Սպառումը հանդիսանում է ցանկացած արտադրության միակ նպատակն ու իմաստը, իսկ արտադրողի շահը պետք է կարևորվի այնքանով, որքանով այն կարող է ապահովել սպառողի շահերը: (Ադամ Սմիթ)[5]

«Երբևէ ականատես եղե՞լ եք բարի խանութպան Ջեյմս Գուդֆելոուի զայրույթին, երբ նրա անփույթ որդին պատահաբար կոտրում է պատուհանի ապակին: Եթե ներկա եք եղել այդ տեսարանին, անշուշտ, պետք է որ նկատած լինեք այն փաստը, որ ականատեսներից յուրաքանչյուրը, եթե անգամ նրանք երեսունն են, կարծես միաձայն մխիթարում են դժբախտ սեփականատիրոջը՝ ասելով. «Չկա´ չարիք առանց բարիք: Բոլորն էլ պետք է ապրուստ վաստակեն. ի՞նչ անեն ապակեգործները, եթե ոչ ոք երբեք ապակի չկոտրի»:

Այսպիսով, մխիթարության այս ձևը մի ամբողջ տեսության պարզ օրինակ է, որը ճշգրիտ կերպով արտացոլում է այն տեսությունը, որով, ցավոք, առաջնորդվում է մեր տնտեսական հաստատությունների մեծ մասը:

Ենթադրենք՝ վնասված ապակու վերանորոգումն արժե վեց ֆրանկ, և դուք կասեք, որ պատահարը վեց ֆրանկ է բերում ապակեգործի բիզնեսին, որ այն խրախուսում է առևտուրը վեց ֆրանկի չափով: Չեմ կարող առարկել. դուք ճիշտ եք մտածում: Ապակեգործը կգա, կկատարի իր աշխատանքը, կստանա իր վեց ֆրանկը, կշփի ձեռքերը և հոգու խորքում կօրհնի անզգույշ երեխային: Ահա սա է տեսանելի մասը:

Բայց եթե մյուս կողմից եզրակացնեք (ինչպես չափազանց հաճախ է պատահում), որ պատուհաններ կոտրելը լավ բան է, նպաստում է փողի շրջանառությանը, և որ դրա արդյունքը տնտեսության տվյալ ճյուղի ընդհանուր խթանումն է, այդ դեպքում ստիպված եմ բղավել. «Կանգ առե՛ք: Ձեր տեսությունը սահմանափակվում է միայն տեսանելիով և հաշվի չի առնում անտեսանելին»: Տեսանելի չէ այն, որ քանի որ մեր խանութպանը վեց ֆրանկը ծախսել է մի բանի վրա, նա այն այլ բանի վրա չի կարող ծախսել:

Տեսանելի չէ այն, որ եթե նա ստիպված չլիներ փոխել պատուհանի ապակին, հավանաբար կփոխեր իր հնամաշ կոշիկները կամ իր գրադարանը կհարստացներ ևս մեկ գրքով: Կարճ ասած՝ իր վեց ֆրանկը կօգտագործեր որևէ այլ կերպ, որին էլ խանգարեց պատուհանի այս պատահարը»:⁽⁷⁾

Շուկայական գների «անտեսանելի ձեռքը» գնորդներին և վաճառողներին դրդում է այնպիսի գործողությունների, որոնք նպաստում են համընդհանուր բարեկեցությանը: Յուրաքանչյուր անհատ շարունակաբար գործադրում է ջանքեր, որպեսզի գտնի իր ունեցած կապիտալի համար ամենաշահավետ կիրառությունը: Ընդ որում, դա հենց իր շահն է, այլ ոչ այն հասարակության, որում նա գործում է: Սակայն իր սեփական շահի ուսումնասիրումը բնական կերպով կամ, ավելի շուտ՝ անխուսափելիորեն, նրան ստիպում է նախընտրել այն կիրառությունը, որն ավելի շահավետ է հասարակության համար: Նա հետապնդում է միայն իր սեփական շահը և ինչպես այս, այնպես էլ մյուս բոլոր դեպքերում, առաջնորդվում է անտեսանելի ձեռքով և հասնում մի նպատակի, որն իր նպատակի մաս չէր կազմում:⁽⁸⁾

. . . պետք է բացահայտի ոչ միայն անմիջական արդյունքները, այլև երկարաժամկետները, ոչ միայն առաջնային հետևանքները, այլև երկրորդայինները, և ազդեցությունը ոչ միայն որևէ հատուկ խմբի վրա, այլ բոլորի վրա:⁽¹⁰⁾

Մասնավոր սեփականության համակարգը ստիպում է մարդկանց նյութական բարիքների հարցում պատասխանատվություն կրել իրենց սեփական գործողությունների համար: Հետևաբար, այդպիսի համակարգի շնորհիվ մարդիկ կրում են իրենց սեփական արարքների հետևանքները: Մասնավոր սեփականությունը շրջապատված է ցանկապատով. միևնույն ժամանակ այն շրջապատում է մեզ հայելիներով՝ անդրադարձնելով մեր սեփական արարքների հետևանքները:⁽²⁰⁾

Մրցակցությունը նպաստում է արտադրության արդյունավետության շարունակական բարելավմանը: Այն դրդում է արտադրողներին կրճատելու վատնումը և նվազեցնելու ծախսերն այնպես, որ կարողանան իրենց ապրանքները մրցակիցներից ավելի ցածր գներով վաճառել: Մրցակցությունը դուրս է մղում այն արտադրողներին, որոնց ծախսերը մնում են բարձր՝ այդպիսով կենտրոնացնելով արտադրությունը նրանց ձեռքերում, որոնց ծախսերը ցածր են:⁽²³⁾

«Երբ ակնկալում ենք ընթրիք ստանալ, ապա մսագործի, գարեջրագործի կամ հացթուխի բարեսրտության վրա չէ, որ հույս ենք դնում, այլ նրանց՝ սեփական շահով առաջնորդվելու մղման վրա: Հույսներս դնում ենք ոչ թե նրանց մարդասիրության, այլ նրանց եսասիրության վրա և նրանց հետ խոսում ենք ոչ թե մեր սեփական պահանջմունքների, այլ նրանց առավելությունների մասին»:⁽²⁴⁾

Յուրաքանչյուր աշխատող մարդ իր քրտինքով վաստակած գումարից է հարկեր վճարում: Եթե հարկերը չափազանց բարձր են, դա բերում է նրան, որ գործարանները չեն աշխատում, ֆերմաները վաճառվում են հարկերի պատճառով, փողոցներում թափառում են սոված և անօգուտ աշխատանք փնտրող մարդիկ:

Ազատ առևտուրը պարզապես մարդկանց թույլ է տալիս գնել և վաճառել այնպես, ինչպես ցանկանում են: Պաշտպանիչ մաքսատուրքերը նույնպիսի ուժի կիրառում են, ինչպիսին ռազմական շրջափակումն է, քանի որ նպատակը նույնն է՝ կանխել առևտուրը: Երկուսի միջև տարբերությունն այն է, որ ռազմական շրջափակման միջոցով պետությունները փորձում են խոչընդոտել իրենց թշնամիների առևտրային գործունեությանը, իսկ պաշտպանիչ մաքսատուրքերի միջոցով պետությունները փորձում են առևտրի խոչընդոտներ ստեղծել իրենց սեփական ժողովրդի համար:⁽⁴¹⁾

