollar-commitment/).↩︎
33. Караңыз: Peter Nyberg (2011) Report of the Commission of Investigation into the Banking Sector in Ireland (Dublin) https://merrionstreet.ie/en/News-Room/Releases/commission-of-investigation-into-the-banking-sector.38671.shortcut.html, and Ron Wright Strengthening the Capacity of the Department of Finance (Dublin) https://web.archive.org/web/20110310164641/http://www.finance.gov.ie/documents/publications/reports/2011/deptreview.pdf.↩︎
34. Кредиттик карталар (жана дебеттик карталар) акча эмес экенин эске алыңыз. Кредиттик карта - бул автоматтык кредит алуунун каражаты, ал тез арада кайтарылып берилсе, пайыздарды алып келбейт, ал эми дебеттик карта - бул чыныгы акча болгон банктык депозиттерди которуунун оңой жолу.↩︎
35. Албетте, экономисттер айткандай, "корреляция себеп-натыйжа байланышын билдирбейт". Балким, жогорку инфляцияга дуушар болгон өлкөлөр аракет кылуу үчүн жөн гана көбүрөөк акча басып чыгара берээр. Маалыматтардын терең анализи инфляцияны акчанын ашыкча басылышы (адатта, салыктарды жогорулатпастан, мамлекеттик чыгымдарды төлөө) пайда кылат деген тыянакты колдойт. Милтон Фридман айткандай: "Инфляция - дайыма жана бардык жерде акча феномени".↩︎
36. Frye, T. (2002). “The Perils of Polarization: Economic Performance in the Postcommunist World.” World Politics, 54(3), 308–337. http://doi.org/10.1353/wp.2002.0008.↩︎
37. Посткоммунисттик өлкөлөрдө ИДӨнүн чыныгы төмөндөшүнүн көлөмүн өлчөө өтө кыйын. Борбордук пландаштырууда өндүрүүчүлөр планды аткаруу үчүн өнүмдү ашыкча өндүрдүк деп баяндама берүүгө стимул алышкан. Базардык экономикада салыктарды төлөөдөн качуу үчүн аз өндүрдүк деп баяндама берүүгө стимул бар. Мындан тышкары, атаандаш чөйрөдөгүдөй кардарлардын талаптарын канааттандыруу үчүн сапатты жакшыртуу дээрлик мүмкүн эмес болчу. Караңыз, мисалы: Randall Filer and Jan Hanousek (2003) “Output Changes and Inflationary Bias in Transition”, Economic Systems, Vol. 24. http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.1516073.↩︎
38. Anders Aslund, Ukraine:What Went Wrong and How to Fix It (Peterson Institute, 2015): 48–49.↩︎
39. Караӊыз: https://www.doingbusiness.org/en/methodology/paying-taxes.↩︎
40. Дүйнөлүк банк "бир өлкө, эки система" түшүнүгүнө олуттуу карайт жана Гонконгдун салык системасын материктик Кытайдан көз карандысыз баалайт.↩︎
41. Henry George, Protection or Free Trade (New York: Robert Schalkenbach Foundation, 1980).↩︎
42. Көпчүлүк "жумуш ордун сактоочулар" чет элдиктерди алган долларларын же евролорун эч качан колдонбостон, товар жеткирүүгө гана даяр тургандай көрүшөт. Бирок бул андай эмес. Эгерде чет элдиктер америкалыктарга доллар менен же европалыктарга евро менен товар сатууга даяр турса, бирок өнүмдөрдү сатып алуу үчүн долларды же еврону эч качан колдонбосо, анда америкалыктар менен европалыктар импорт үчүн чек жазып бергендей же улуттук баатырлардын сүрөттөрү (АКШнын банкноттору) же ойдон чыгарылган көпүрөлөр (евро банкноттору) тартылган кооз кагаздарды экспорттогондой эле болуп калмак. Анда сонун болбойт беле, туурабы? Чынында, импорттук товарларды жана кызматтарды өндүрүүчүлөр алган чектерин накталай акчага айландырышат. Аларга кагаздардын болушу маанилүү эмес; алар кагаздарда көрсөтүлгөн сатып алуу жөндөмдүүлүгүн алып, товар сатып алууну же өндүрүштүк активдерге инвестициялоону каалашат. Көбүнчө алар дал ошол Америка менен Европа экспорттогон өнүмдөрдү сатып алууну каалашат. Ошентип, импорт экспортко суроо-талапты жаратууга жардам берет.↩︎