Իմաստուն և հաշվենկատ իշխանություն, որի կառավարման շնորհիվ մարդիկ միմյանց վնաս չեն հասցնի, այլ հնարավորություն կունենան ազատ կարգավորելու իրենց գործունեության ոլորտն ու կատարելագործվելու, և որը աշխատավորից չի խլի նրա վաստակած հացը: Սա արդյունավետ կառավարման սահմանումն է և այն անհրաժեշտ է լիարժեք բարեկեցության համար։

Մենաշնորհի և շուկա մուտք գործելու մեծ խոչընդոտների առկայության պայմաններում շուկաները կատարյալ արդյունավետության չեն կարող հասնել: Միևնույն ոլորտի մարդիկ հազվադեպ են միասին հավաքույթների մասնակցում՝ նույնիսկ ժամանցի ու զվարճանքի նպատակով, սակայն եթե դա տեղի է ունենում, զրույցն ավարտվում է հասարակության դեմ դավադրություն նյութելով կամ գներ բարձրացնելու ծրագրերով:

Տնտեսագիտության առաջին դասը ռեսուրսների սակավությունն է. ցանկացողների պահանջարկն ամբողջությամբ բավարարելու համար բավարար ռեսուրսներ չկան: Քաղաքականության առաջին դասն է՝ անտեսել տնտեսագիտության առաջին դասը:⁽⁵⁵⁾

Պարտատոմսերի միջոցով ծախսերի ֆինասավորումը պետք է որ ակնհայտորեն գրավիչ լինի ընտրված քաղաքական գործիչների համար: Փոխառությունները թույլ են տալիս կատարել ծախսեր, որոնք անմիջական քաղաքական օգուտներ են ապահովում՝ առանց անմիջական քաղաքական ծախսեր պահանջելու:⁽⁶⁰⁾

Քաղաքականության գործիքն է (որը հաճախ դառնում է նրա նպատակը) օրենքի նվազագույն խախտումներով սովորական հարկատուից ռեսուրսներ գանձելը և ստացված եկամուտը բազմաթիվ պահանջատերերի միջև այնպես բաշխելը, որ ընտրությունների ժամանակ առավելագույն թվով ձայներ ապահովվեն: Այսինքն, եթե խոսքը գնում է աջակցությունը մոբիլիզացնելու մասին, քաղաքականությունն իրենից ներկայացնում է հաշվարկված խաբեբայության կամ ավելի ճիշտ՝ խաբելու և չբռնվելու արվեստ:⁽⁶⁵⁾

«Ժողովրդավարությունը չի կարող գոյություն ունենալ որպես ղեկավարման մշտական ձև:» Այն կարող է գոյություն ունենալ միայն այնքան ժամանակ, մինչև ըտնրողները հայտնաբերեն, որ իրենց ձայնի միջոցով կարող են առատորեն օգտվել պետական գանձարանից: Այդ պահից սկսած՝ մեծամասնությունը մշտապես քվեարկում է այն թեկնածուների օգտին, որոնք ամենամեծ օգուտներն են խոստանում պետական գանձարանի հաշվին: Արդյունքում ժողովրդավարությունը թույլ հարկաբյուջետային քաղաքականության պատճառով մշտապես փլուզվում է...⁽⁶⁸⁾

Մարդը, ինչպես բոլոր սոցիալապես կազմակերպված էակները, անգործության մատնվելու բնական հակում ունի: Սակայն աշխատելու երկու խթան կա. ապրելու անհրաժեշտությունը և կենսապայմանները բարելավելու ցանկությունը… Մշտական հիմունքով օրինական բարեգործություն տրամադրող և այն վարչականացնող ցանկացած միջոցառում արտադրական և աշխատող դասի հաշվին ապրող անգործ և ծույլ դաս է ստեղծում:⁽⁷⁴⁾

1. Նույնիսկ «աղքատության» սահմանումը հաճախ շփոթեցնող է: Աղքատություն ասելով՝ ոմանք նկատի ունեն «բացարձակ աղքատություն», երբ անհատը կամ ընտանիքը նվազագույն սպառողական զամբյուղով սահմանված ապրանքներ ու ծառայություններ գնելու համար բավարար միջոցներ չունի:
2. Մյուսները այդ սահմանման տակ «հարաբերական աղքատություն» են հասկանում, երբ անհատը կամ ընտանիքը համարվում է աղքատ, եթե նրա եկամուտը եկամտի բաշխման նախասահմանված մակարդակից ցածր է (օրինակ՝ հասարակության միջինացված եկամտի կեսից էլ ցածր է):
3. Հարաբերական աղքատությունն առնչվում է անհավասարությանը, սակայն դրանք նույնը չեն: Պատկերացրեք երկու հասարակություն, որոնցից յուրաքանչյուրը չորս ընտանիքից է բաղկացած: Առաջին հասարակությունում եկամուտները կազմում են 1 000 000 դոլար, 50 000 դոլար, 50 000 դոլար և 4 000 դոլար, իսկ երկրորդում՝ 51 000 դոլար, 50 000 դոլար, 50 000 դոլար և 24 999 դոլար: Երկու հասարակությունում էլ հարաբերական աղքատության ցուցանիշը նույնը կլինի (25%), իսկ անհավասարության մակարդակը՝ բավականին տարբեր:
4. Աղքատության ցուցանիշները երբեմն ներկայացվում են՝ առանց հաշվի առնելու հարկերը (որոնք նվազեցնում են եկամուտը) և տրանսֆերտները (որոնք ավելացնում են եկամուտը): Աղքատության սահմանման ո՞ր տարբերակն է օգտագործվում: Առաջին սահմանման դեպքում աղատության մեջ գտնվող մարդկանց թիվը հաճախ երկու անգամ ավելի մեծ է, քան երկրորդ սահմանման դեպքում:
5. Տարբեր երկրներում և տարբեր ժամանակաշրջաններում նվազագույն սպառողական մակարդակի չափանիշները բավականին տարբեր են: Այսօր միջին և վերին եկամտային շեմ ունեցող երկրներում կենսապահովման ողջամիտ չափանիշների շուրջ հասարակության ակնկալիքներն այնպիսի ապրանքներ ու ծառայություններ են ներառում, որոնք նախորդ սերունդները չէին էլ կարող պատկերացնել (օրինակ՝ բջջային հեռախոսներ կամ հեռուստացույցներ):
6. Եվ վերջապես, կարևոր է տարանջատում կատարել որոշակի ժամանակահատվածում աղքատ լինելու և տևական ժամանակ աղքատ լինելու միջև: Ուսանողության տարիներին ցածր եկամուտ ունենալը նույնը չէ, ինչ տարիներ շարունակ աղքատ լինելը:

Համակարգի մարդն իր պատկերացմամբ շատ իմաստուն է: Նա կարծում է, թե հասարակության տարբեր անդամներին կարելի է տեղաբաշխել նույն հեշտությամբ, որով ձեռքով տեղաշարժում են շախմատի ֆիգուրները, բայց հաշվի չի առնում այն փաստը, որ շախմատի ֆիգուրները ձեռքով տեղաշարժվելուց բացի շարժման այլ սկզբունք չունեն, մինչդեռ մարդկության շախմատի տախտակի վրա յուրաքանչյուր ֆիգուր ունի տեղաշարժվելու իր սեփական սկզբունքը, որը տարբերվում է պետության թելադրած սկզբունքից: Եթե այդ երկու սկզբունքները համընկնեն և համահունչ գործեն, մարդկային հասարակության «խաղը» հեշտ ու ներդաշնակ կընթանա, և շատ հավանական է, որ բոլորը երջանիկ ու հաջողակ կլինեն: Եթե այդ սկզբունքները միմյանց հակասեն կամ տարբեր լինեն, խաղը չի ստացվի, իսկ հասարակությունը մշտապես շատ անկանոն վիճակում կլինի:⁽⁷⁷⁾

«Եթե մարդը ձգտում է բարելավել հասարակական կարգն իր ջանքերի միջոցով՝ տալով ավելի շատ օգուտ, քան վնաս, պետք է իմանա, որ ինչպես այս, այնպես էլ մյուս բոլոր ոլորտներում, որտեղ գերակշռում է կազմակերպման բարդ ձևը, չի կարող ստանալ այն ողջ տեղեկությունը, որը թույլ կտա վերահսկել ողջ իրավիճակը: Հետևաբար, նա պետք է օգտագործի իր գիտելիքները և արդյունքի հասնի՝ ոչ թե արհեստավորի պես կերտելով իր աշխատանքը, այլ աճը խթանող բարենպաստ միջավայր ստեղծելով, ինչպես դա անում է այգեպանը իր բույսերի համար:»⁽⁷⁸⁾

• Միացյալ Նահանգների դաշնային կառավարությունը որոշ գյուղատնտեսների վճարում է, որպեսզի նրանք հացահատիկային կուլտուրաներ չաճեցնեն և միաժամանակ այլոց սուբսիդավորված ոռոգման ծրագրեր է տրամադրում, որպեսզի կարողանան աճեցնել այդ նույն հացահատիկային կուլտուրաները: Եվրոպական Միության նմանատիպ սուբսիդիաները հանգեցրին գյուղատնտեսական մի շարք ապրանքների ավելցուկային արտադրության, որի արդյունքում առաջացավ «կարագի սար» հայտնի արտահայտությունը:
• Կաթնամթերքի արտադրությամբ զբաղվող գյուղատնտեսների համար նախատեսվող Միացյալ Նահանգների պետական ծրագրերը բարձր են պահում կաթի գները, սակայն պետությունը միաժամանակ սուբսիդավորում է դպրոցական լանչի ծրագրերը, որոնց շնորհիվ թանկ կաթն ավելի մատչելի է դառնում:
• Հնդկաստանի սննդարդյունաբերության ոլորտի սուբսիդավորման ծրագրի նպատակն է օգնել ինչպես սպառողներին, այնպես էլ արտադրողներին: Արդյունքում Հնդկաստանը հասավ նրան, որ սպառողներին ցորենի նորման բաժանվում էր արհեստական ցածր գներով, սակայն միաժամանակ կար առաջարկի զգալի ավելցուկ, քանի որ գյուղատնտեսներին ցորենի դիմաց բարձր գներ էին վճարում։ (Գյուղատնտեսներին հատկացվում էին սուբսիդիաներ նաև գյուղատնտեսական այլ ռեսուրսների՝ էլեկտրականության, ջրի և շրջակա միջավայրի համար վնասակար պարարտանյութերի համար): Պետությունը փչացող բրնձի և ցորենի հսկայական պաշարներ գնեց, մինչդեռ սպառողներին հասանելի սահմանափակ քանակը բաշխվեց կոռումպացված եղանակներով՝ հակասելով աղքատներին օգնելու ծրագրի նպատակին:⁽⁷⁹⁾
• Բոլոր երկրները միասին ձկնարդյունաբերության ոլորտի սուբսիդիաների վրա տարեկան 30 միլիարդ ԱՄՆ դոլար են ծախսում, որի 60 տոկոսն ուղղակիորեն անկայուն, կործանարար գործողություններ է խրախուսում: Արդյունքում շուկայի խեղաթյուրումը 2012թ. համաշխարհային տնտեսության համար 83 միլիարդ դոլար արժեցավ:⁽⁸⁰⁾
• 2015 և 2016 թվականներին Մեծ յոթնյակի երկրների կառավարությունները տարեկան առնվազն 81 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի ֆինանսական աջակցություն և 20 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի պետական ֆինանսավորում տրամադրեցին նավթի, գազի և ածխի արտադրության և սպառման ոլորտներին՝ միաժամանակ ակտիվորեն սուբսիդավորելով հողմային և արևային էներգիայի արտադրությունը: 2019թ. ակնկալվում էր, որ Միացյալ Թագավորությունը 12 միլիարդ եվրոյի աջակցություն կտրամադրի օրգանական հանածո վառելիքի արտադրության ոլորտին և 8.3 միլիարդ եվրոյի աջակցություն՝ էներգիայի այլընտրանքային աղբյուրների մրցակից ոլորտին:
• Վերադառնանք Հնդկաստան. շրջակա միջավայրի աղտոտումը վերահսկող մարմնի (անգլ. EPCA) կազմած աղտոտման դեմ պայքարելու գործողությունների համալիր ծրագրում ասվում է, որ սեղմված բնական գազի օգտագործումը չպետք է խրախուսվի, քանի որ այն «ազոտային օքսիդների առաջացման հիմնական պատճառներից մեկն է, և ենթադրվում է նաև, որ այն մեծացնում է օդում կոշտ մասնիկների քանակը»: Այս դիրքորոշումն ուղղակիորեն հակասում է Դելի քաղաքի համար Աղտոտման վերահսկման կենտրոնական խորհրդի մշակած 42 կետից բաղկացած գործողությունների ծրագրին (2015թ.), որով քաղաքի իշխանությունները պետք է ներկայացնեին, թե ինչպես են սկսելու հասարակական տրանսպորտի հնարավորինս արագ անցումը սեղմված բնական գազով աշխատելուն:

Մասնավոր և հատկապես՝ պետական կառույցներին բնորոշ է հսկայական իներցիան՝ ստատուս-քվոյի հարկադրանքը: Միայն իրական կամ թվացյալ ճգնաժամն է, որ իրական փոփոխության է հանգեցնում: Երբ այդ ճգնաժամը վրա է հասնում, ձեռնարկվող գործողությունները կախված են լինում հասարակությունում տարածված գաղափարներից: Հենց դա էլ, իմ կարծիքով, մեր հիմնական գործառույթն է. առկա քաղաքականությունների այլընտրանքներ մշակել, դրանք գործուն և պատրաստի վիճակում պահել այնքան ժամանակ, մինչև քաղաքական տեսանկյունից անհնարինը քաղաքական տեսանկյունից անխուսափելի դառնա:⁽⁸³⁾