43. Валюта курсу базардык механизмдер тарабынан аныкталган чакта, анда бул товарлардын, кызматтардын жана активдердин (анын ичинде чыныгы жана каржылык активдердин, мисалы, облигациялардын) импорту менен экспортунун тең салмактуулугуна алып келет. Акыркы эки он жылдыкта АКШдагы товарлар менен кызматтардын импорту экспорттон ашып кетти. Алмашуу курстары базар тарабынан аныкталган шартта, мындай соода тартыштыгы негизинен окшош өлчөмдөгү капиталдын агымы менен жоюлат. Капиталдын агымы чендердин төмөндөшүнө, көбүрөөк инвестицияга жана кошумча жумуш орундарына алып келет. Ошентип, бул учурда да иш менен камсыз кылууга терс таасирин тийгизет деп алдын ала айтууга негиз жок. Соода балансынын тартыштыгы 1980-2005-жылдардын ичинде көп болгонуна карабастан, АКШда жумуштуулук 35 миллиондон ашык орунга кеңейген.↩︎
44. Ошол эле логика "аутсорсингге," баасын төмөндөтүү үчүн чет өлкөдө белгилүү иш-аракеттерди жасоого да тиешелүү. Эгерде кандайдыр бир иш-аракет чет өлкөдө азыраак баада колго алынса, бул жогорку өндүрүмдүү иш-аракеттерге колдонула турган ички ресурстарды бошотот. Натыйжада өндүрүш көлөмү көбүрөөк жана кирешенин деңгээли жогору болот.↩︎
45. “Арзан” деген “сапаты начар” дегенди билдирбейт. Биз үчүн сапат – өнүмдүн өзгөчө касиети. Экономисттер ар кандай сапаттагы бирдей нерселерди ар кандай өнүм катары карашат. Mercedes менен Kia жалпы "унаа" эмес, эки башка өнүм болгон сыяктуу эле, бензиндин West Texas Intermediate сорту – бир өнүм, ал эми Луизиана Лайт – башка бир өнүм.↩︎
46. S. Hong, H. Han, and C.S. Kim, “World distribution of income for 1970–2010,” Empirical Economics (2019). https://doi.org/10.1007/s00181-019-01657-w.↩︎
47. Шилтеме булагы: Frank Whitson Fetter, “Congressional Tariff Theory,” American Economic Review, 23 (September 1933): 413–27.↩︎
48. Дуглас А. Ирвин, “ГАТТнын согуштан кийинки Батыш Европадагы экономикалык калыбына келтирүүгө кошкон салымы”: Европанын согуштан кийинки калыбына келиши, ред. Б. Эйхенгрин (Кэмбридж: Cambridge University Press, 1995): 127–150. Диаграммалардагы шилтемелер үчүн Ирвиндеги текстти караңыз.↩︎
49. Ошондо, p.7.↩︎
50. Ошондо, p.2.↩︎
51. Караңыз, мисалы: Havrylyshyn and Tupy (2016) “25 Years of Reforms in Ex‐Communist Countries: Fast and Extensive Reforms Led to Higher Growth and More Political Freedom,” CATO Institute Policy Analysis No. 795.↩︎
52. Бул сандар 2011-жылы "Эл аралык долларлар" менен салыштырууларды маңыздуураак кылуу үчүн берилген. Эл аралык доллар ар кайсы өлкөлөрдөгү баанын айырмачылыгына жараша жөнгө салынат.↩︎
53. Жеймс Бюкенен экономика илиминде коомдук тандоо теориясын иштеп чыгуудагы ролу үчүн 1986-жылы Нобел сыйлыгына татыган. Коомдук тандоонун так жана толук баяндамасы төмөнкү эмгекте берилген: Randy Simmons, Beyond Politics: The Roots of Government Failure (Oakland, California: The Independent Institute, 2011).↩︎