• Ընտրողները չունեն իրազեկված ընտրություն կատարելու խթան:
• Երբ պետությունը դուրս է գալիս անհատների իրավունքները պաշտպանելու իր իրավասության սահմաններից և ակտիվորեն ներգրավվում է սահմանափակ ռեսուրսները բաշխելու գործընթացում, ընտրված քաղաքական գործիչների մոտ ստեղծվում է լավ կազմակերպված շահերի խմբերի հայացքները հաշվի առնելու խթան:
• Քաղաքական ֆավորիտիզմը վատնողական վարձքի հայտ փնտրելու համար բարենպաստ միջավայր է ստեղծում:
• Քաղաքական գործընթացը դառնում է ոչ հեռանկարային (հաճախ պլանավորվում է մինչև հաջորդ ընտրությունը), որի արդյունքում պետությունը չափից մեծ պարտք և չֆինանսավորվող պարտավորություններ է ստանձնում, որոնք մարելը դժվար է, եթե ոչ անհնար։

1. Ապակենտրոնացում, որի դեպքում տնտեսական քաղաքականության որոշումները հնարավորության սահմաններում ընդունվում են կառավարության այն մակարդակում, որն ամենամոտն է դրանց ազդեցությունը կրող մարդկանց։

   Այս սկզբունքը, որը երբեմն սուբսիդիարություն (լրացուցչություն) են անվանում, սահմանված է Միացյալ Նահանգների Սահմանադրության 10-րդ փոփոխությամբ, համաձայն որի. «Սահմանադրությամբ Միացյալ Նահանգներին չվերապահված կամ Նահանգներին չարգելված լիազորությունները համապատասխանաբար Նահանգներին կամ քաղաքացիներին են վերապահվում»: Համաձայն 1992թ. Մաաստրիխտի պայմանագրի՝ սուբսիդիարությունը նաև «Եվրոպական Միության իրավունքի ընդհանուր սկզբունք է»: 2009թ. Լիսաբոնի պայմանագրի փոփոխությամբ սահմանվել է հետևյալը. «սուբսիդիարության սկզբունքի համաձայն՝ իր բացառիկ իրավասության մեջ չմտնող ոլորտներում Եվրամիությունը գործում է միայն այն դեպքում, երբ անդամ երկրները չեն կարող բավարար չափով իրագործել առաջարկված գործողության նպատակները կենտրոնական, տարածաշրջանային կամ տեղական մակարդակներում...»
   Սուբսիդիարության տրամաբանությունը բխում է տարբեր աղբյուրներից: Եթե կառավարության և քաղաքացիների միջև ուղղակի կապը ոչ թե պետական (կամ ենթապետական), այլ ավելի շուտ տեղական մակարդակում է, դա թույլ է տալիս ավելի լավ բացահայտել քաղաքացիների կարիքներն ու ցանկությունները: Ինչպես արդեն քննարկել ենք, տեղական ինքնակառավարման մարմինների միջև մրցակցությունը քաղաքացիներին ավելի լավ սպասարկելու խթաններ է ստեղծում: Ընդհանուր խնդիրները լուծելու նպատակով քաղաքացիների տեղական խմբերի համար խթաններ կիրառելու արդյունքում տարբեր վարչական միավորների կողմից խնդիրների լուծման համար օգտագործվող մոտեցումների բազմազանությունը կմեծացնի հավանականությունը, որ կառավարման այլ մարմիններ արդյունավետ քաղաքականություններ կբացահայտեն և կընդունեն:
   «Սուբսիդիարության» գաղափարը մարդիկ հասկացել են դեռևս նախքան եզրույթի լայնորեն գործածության մեջ մտնելը, երբ քսաներորդ դարի սկզբին Հռոմի Պիոս 11-րդ պապն այն գործածեց իր Quadragesimo anno («Քառասուներորդ տարի») կոնդակում: Ուսումնասիրելով տասնիններորդ դարի սկզբի Ամերիկան՝ Ալեքսիս դե Թոքվիլը հետևյալ եզրահանգումն է արել.

   Ապակենտրոնացումը ոչ միայն վարչական արժեք, այլև քաղաքացիական կարևորություն ունի, քանի որ մեծացնում է քաղաքացիների՝ պետական հարցերով հետաքրքրվելու հնարավորությունները, թույլ է տալիս նրանց սովորել օգտագործել ազատությունը: Եվ այս տեղական ակտիվ, զգուշություն պահանջող ազատությունների կուտակումից ծնվում է կենտրոնական կառավարության պահանջների ամենաարդյունավետ հակակշիռը, եթե նույնիսկ այն սատարվեր անկողմնակալ, կոլեկտիվ կամքի կողմից:⁽⁸⁴⁾

2. Զսպումների և հակակշիռների համակարգ, որը պետական իշխանությունը հստակորեն բաժանում է անկախ մարմինների միջև