54. Көп илимпоздор бакыбаттыктын экономикалык теориясынын атасы деп эсептеген А.С.Пигу да ушундай жыйынтыкка келген. 1932-жылы чыккан Бакыбаттыктын экономикалык теориясы аттуу классикалык эмгегинде (2-бөлүм, 20-бап, 4-параграф) Пигу мындай дейт: «Экономисттер элестете ала тургандай эң мыкты жөнгө салуучу механизм менен чектөөлөрдөн бошотулган жеке ишканалардын механизмин жөн гана карама-каршы коюу - жетишсиз. Анткени мындай идеалга жетүүнү, - ал турсун ага чындап умтулууну да, - бир дагы өкмөттүк бийликтен күтө албайбыз. Мындай мекемелердеги кызматкерлердин бардыгы сабатсыздыкка, коомдун айрым топторунун кысымына жана жеке кызыкчылыктардын айынан коррупцияга чалдыккан. Алардын шайлоочуларынын көбүрөөк кыйкырган бөлүгү, добуш берүүдө уюмдаша алса, көпчүлүккө оңой эле үстөмдүк кылышы мүмкүн».↩︎
55. Thomas Sowell, Is Reality Optimal and Other Essays (Stanford: Hoover Institution Press, 1993).↩︎
56. Караңыз: Jared Meyer and Preston Cooper, “Sugar Subsidies Are a Bitter Deal for American Consumers,” Economic Policies for the 21^st Century at the Manhattan Institute, Manhattan Institute (June 23, 2014). economics21.org/commentary/sugar-subsidies-are-bitter-deal-american-consumers. Соңку жылдары момпосуй чыгаруучулар жана башка ири шекер керектөөчү ишкерлер шекерди дүйнөлүк баада сатып алуу мүмкүндүгү бар Канада, Мексика жана башка өлкөлөргө көчүп жатышат. Жогорудагы соода жаатындагы талкууну чагылдырсак, шекер өнөр жайындагы жумушчу орундарын «сактаган» импорттук чектөөлөр шекер көп колдонулган башка өнөр жай тармактарындагы жумуш орундарынын жоюлушуна дуушар кылды.↩︎
57. Jeffrey Frankel, “The arguments against food and energy subsidies,” World Economic Forum, August 18, 2014. https://www.weforum.org/agenda/2014/08/food-energy-subsidies-egypt-india-indonesia.↩︎
58. Караңыз: Holman W. Jenkins Jr., “How Uber Won the Big Apple,” Wall Street Journal, July 24, 2015. http://www.wsj.com/articles/how-uber-won-the-big-apple-1437778176.↩︎
59. Караңыз: John Voelcker, “Where Can Tesla Legally Sell Cars Directly To You? State-By-State Map: LATEST UPDATE.” Green Car Reports, April 22, 2015, n.p. www.greencarreports.com/news/1095337_where-can-tesla-legally-sell-cars-directly-to-you-state-by-state-map; Phil Kerpen, “Tesla and Its Subsidies.” National Review Online, January 26, 2015, n.p. http://www.nationalreview.com/article/397162/tesla-and-its-subsidies-phil-kerpen.↩︎
60. James Buchanan, The Deficit and American Democracy (Memphis: P. K. Steidman Foundation, 1984).↩︎
61. Ashley Kirk, “European debt crisis: It’s not just Greece that’s drowning in debt,” Daily Telegraph, February 8, 2017. https://www.telegraph.co.uk/news/0/european-debt-crisis-not-just-greece-drowning-debt.↩︎
62. Бул мисал үчүн Түндүк Каролина университетинин эмгек сиңирген экономика профессору, Кенже Е.С.Пасурга ыраазычылык билдиребиз.↩︎
63. Eurostat, Statistics Explained, “Government expenditure on social protection.” http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Government_expenditure_on_social_protection.↩︎
64. Eurostat, Statistics Explained, “Population structure and ageing.” http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Population_structure_and_ageing.↩︎
65. James R. Schlesinger, “Systems Analysis and the Political Process,” Journal of Law & Economics (October 1968): 281.↩︎
66. World Bank, “Subsidies and other transfers (% of expense),” International Monetary Fund, Government Finance Statistics Yearbook and data files. https://data.worldbank.org/indicator/GC.XPN.TRFT.ZS.↩︎
67. Eurostat, Statistics Explained, “Total general government expenditure on social protection, 2016 (% of GDP % of total expenditure.” http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=File:Total_general_government_expenditure_on_social_protection,_2016_(%25_of_GDP_%25_of_total_expenditure).png.↩︎
68. Башкалар бул пикир лорд Томас Маколейге таандык дешет. Авторун так аныктоо мүмкүн эмес. Бул боюнча кошумча маалымат алуу үчүн караңыз: Loren Collins, “The Truth About Tytler” at: http://www.lorencollins.net/tytler.html.↩︎
69. Бул маселе боюнча кенен маалымат алуу үчүн караңыз: James Gwartney and Richard Stroup, “Transfers, Equality, and the Limits of Public Policy,” Cato Journal, (Spring/Summer 1986), for a detailed analysis of this issue.↩︎
70. Мисалы, караңыз: Anna Kiersztyn, “Stuck in a mismatch? The persistence of overeducation during twenty years of the post-communist transition in Poland,” Economics of Education Review, 32:1 (2013), p. 78–91.↩︎
71. For evidence on this point, see Lawrence Katz and Bruce Meyer, “The Impact of the Potential Duration of Unemployment Benefits on the Duration of Unemployment,” Journal of Public Economics 41, No. 1 (February 1990): 45–72. Also see Daniel Aaronson, Bhashkar Mazumder, and Shani Schechter, “What Is Behind the Rise in Long-Term Unemployment?” Federal Reserve Bank of Chicago, Economic Perspectives (Second Quarter 2010): 28–51.↩︎
72. Federal Safety Net, “Poverty and Spending Over the Years.” Figures exclude spending on medical insurance for the poor (Medicaid). http://federalsafetynet.com/poverty-and-spending-over-the-years.html.↩︎
73. OECD Data (2019), “Financial disincentive to return to work” (indicator). http://doi.org/10.1787/3ef6e9d7-en.↩︎
74. Seymore Drescher, translator (London: Civitas, 1997): 27–28.↩︎
75. Ron Haskins and Isabel V. Sawhill, Opportunity Society (Washington, D.C.: Brookings Institution Press, 2009).↩︎
76. Michael Tanner of the Cato Institute has testified that in the United States only 30% of government entitlements reach the intended beneficiaries as opposed to 82% of the funds of similar programs run by private charities.↩︎
77. Adam Smith, The Theory of Moral Sentiments, Glasgow Edition of Oxford University Press (Indianapolis: Liberty Fund, Inc., [1790] 1976): 233–34. Бул жерде да бар: https://www.econlib.org/library/Smith/smMS.html?chapter_num=7 - book-reader.↩︎
78. Friedrich Hayek, “Pretence of Knowledge.” Nobel Prize Lecture in Economics. Stockholm, Sweden. December 11, 1974.↩︎
79. Jeffrey Frankel, “The arguments against food and energy subsidies,” World Economic Forum, August 18, 2014. https://www.weforum.org/agenda/2014/08/food-energy-subsidies-egypt-india-indonesia.↩︎
80. Oby Ezekwesili, “Why we need to end fisheries subsidies,” World Economic Forum, October 2, 2015. https://www.weforum.org/agenda/2015/10/why-we-need-to-end-fisheries-subsidies.↩︎
81. From Omnipotent Government: The Rise of the Total State and Total War (New Haven: Yale University Press, 1944).↩︎
82. M. Czaika and C.R. Parsons, “The Gravity of High-Skilled Migration Policies,” Demography, 54 (2017): 603.↩︎
83. Freidman, Milton, Capitalism and Freedom (Chicago: University of Chicago Press, 2002).↩︎
84. Alexis de Tocqueville, Democracy in America (New York: George Dearborn & Co., Adlard and Saunders, 1835): Volume 1, Chapter 5. АКШдагы жергиликтүү бийлик органдарынын ыйгарым укуктары бүгүнкү күнгө чейин өзгөрүүсүз калганын талкуулабайбыз. Бул – талаш маселе.↩︎
85. 2019-жылдын аягында профессор Милованов Питтсбург университетинин профессорлугунан баш тартып, Украинанын экономика, соода жана айыл чарба министри болгон жана бул кызматты 2020-жылдын март айына чейин аркалап турду.↩︎
86. Караңыз: Stefan Voigt, Stefan, Jerg Gutmann, and Lars P. Feld (2015) “Economic growth and judicial independence, a dozen years on: Cross-country evidence using an updated Set of indicators,” European Journal of Political Economy 38 p: 197–211.↩︎
87. Албетте, кишинин жүзүн таануу технологиясы диссиденттерди же азчылыктарды аңдууда да пайдаланылганынан айгинеленгендей, жаңы технологиялар жазалоо куралы катары да колдонулушу мүмкүн.↩︎
88. ЕБ мүчөлүгүн алуу мүмкүнчүлүгү посткоммунисттик өлкөлөрдөгү реформаларды ийгиликтүү ишке ашырууга кандайча өбөлгө түзгөнүн Олег Гаврилишиндин китебинин 6-бабынан караңыз: Oleh Havrylyshyn, Present at the Transition (Cambridge: Cambridge University Press, 2020).↩︎
89. “Buy any deans necessary, Letting academics pick magistrates has not worked in Guatemala,” The Economist (July 25, 2019): 37. https://www.economist.com/the-americas/2019/07/25/letting-academics-pick-magistrates-has-not-worked-in-guatemala.↩︎
90. Йоги Берра: «Алдыңыздан айрылыш жол чыкса, албетте, (бирин тандап) алыңыз», – деп да кеңеш берген.↩︎
91. Американын ишкердик институтунун президенти Артур Брукс – бакытты аныктоочу факторлорду изилдеген алдыңкы окумуштуулардын бири. Анын идеялары төмөнкү "Бакыт формуласы" деген макалада баяндалган: “A Formula for Happiness,” New York Times, December 14, 2013 at: http://www.nytimes.com/2013/12/15/opinion/sunday/a-formula-for-happiness.html.↩︎
92. Көп учурда кардарлар үчүн жогору бааланган нерселер менен «пландоочулардын» бул боюнча ойлору дал келбей тургандай сезилет. 2019-жылы Кайли Женнер дүйнөнүн эң жаш миллиардери болгон. Кишилер миңдеген варианттардын ичинен ал сунуштаган эрин жалтыратма каражатын гана тандап алып жатканына сырттан байкоодон башка биздин эч аргабыз жок эмеспи.↩︎
93. Караңыз “What is Emotional Intelligence (EQ)?” by Michael Akers and Grover Porter at: http://psychcentral.com/lib/what-is-emotional-intelligence-eq/.↩︎
94. Мүнөз сапаттары менен экономикалык ийгиликтин өз ара байланышын аныктаган эң алгачкы изилдөөлөрдүн бирин төмөнкү китептин авторлорунун бири жүргүзгөн. Караңыз: Randall K. Filer, “The Influence of Affective Human Capital on the Wage Equation,” in Ronald Ehrenberg, ed., Research in Labor Economics, Vol. 4 (Greenwich: JAI Press, 1981).↩︎
95. Theresa Harold, “How a former Soviet state became one of the world’s most advanced digital nations,” Alphr.com, (30 Oct 2017) http://www.alphr.com/technology/1007520/how-a-former-soviet-state-became-one-of-the-worlds-most-advanced-digital-nations.↩︎
96. Adidas AG, Financial Publications: https://www.adidas-group.com/en/investors/financial-reports.↩︎
97. Michael Jarrett and Quy Nguyen Huy, “IKEA’s Success Can’t Be Attributed to One Charismatic Leader,” Harvard Business Review (hbr.org), February 2, 2018. https://hbr.org/2018/02/ikeas-success-cant-be-attributed-to-one-charismatic-leader.↩︎