   Պետական իշխանությունը, որպես կանոն, գործունեության երեք ուղղություն ունի.
   1. Օրենսդիր իշխանություն, որն օրենքներ է սահմանում
   2. Գործադիր իշխանություն, որը կազմակերպում է օրենքների կիրառումը
   3. Դատական իշխանություն, որը մեկնաբանում է օրենքները
   Սակայն այս երեք հիմնական գործառույթները բազմաթիվ ինստիտուցիոնալ մեխանիզմներով են կարգավորվում: Եթե անտեսենք միապետությունները, բռնատիրությունները և ռազմական խունտաները (որոնք կարող են ավելի ժողովրդավարական ռեժիմների կողմեր ունենալ, սակայն իրականում ղեկավարվում են մեկ անձի կամ փոքր խմբի կողմից), այս համակարգերի հիմնական տեսակները կարելի է հետևյալ կերպ դասակարգել.
   1. Խորհրդարանային. այս համակարգում գործադիր իշխանությունը պատկանում է խորհրդարանի կողմից ընտրված առաջնորդին («վարչապետ»), և խորհրդարանը վարչապետի միջոցով ընտրում է կառավարության կազմը: Նման համակարգերում վարչապետը գործում է խորհրդարանի կամքով, և նրա լիազորությունները ցանկացած պահի կարող են դադարեցվել: Նման երկրները կարող են պետության ֆիգուրատիվ ղեկավար (օրինակ՝ միապետ, ինչպիսին Անգլիայի թագուհին է) կամ սահմանափակ լիազորություններով նախագահ (ինչպես Գերմանիայում է) ունենալ:
   2. Նախագահական. այս համակարգում գործադիր իշխանությունն ընտրվում է անմիջապես ընտրողների կողմից և նշանակում է իր կառավարության կազմը, որը սովորաբար հաստատվում է միայն օրենսդիր մարմնի կողմից: Նման համակարգի վառ օրինակ է ԱՄՆ-ը:
   3. Կիսանախագահական կամ խառը. այս համակարգում ընտրողներն ընտրում են նախագահին, որը սահմանափակ, բայց կարևոր լիազորություններ ունի, իսկ նախարարների կաբինետը հաշվետու է խորհրդարանին: Նման համակարգ կարելի է տեսնել Ֆրանսիայում:
   Խորհրդարանական համակարգերն ուսումնասիրելիս կարևոր են որոշակի ինստիտուցիոնալ գործոններ: Արդյո՞ք ընտրություններն անցկացվում են փոքր տարածքներում, որտեղ մեկ անդամ է ընտրվում, թե ավելի մեծ ընտրատարածքներում, որտեղ մեկից ավելի անդամներ են ընտրվում: Բազմամանդատ ընտրատարածքների դեպքում արդյո՞ք մանդատները հավաքած ձայների տոկոսային հարաբերակցությամբ են բաշխվում, և նվազագույնը քանի՞ ձայն է անհրաժեշտ օրենսդիր մարմնում ներկայություն ապահովելու համար:
   Հետկոմունիստական անցումային երկրների մեծ մասը (մոտ 60%-ը) խառը համակարգն է ընդունել: Երկրների 30%-ում գործում է խորհրդարանական, իսկ մնացածում՝ նախագահական համակարգ: Ժամանակի ընթացքում որոշ երկրներ, այդ թվում՝ Վրաստանը (2004թ.), Չեխիայի Հանրապետությունը (2012թ.) և Հայաստանը (2015թ.) փոխել են իրենց կառավարման համակարգերը։ Ընդ որում, խառը համակարգն ունեցող երկրներում նախագահի լիազորությունները խիստ տարբեր էին: Նախագահի և խորհրդարանի լիազորությունները հատկապես հաճախ են վերանայվել Ուկրաինայում՝ 1994թ., 1996թ., 2004թ., 2010թ. և 2014թ.: Իշխանության հիմնական ինստիտուտների նման անկայունությունը ներդրողների համար զգալի բարդություններ է ստեղծում պլանավորման գործընթացում:
   Թեև պետության կառավարման վերոնշյալ ձևերն իրենց առավելություններն ու թերություններն ունեն, հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ նախագահական համակարգերը սովորաբար կառավարության առավել փոքր կազմ են ունենում: Դա կարող է լինել այն պատճառով, որ պետության կառավարման խորհրդարանային համակարգերը հիմնականում կոալիցիոն կառավարություններ են, որտեղ բազմաթիվ կուսակցություններ կառավարությանը սատարելու դիմաց իրենց ընտրողների շահերի ու առաջնահերթությունների պահանջներ են ներկայացնում: Մյուս կողմից, ողջ աշխարհում խորհրդարանական համակարգ ունեցող երկրները թերևս ավելի արագ են զարգանում, քան նախագահական համակարգ ունեցող երկրները: Սակայն հետկոմունիստական երկրներում նախագահական համակարգերը թերևս մեկ այլ թերություն ունեն՝ իշխանության կենտրոնացման միտում՝ ընդհուպ մինչև լոկ ժողովրդավարության շղարշով ավտորիտար պետության վերածվելը: Տնտեսագետներ Ռոջեր Մայերսոնը, Ժերար Ռոլանդը և Տիմոֆեյ Միլովանովը հետկոմունիստական երկրների համատեքստում պետության կառուցվածքի տարբեր ձևերի առավելությունների ու թերությունների հիանալի վերլուծություն են կատարել:⁽⁸⁵⁾
   Ռոջեր Մայերսոնը, որին 2007թ. տնտեսագիտության ոլորտում նոբելյան մրցանակ է շնորհվել, զսպումների և հակակշիռների կոնցեպտի հիման վրա մի գործնական կառուցվածք է մշակել: Հաշվի առնելով անցումային տնտեսությամբ երկրներում առկա կոռուպցիայով պայմանավորված ահռելի խնդիրները՝ տրամաբանական լուծում կարող է լինել կառավարության գործունեության պատասխանատվության սահմանազատումը հանցավոր գործունեության հետաքննության և դատական քննության պատասխանատվությունից: Առաջինը կարելի է վերագրել վարչապետին, իսկ վերջինը՝ նախագահի աշխատակազմին: Տարանջատման հիմքում ընկած է այն հիմնական սկզբունքը, որ նույնիսկ կայացած դատաիրավական համակարգում (բայց հատկապես ժողովրդավարության ուղի բռնած երկրներում) կոռուպցիոն գործողությունները հետաքննող անկախ իշխանական մարմնի առկայությունն զգալիորեն նվազեցնում է նման դերակատարների՝ արդարադատությունը խախտելու հնարավորությունը:
   

3. Անկախ դատական իշխանություն

   Դատավորների նշանակումները վերահսկելը կարևոր է, սակայն միայն այդ գործոնի շնորհիվ չէ, որ դատաիրավական համակարգը զսպումների ու հակակշիռների գործառույթ է կատարում: Տնտեսագիտական հետազոտությունները բազմիցս ցույց են տվել, որ դատաիրավական համակարգի անկախությունը տնտեսական բարեկեցության կարևոր գործոն է: Հստակեցնենք, որ «անկախություն» ասելով՝ նկատի ունենք իրական անկախություն (դե ֆակտո կամ փաստացի անկախություն), այլ ոչ միայն այն, որը ձևականորեն գրված է օրենքում, որից սակայն կարելի է խուսափել (դե յուրե կամ օրենքով անկախություն)։⁽⁸⁶⁾ Նման դատաիրավական համակարգի կայացմանը նպաստող սկզբունքները հետևյալն են.
   1. Իշխանության բաժանում: Դատաիրավական համակարգը չպետք է որևէ կապ ունենա քաղաքական կուսակցությունների, հատկապես՝ իշխող կուսակցության հետ, իսկ գործադիր իշխանության հետ կապը պետք է անվտանգության, ֆինանսական և վարչական հարցերով սահմանափակի:
   2. Վարձատրության ապահովում: Դատավորների աշխատավարձը պետք է ֆիքսված և ապահով լինի:
   3. Երաշխավորված պաշտոնավարում մինչև թոշակի անցնելը կամ լիազորությունների ժամկետի ավարտը: Դատավորների լիազորությունները պետք է դադարեցվեն կամ կասեցվեն միայն «անաշխատունակության» պատճառով, կամ եթե «վարքագիծը համատեղելի չէ պարտականությունների պատշաճ կատարման հետ»: Այդպիսի վարքագիծ կարող էին լինել այնպիսի երևույթներ, ինչպիսին կաշառակերությունն է։
   4. Դռնբաց դատական նիստեր: Հանրությունը պետք է դատական նիստի ընթացքում ցանկացած պահի դատարան մտնելու իրավունք ունենա, իսկ դատական որոշումները պետք է հասանելի լինեն հանրությանը: Լրատվամիջոցներին լուսաբանման վերաբերյալ ուղեցույցները և սկզբունքները պետք է առավելագույն ազատություն պարունակեն՝ դատական գործերի արդարացիությունն ապահովելու համար:
   5. Օրենքի մասին հանրությանն իրազեկելու պահանջ: Նույնիսկ ակտիվ և հետաքրքրված քաղաքացիները չեն կարող քաղաքական առաջնորդներին և պետական մարմիններին ստիպել պատասխանատվություն կրել իրենց գործողությունների (կամ անգործության) համար, եթե չգիտեն, թե իրականում որոնք են տեղական և միջազգային օրենքների պահանջները:
   6. Դատավորների ընտրության արդար գործընթաց: Դատավորներին պետք է ընտրել մարդկանցից, որոնք «համապատասխան մասնագիտություն և որակավորում ունեն», «բարեխիղճ» և «ունակ» են, և պետք է ընտրել առանց խտրականության:
   Այս վերջին սկզբունքը պետք է կիրառվի անկախ նրանից՝ դատավորն ընտրվում է, թե նշանակվում: Ավելին, հիմնականում անիրազեկ ընտրողների կողմից դատավորների ընտրությունը կարող է լուրջ խնդիրներ առաջացնել, եթե հաշվի առնենք պատշաճ արդարադատություն ապահովելու բարդ պահանջները և այն փաստը, որ դատավորները չպետք է փորձեն քաղաքականությամբ զբաղվել:

4. Անկախ կենտրոնական բանկ

   Ի թիվս բազմաթիվ առավելությունների՝ ժողովրդավարական համակարգի թերություններից մեկն այն է, որ ընտրապայքարին մասնակցած քաղաքական գործիչները կարող են որոշումներ կայացնել, որոնք ընթացիկ օգուտներ են ստեղծում, սակայն ապագայում, երբ այդ քաղաքական գործիչներն այլևս չեն պաշտոնավարում, մեծ ծախսեր են առաջացնում: Այս կարճաժամկետ հեռանկարը կարող է բարձր պետական ծախսերի հանգեցնել՝ առանց այդ ծախսերն իրականացնելու նպատակով հարկերի բարձրացման: Բախվելով այս երկընտրանքին՝ քաղաքական գործիչները հաճախ տրվում են իրենց ծախսերը փակելու համար կենտրոնական բանկին փող տպել պատվիրելու գայթակղությանը: Ինչպես տեսանք Մաս 2-ի Բաղադրիչ 5-ում, փողի զանգվածի ավելացումը բերում է գնաճի մակարդակի բարձրացման կամ նույնիսկ գերգնաճի: Տեսությունը և անցյալի փորձը ցույց են տալիս, որ խթանները փոխելու և ապագայի պլանավորումը դժվարացնող անորոշություններ ստեղծելու պարագայում նման գնաճը դանդաղեցնում է տնտեսական աճը և հետագայում նվազեցնում քաղաքացիների բարեկեցության մակարդակը: Երբ կենտրոնական բանկերն անկախ են և կարող են դիմակայել քաղաքական գործիչների ճնշումներին, արդյունքում պահպանվում է գների ցածր մակարդակը և կայունությունը, իսկ աճի տեմպերն արագանում են:

5. Սեփականության իրավունքների պաշտպանություն

   17-րդ դարի վերջում փիլիսոփա Ջոն Լոքը պնդում էր, որ մասնավոր սեփականությունն ունենալու և օգտագործելու իրավունքը «բնական իրավունք» է, և որ «սեփականության պահպանումն» այն «մեծագույն ու գլխավոր նպատակն է», որի համար մարդիկ կառավարություններ են ստեղծել: Գրեթե յուրաքանչյուր երկրի սահմանադրություն սեփականության պաշտպանության մասին դրույթ է պարունակում: Բերենք օրինակներ.
   1. Հիմնարար իրավունքների մասին Եվրոպական Միության խարտիան, որը սահմանում է, որ. «Յուրաքանչյուրն օրինական ձևով ձեռք բերած սեփականություն ունենալու, օգտագործելու, տնօրինելու և այն ժառանգաբար փոխանցելու իրավունք ունի»:
   2. Միացյալ Նահանգների Սահմանադրության մեջ նշված է հաճախակի մեջբերվող հետևյալ սահմանումը. «Ոչ ոք չպետք է ... զրկվի կյանքից, ազատությունից կամ սեփականությունից՝ առանց օրենքով սահմանված կարգի, մասնավոր սեփականությունը չպետք է վերցվի հանրային օգտագործման նպատակով՝ առանց արդար փոխհատուցման»:
   3. Ռուսաստանի Դաշնության Սահմանադրությունն էլ ավելի հստակ սահմանում է պարունակում. «Մասնավոր սեփականության իրավունքը պետք է պաշտպանվի օրենքով: Յուրաքանչյուրը պետք է ունենա սեփականություն ունենալու և այն անձամբ և այլ անձանց հետ համատեղ ունենալու, օգտագործելու և տնօրինելու իրավունք: Ոչ ոք չպետք է զրկվի սեփականությունից՝ բացառությամբ դատարանի որոշմամբ սահմանված դեպքերի: Պետության կարիքների համար սեփականության հարկադիր օտարումը կարող է միայն նախնական և արդարացի փոխհատուցման դեպքում տեղի ունենալ»:
   Ցավոք, այս սահմանումներից շատերն իրականում չեն գործում: Կառավարությունները հաճախ խախտում են սեփականության պաշտպանության սկզբունքները: «Հանրային շահ», «արդարացի փոխհատուցում» կամ «բավարար փոխհատուցում» արտահայտությունները կարելի է տարբեր կերպ մեկնաբանել: Կառավարությունը հաճախ կանոնակարգեր է օգտագործում մասնավոր սեփականությունն առանց փոխհատուցման վերցնելու կամ վերահսկելու համար, նույնիսկ եթե սեփականատերը ոչ ոքի իրավունքը չի խախտել: Դատարանները հիմնականում թույլատրել են մասնավոր սեփականություն բռնագրավել, եթե օրենսդիր մարմինը համարել է, որ գործողությունը բխել է «հանրային շահից», կամ որ բռնագրավման արդյունքում սեփականատերը իր սեփականությունն օգտագործելու բոլոր ձևերից չէ, որ զրկվում է: Սեփականության դե ֆակտո բռնագրավումը (առանց սեփականության իրավունքից զրկելու՝ սեփականության տարբեր կիրառումներից զրկելը) հատկապես խնդրահարույց է: Ի՞նչ իմաստ ունի ունենալ, օրինակ, ափամերձ «սեփականություն», եթե կա կանոնակարգ, որն արգելում է այդ սեփականության տարածքում կառուցապատում իրականացնելը:
   Կարճ ասած՝ տնտեսական աճը խթանելու համար սեփականության իրավունքները պարզապես օրենքով կամ նույնիսկ սահմանադրությամբ ամրագրելը բավարար չէ: Նման իրավունքները պետք է հուսալիորեն պաշտպանված լինեն, որպեսզի պոտենցիալ ներդրողներին վստահություն ներշնչեն: Տնտեսագիտական հետազոտությունը ցույց է տվել, որ սեփականության իրավունքների ազդեցությունը տնտեսական աճի վրա շատ ավելի մեծ է, երբ այն համատեղվում է դատաիրավական համակարգի անկախության և պետական կառուցվածքում զսպումների ու հակակշիռների ավելի բարձր մակարդակի հետ:

6. Խոսքի և մամուլի ազատության երաշխիքներ

   Ինչպես արդեն քննարկել ենք, թեև պետության կառուցվածքում զսպումների և հակակշիռների համակարգի առկայությունը կարևոր է, այն պետք է լրացվի արտաքին վերահսկողությամբ: Սա հատկապես վերաբերում է «կոռուպցիոն համաձայնություն» կոչվող երևույթին, երբ օրենքի առաջ պատասխանատու են և՛ կաշառք վճարողը, և՛ ստացողը, որը զգալիորեն բարդացնում է ապացույցներ ձեռք բերելը, քանի որ մասնակիցներից ոչ մեկը մյուսին մատնելու խթան չունի։ Ճիշտ է՝ ավելի մանրամասն վիճակագրական վերլուծություններ կան, սակայն ստորև ներկայացված գծապատկերից պարզ երևում է ազատ մամուլի և պետության ընդհանուր արդյունավետության (և դրանով պայմանավորված տնտեսական աճի) միջև կապը: Զարմանալի չէ, որ ավտորիտար պետությունում լրագրողները վերահսկվելու, ձերբակալվելու և նույնիսկ սպանվելու սպառնալիքի տակ են:

   

   Աղբյուր՝ «Aymo Brunetti, Beatrice Weder, "A free press is bad news for corruption", Journal of Public Economics, (2003), 87 (7): 1801-1824, 10.1016/S0047-2727(01)00186-4.»։

   Անցած 20 տարվա տեխնոլոգիական առաջընթացի շնորհիվ զգալիորեն մեծացել է քաղաքացիների՝ կառավարությանը վերահսկելու և կառավարությունից հաշվետվողականություն պահանջելու հնարավորությունը: Ստորև ներկայացված պարզ գծապատկերը կրկին ցույց է տալիս համացանցի օգտագործման և կոռուպցիայի ցածր մակարդակի միջև ակնհայտ կապը (Ֆեյսբուքն օգտագործվել է ընդամենը որպես սոցիալական կայքի օրինակ).

   

   Աղբյուր՝ «C.K. Jha, & S. Sarangi "Does social media reduce corruption?" Information Economics and Policy, Volume 39 (June, 2017): 60-71.»:

   «Չինաստանի մեծ ֆայրվոլը» Չինաստանի հասարակությանը վերահսկելու հարցում ակնհայտորեն մեծ դեր է խաղում: Ակնհայտ է նաև տնտեսության անցումային փուլում գտնվող բազմաթիվ երկրներում սոցիալական մեդիայի դերը, քանի որ այն քաղաքացիներին թույլ է տալիս բողոքել և պետությունից պահանջել հաշվետու լինել իրենց: Նմանատիպ օրինակներ են 2018թ. գարնանը Հայաստանում տեղի ունեցած #ՄերժիրՍերժին և 2013-2014թթ. Ուկրաինայում տեղի ունեցած Եվրոմայդանը:⁽⁸⁷⁾
   Մամուլի ազատությունը միայն ԶԼՄ-ներին չճնշելը կամ լրագրողներին չսպառնալը չէ: Պետական վերահսկումը և հեռուստատեսությունը քարոզչության նպատակով օգտագործելը շատ երկրներում դեռևս խնդիր է: Եվս մեկ անհանգստացնող միտում է հարուստ քաղաքական գործիչների կողմից թերթերի սեփական հրատարակչություն, հեռուստաալիքներ և ռադիոկայաններ գնելը: Եթե մասնավոր սեփականատերերի գործերին միջամտելը միշտ կասկածելի է, ապա այս ոլորտում ողջամիտ պետական քաղաքականությամբ կարելի է սահմանափակումներ մտցնել:

7. Տեղաշարժման ազատություն, ներդրումներ և առևտուր

   Անհատների՝ բիզնեսում մրցակցելու և կամավոր փոխանակման գործարքներում ներգրավվելու ազատությունը տնտեսական ազատության և առաջընթացի անկյունաքարն է: Գների վերահսկումը, ձեռնարկատիրական և մասնագիտական գործունեություն ծավալելու ճանապարհին հանդիպող խոչընդոտները, միջսահմանային մակարդակում ապրանքների ու ծառայությունների փոխանակումը սահմանափակող օրենքները և առևտրի սահմանափակման պետական այլ կարգավորումներ արդյունավետ տնտեսական քաղաքականություն չեն համարվում: Մասնագիտական արտոնագրումը, այսինքն մասնագիտական գործունեության, օրինակ, մազ հյուսելու համար պետության թույլտվությունը պահանջելը, լուրջ հակամրցակցային գործիք է, որը սահմանափակում է աշխատանքային հնարավորությունները, այդ թվում՝ հասարակության ոչ այնքան ունևոր անդամների համար: Բնակչությանը պաշտպանելու ավելի նախընտրելի տարբերակ է հավաստագրումը (այն անձի ուսուցման մասին տեղեկություն է տրամադրում, սակայն սպառողներին ուսուցման պատեհությունը գնահատելու ազատություն է տալիս): Հավաստագրման միջոցով գնորդները տեղեկություն են ստանում, որն իրենց թույլ է տալիս ճիշտ ընտրություն կատարել, իսկ ուրիշներին չի խանգարում ապացուցել, որ իրենք ունակ մատակարարներ են: Մինչդեռ արտոնագրումն օգտագործվում է առևտուրը սահմանափակելու և գործող մատակարարների համար մենաշնորհային դիրք ապահովելու համար:
   Առևտրի ազատությունը մարդու հիմնարար իրավունքն է, ինչպես և խոսքի ազատությունը և դավանանքի ազատությունը: Քաղաքացիները պետք է կարողանան լավագույն պայմաններն առաջարկող ցանկացած անձի հետ ազատորեն առուվաճառքի գործարքի մեջ մտնել, նույնիսկ եթե առևտրային գործընկերը մեկ այլ երկրում է ապրում:
   Փոխադարձ ազատ առևտուրը (երբ երկու գործընկերն էլ կարող են ազատորեն միմյանց հետ առևտուր անել) անկասկած շահավետ է, սակայն, որքան էլ զարմանալի է, տնտեսագետների կարծիքով փոխադարձության գործոնն էական չէ: Եթե պետությունը վերացնի ապրանքների ազատ ներմուծման արգելքները, ապա անկախ իր առևտրային գործընկերների իրականացրած առևտրային քաղաքականությունից՝ դա գրեթե միշտ կբարելավի քաղաքացիների կյանքը: Նման «միակողմանի ազատ առևտրի» տրամաբանությունն արտացոլված է 20-րդ դարի ամենայուրօրինակ և ակտիվ տնտեսագետներից մեկի՝ Ջոան Ռոբինսոնի (1903–83) մեջբերման մեջ.