98. Дүйнөлүк банктын маалыматтары: The World Bank, “Self-employed, total (% of total employment) (modeled ILO estimate),” International Labour Organization, ILOSTAT database data retrieved in April 2019. https://data.worldbank.org/indicator/SL.EMP.SELF.ZS.↩︎
99. Janene Pieters, “A Fifth Of Dutch Millionaires Are Farmers,” NLTimes.NL, September 12, 2017. https://nltimes.nl/2017/09/12/fifth-dutch-millionaires-farmers.↩︎
100. Bruno Dallago, Kier Discussion Paper No. 968, “Diverging Paths of Entrepreneurship in Post-Transformation Countries, a Comparative View”; Kyoto Institute of Economic Research, March 2017. http://www.kier.kyoto-u.ac.jp/DP/DP968.pdf.↩︎
101. Томас Ж. Стэнли жана Уильям Д. Данко «Менин кошунам – миллионер» (The Millionaire Next Door. Atlanta: Longstreet Press, 1996) аттуу бестселлеринде миллионерлердин бейнесиндеги жалпы өзгөчөлүккө көңүл бурат: алар узак мезгил бою капчыктын чоңдугуна азгырылбастан үнөмдөп жашап келишкен экен. Алардын жарымынан көбү эч нерсе мурастап алышкан эмес, 20%дан азыраагы гана байлыгынын 10% жана андан көбүрөөк үлүшүнө мурастоо аркылуу ээ болушкан.↩︎
102. Караңыз: “Your Top Debt Management Questions Answered.” Dave Ramsey. N.p., October 25, 2014. https://www.daveramsey.com/blog/the-truth-about-debt-management.↩︎
103. Кээ бир кишилерге кредит карта менен күтүүсүз сатып алууларды чектөөнүн чыгармачыл ыкмалары керек болушу мүмкүн. Эгер сизде ушундай болсо, анда экономист жана каржы кеңешчиси Уильям С. Вуд кредит картаны муздаткычка тоңдуруп койгула деп кеңеш берет. Муз эригенче, сиз да сатып алайын деген илебиңизден жанышыңыз мүмкүн.↩︎
104. Justin Higginbottom, “Governments Finally Embrace The Sharing Economy,” Ozy.com, September 30, 2018. [Электрондук шилтеме] https://www.ozy.com/fast-forward/governments-finally-embrace-the-sharing-economy/89688.↩︎
105. Профессор Уильям С. Вуд буларды «SIT чыгымдары» деп атайт. Вуддун ою боюнча, «SIT эки нерсени: (1) күтүүсүз төлөм боюнча эсеп келгенде отуруп калууну (sit down) жана (2) сюрприздерди, камсыздандырууну жана салыктарды (англисче surprises, insurance, taxes сөздөрүнүн баш тамгалары – SIT) билдирет».↩︎
106. Мындан тышкары, шарият кээ бир мусулмандардын пайыз төлөөсүнө тыюу салат: мында алынган пайда келишимге ылайык тараптар ортосунда бөлүштүрүү түрүн алат жана мунун өзү ушул элементтин соңунда сүрөттөлөт.↩︎
107. Nils-Gerrit Wunsch, “Retail price of a premium pack of 20 cigarettes in selected European countries in 2017 (in GBP),” April 3, 2019. [Электрондук шилтеме]. https://www.statista.com/statistics/415034/cigarette-prices-across-europe. ↩︎
108. Биздин эсептөөлөрүбүз боюнча, сиздин инвестицияларыңыздын ар жылдык кайтарымы 7% болот. Бирок мындай болушу кыйын. Орточо жылдык кайтарымыңыз 7% деп күтүлгөн чакта да, бул көрсөткүч жыл сайын өзгөрүп турат. Бул - ардагерликке чыгаарда топтогон акчаңызга таасирин тийгизиши мүмкүн, бирок сыягы, айырма азыраак эле болчудай.↩︎
109. Кирешелүүлүктүн бул орточо көрсөткүчү АКШнын базарына таандык, бирок экономикасы өнүккөн башка өлкөлөрдө дээрлик ушундай эле болот. Эгер кирешелүүлүк, айталы, АКШга караганда Улуу Британияда жогору болсо, анда инвесторлор акчаларын пайда калбай калганча Улуу Британияга которо беришмек. Ал эми мамлекеттик облигациялардын жогорку кирешелүүлүгү ырааттуу сактала берсе, анда бул - ошол өлкөгө инвестиция жасоо өтө тобокелдүү экенинен кабар берет. Мындай тобокелдикке дефолт (милдеттенмелер боюнча төлөй албай калуу) же девальвация (улуттук валютанын нарксыздалышы) кирет. Башкача айтканда, мамлекеттик облигациялардын кирешелүүлүгүнүн шектүү түрдө жогору болушу – бул өкмөттүн жармачтыгынын бир ишаарасы. Пайда нормасынын чындап 7% болушу (инфляцияны эске алганда) Dell жана Microsoft компанияларынын акцияларынын кирешелүүлүгүнө салыштырмалуу азыраактай туюлушу мүмкүн. Бирок жылдык пайыз кирешелүүлүгүнүн 7% болушу сиздин аманат акчаңыздын наркы ар бир он жылда эки эсе көбөйөт дегенди билдирет. Тескерисинче, акча аманат эсебине же үлүштөш салым фондуна салынса, үстөк 2% болот жана болжолдуу салыктарды чыгарып салганда, анын эки эсе көбөйүшү үчүн отуз беш жылга жакын убакыт талап кылынат. Эскертүү: улам өзгөрүүгө учурап жаткан үстөк пайыздардын шартында акчаңыздын эки эсе көбөйүшү үчүн болжол менен канча жыл талап кылынаарын эсептеп билгиңиз келсе, 70 деген санды орточо жылдык кирешелүүлүк көрсөткүчүнө бөлүңүз. Муну кээде «70 эрежеси», же. абдан так айтканда, «72 эрежеси» деп коюшат.↩︎
110. Krystyna Krzyzak, “CEE: A System In Flux,” Investment & Pensions Europe, January 2018 (Magazine). https://www.ipe.com/pensions/country-reports/cee/cee-a-system-in-flux/10022463.article.↩︎
111. Christopher Jarvis, “The Rise and Fall of Albania’s Pyramid Schemes,” Finance & Development, a quarterly magazine of the IMF, March 2000, Volume 37, Number 1. https://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2000/03/jarvis.htm.↩︎
112. Белгилүү бир фонддордун атын атагандыгыбыз - аларды башкалардан мыкты деп карагандыгыбызга жатпайт. Инвестиция жасоодон мурда баалуу кагаздар базарын өзүңүз этияттык менен иликтеңиз. Эсиңизде болсун: сиз өзүңүздүн келечегиңизге капиталдык салым жасап жатасыз.↩︎
113. Dimitar Boyadzhiev et al., Morningstar Manager Research EMEA, “Morningstar’s European Active/Passive Barometer,” February 2019. https://www.morningstar.com/en-uk/lp/european-active-passive-barometer.↩︎
114. Караңыз: Jeremy J. Siegal, Stocks for the Long Run, 3^rd edition (New York: McGraw Hill, 2002): 342–43.↩︎
115. Караңыз: Burton G. Malkiel, A Random Walk Down Wall Street: The Time Tested Strategy for Successful Investing (New York: W. W. Norton & Company, 2015): 177–78.↩︎
116. Караңыз: Burton G. Malkiel, A Random Walk Down Wall Street: The Time-Tested Strategy for Successful Investing (New York: W. W. Norton & Company, 2003): 189–190. Бир мезгилде жогорку пайда нормасын көрсөткөн үлүштөш салым фонду кийин бул ийгилигин кайталай албай калышы мүмкүн экенине кошумча далилдер үчүн ушуну караңыз: Mark M. Carhart, “On Persistence in Mutual Fund Performance,” e Journal of Finance 52, No. 1 (March 1997): 57–82.↩︎
117. Караңыз: Burton G. Malkiel, A Random Walk Down Wall Street: The Time-Tested Strategy for Successful Investing (New York: W. W. Norton & Company, 2003): 180–181.↩︎
118. Abraham Okusanya, “Lessons from 118 years of asset class returns data,” FinalytiQ, March 28, 2018. https://finalytiq.co.uk/lessons-118-years-capital-market-return-data/.↩︎
119. Ал турсун индекстүү фонддорго инвестиция жасоону чечсеңиз да, мунун алдында адистердин айрым кеңешин сураңыз. Салык жана укук маселелери, мисалы, мөөнөтү узартылган салык төлөмү, мурас калтыруу жана траст уюштуруу, камсыздандыруунун вариантын туура тандоо ж.б. адистердин салымын талап кылат.↩︎
120. Караңыз: Liqun Liu, Andrew J. Rettenmaier, and Zijun Wang, “Social Security and Market Risk,” National Center for Policy Analysis Working Paper, No. 244, July 2001.↩︎
121. Инфляция эске алынган облигациялар Англияда, Германияда, Россияда жана Швецияда да чыгарылат.↩︎
122. OECD, Directorate for Employment, Labour and Social Affairs: Pension systems: “Ukraine: Pension system profile.” https://www.oecd.org/countries/ukraine/45336467.pdf.↩︎
123. OECD Project on Financial Incentives and Retirement Savings, Policy Brief N°1, “The tax treatment of retirement savings in private pension plans,” December 2018. https://www.oecd.org/daf/fin/private-pensions/Tax-treatment-of-retirement-savings-Policy-Brief-1.pdf.↩︎
124. Tranio, “Real estate agency commission rates in different countries,” September 18, 2017. https://tranio.com/articles/real_estate_agents_commissions_in_various_countries.↩︎
125. Bank for International Settlements, Joint Forum, “Mortgage insurance: market structure, underwriting cycle and policy implications,” August 2013. https://www.bis.org/publ/joint33.pdf.↩︎
126. Eurostat, “Mean and median income by educational attainment level–EU-SILC survey.” Last update: 27 August 2019. https://ec.europa.eu/eurostat/en/web/products-datasets/-/ILC_DI08.↩︎
127. Pay Scale, Inc. College Salary Report Updated for 2019. Retrieved from www.payscale.com/college-salary-report/majors-that-pay-you-back/bachelors.↩︎
128. Bitcoin.org, “Avoid Scams: Familiarize yourself with some of the most commonly observed bitcoin scams to help protect yourself and your finances—Free Giveaways.” https://bitcoin.org/en/scams#free-giveaways.↩︎
129. Калыс тыйын – өкчөп ыргытканда эки бети менен түшүү мүмкүнчүлүгү теңме-тең болгон тыйын. «Бети» жана «арты» дегенде, падышалардын, канышалардын же президенттердин сүрөтү бар тарабы («бети») негиз болот. Евро тыйындарынын улуттук символдор бар жагы «бети» деп саналат. Кызыгы, айрым иликтөөчүлөр кадимки евро тыйын «калыс» болбостон, «бети» менен көбүрөөк түшөөрүн байкашкан. (Эгер сиз ушуну байкап көрөйүн деп, акчаңызды уттуруп жиберчү болсоңуз, авторлор ага жооп беришпейт ☺).↩︎

1. Стимулдардын кудурети
2. Тандалбай калган жол
3. Мүмкүнчүлүктөр жана чыгымдар
4. Базар жана маржинализм
5. Адистешүү жана байлык
6. Киреше үчүн өмүрдү курмандыкка чалуу
7. Мен, калем жана үй-бүлөмдүн санжырасы
8. Жумуш орундарын түзүү жана байлык жаратуу
9. Көрүнгөн жана көрүнбөгөн жагдайлар
10. Ички дүң өнүм (ИДӨ) - Бул эмне жана ал кантип өлчөнөт?
11. Жеке менчик жана мүмкүнчүлүк чыгымдар
12. Айыл чарба жерлеринин кыскаруусу
13. Жардам сурап кайрылууларды текшерүү
14. Базарлар жана эркиндик
15. Күн менен адилетсиз атаандаштык
16. Бере бергидей силердики эмес
17. Саясат жана тышкы соода
18. Энергия өндүрүү жана энергияны үнөмдөө
19. Коомдук кызматташтык жана базар
20. Украинадагы конституциялык реформа иши

1. Адатта, спорттук стадиондорду курууга бюджеттен каражат бөлүүнү жактагандар бул кадам жаңы жумуш орундарын түзөт деген жүйөөнү көп келтиришет. Бул көз карашка баа бериңиз.
2. АКШнын федералдык өкмөтү айыл чарба тармагын субсидиялоо үчүн миллиарддаган долларларды жумшайт. Бул субсидиялар жумуш орундарын жана өндүрүштү жогорулатабы? Түшүндүрүңүз.