   «Եթե նույնիսկ ձեր առևտրային գործընկերը բեռնատար նավերի մուտքը խոչընդոտելու նպատակով իր նավահանգստում քարեր լցնի, ձեր նավահանգստում ևս քարեր լցնելով՝ դուք միայն կտուժեք»:

   Հանրային քննարկումներում առևտրի ազատության, տեղաշարժման ազատության և ներդրումների ազատության թեմաները հաճախ որպես առանձին թեմաներ են դիտարկում: Դա սխալ է: Եթե որևէ երկրում աշխատողներին ավելի քիչ են վճարում, քան մեկ այլ երկրում, ապա բոլոր երեք ազատություններն էլ գործի կդրվեն: Աշխատողները կփորձեն ավելի բարձր աշխատավարձ վճարող երկրներ արտագաղթել, իսկ ներդրողները կգան ավելի ցածր աշխատավարձով երկրներ, որպեսզի օգտվեն էժան աշխատուժի առավելություններից, քանի որ այդ աշխատուժի արտադրած ապրանքները համաշխարհային շուկայում ավելի ցածր գին կունենան: Այս ազատություններից որևէ մեկի սահմանափակումը միայն կմեծացնի մյուսների վրա ճնշումը:

8. Արտաքին հենակետերի օգտագործում

   Տնտեսապես գրագետ ընտրողները ծախսերը և օգուտները համեմատելով են որոշումներ կայացնում: Քաղաքական գործիչները, ինչպես արդեն քննարկել ենք, հաճախ շատ կարճաժամկետ հեռանկարներ են ունենում (մինչև հաջորդ ընտրությունները): Այս հակասությունը դժվարություններ է ստեղծում և թույլ չի տալիս այնպիսի քաղաքականություններ ընդունել, որոնք կարող են ընթացիկ ծախսեր պահանջել՝ ավելի մեծ և երկարաժամկետ օգուտներ ապահովելու համար: Ժամանակային այս անհամապատասխանությունը բերում է նրան, որ քաղաքական գործիչները խուսափում են նման պարտավորություններ ստանձնելուց: Բացի այդ, սոսկական շահերի խմբերը կարող են ճնշում գործադրել նաև ղեկավար օղակների վրա, որպեսզի վերջիններս հօգուտ նեղ շրջանակի քաղաքականություններ ընդունեն՝ լայն հանրության հաշվին:
   Լուծումներից մեկը կարող է լինել այն, որ հեռատես ղեկավարները սահմանափակեն ճնշմանն արձագանքելու իրենց հնարավորությունը՝ անդամակցելով որևէ միջազգային կազմակերպության, որին անդամակցելու կամ անդամությունը շարունակելու պայման է արդյունավետ քաղաքականության իրականացումը: Բազմաթիվ նման կազմակերպություններ կան։ Եվրոպական Միությունը (ԵՄ) պահանջում է բյուջեի նվազագույն պակասուրդ ունենալ և սահմանափակել պետական պարտքի ընդհանուր չափը: Այն անդամներից պահանջում է նաև ընդհանուր իրավական նորմեր (այսպես կոչված՝ acquis communautaire) ընդունել: Թեև ԵՄ քաղաքականություններից որոշները (օրինակ՝ Միասնական գյուղատնտեսական քաղաքականության շրջանակում հատկացվող գյուղատնտեսական սուբսիդիաները) կարող են արդյունավետ չլինել (կամ նույնիսկ հակասել արդյունավետ տնտեսական քաղաքականության սկզբունքներին), դրանք, որպես կանոն, շատ ավելի արդյունավետ են, քան այն քաղաքականությունները, որոնք հետկոմունիստական երկրներից շատերը կարող էին ընդունել ԵՄ անդամության հեռանկար չունենալու դեպքում: ԵՄ անդամության ողջամիտ ակնկալիք ունեցող երկրները մի քանի ցավագին բարեփոխում են իրականացրել, որոնք այդ երկրների քաղաքացիներին ի վերջո օգուտ են տվել:⁽⁸⁸⁾
   Դրական ազդեցություն կարող է ունենալ նաև այնպիսի կազմակերպությունների անդամ լինելը, ինչպիսիք են ՆԱՏՕ-ն (Հյուսիսատլանտյան դաշինքի կազմակերպությունը), ԱՀԿ-ն (Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությունը), ՄԻԵԴ-ը (Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը), ՏՀԶԿ-ն (Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպությունը) և ՆՎԿՄԿ-ն (Ներդրումային վեճերի կարգավորման միջազգային կենտրոնը): Արժույթի միջազգային հիմնադրամը (ԱՄՀ) հատկապես կարևոր դեր է կատարում, քանի որ անդամակցելով այդ կազմակերպությանը՝ պետությունները տնտեսական աճը խթանող պետական քաղաքականություններ են իրականացնում: Երկրները սովորաբար ԱՄՀ-ի օգնությանն են դիմում այն ժամանակ, երբ չափից մեծ պետական ծախսերի արդյունքում արժութային ճգնաժամ է ստեղծվում, և միջազգային ֆինանսական շուկաներն ավելի մեծ պետական պարտք ֆինանսավորելու համար այլևս հասանելի չեն: Որպես օրինակ կարելի է բերել 2010-2018թթ. Հունաստանի ճգնաժամը: Միայն ԱՄՀ-ի և Եվրոպական կենտրոնական բանկի կողմից ճնշումը Հունաստանի կառավարությանը ստիպեց անհրաժեշտ բարեփոխումներ կատարել:
   Կառավարության գործունեության վրա դրական ազդեցություն կարող են ունենալ նույնիսկ արտաքին վարկանիշները, որոնց համար անդամություն չի պահանջվում: Օրինակ՝ Վրաստանը հպարտ է, որ Համաշխարհային բանկի «Գործարարությամբ զբաղվելու դյուրինություն» ինդեքսով լավագույն երկրների առաջին տասնյակում է, իսկ նախարարները պատասխանատվություն են կրում այն բարեփոխումների իրականացման համար, որոնք նպաստում են այս վարկանիշի բարձրացմանը:

«Ազատության և նույնիսկ ողջ մարդկայնության գինը հավերժ զգոնությունն է»:

Ուսանողներիս միշտ ասում էի, որ կյանքը վիճակախաղ չէ, ոչ էլ խաղ՝ զրոյական գումարով: Ձեր հաջողությամբ մեկ ուրիշի հաջողությունը չեք խլի: Ձեր հաջողությունը կախված է ձեր կատարած ընտրությունից, իսկ ընտրությունն իր հետևանքներն ունի:

Փողն ընդամենը գործիք է. այն ձեզ կտանի ուր ցանկանաք, բայց ձեր փոխարեն վարորդ չի լինի:

Բարդ տոկոսադրույքը տիեզերքի ամենահզոր ուժն է:

Աղբյուր՝ հեղինակի կատարած հաշվարկներ: Պայման՝ օրական 8 դոլար արժողությամբ մեկ տուփ ծխախոտից հրաժարվելը և խնայած գումարը տարեկան 7% եկամտաբերությամբ ներդնելը: