Ko­n­su­mi ë­sh­të re­zu­l­ta­ti dhe që­lli­mi i ve­tëm i të gji­thë pro­dhi­mit; dhe ky du­het të jetë in­te­re­si i pro­dhu­e­sit, por deri në ma­sën e ne­voj­shme për të pro­mo­vu­ar in­te­re­sin e ko­n­su­ma­to­rit.

“A e keni vënë re ze­më­ri­min e tre­g­ta­rit të nde­r­shëm, Xhejms Gudfe­llou (Ja­mes Go­odfe­llow), kur dja­li i tij i pa­kuj­de­s­shëm theu xha­min e një dri­ta­re­je? Nëse do të ishit pre­zent në atë ske­në, ju me si­gu­ri do të ishit dë­sh­mi­tar i fa­k­tit se të gji­thë spe­k­ta­to­rët, ishin rreth tri­dh­je­të prej tyre, e ngu­shë­llu­an pro­na­rin e pa­fat me fja­lët: “Çdo gjë e keqe e ka një gjë të mirë. Gjë­ra që ndo­dhin. Gji­th­se­ci­li du­het të je­to­jë e pa­s­taj çfa­rë do të ndo­dh­te me xha­ma­pu­nu­e­sin nëse xha­mat nuk do të thy­he­shin?”.

Kjo fo­r­më ngu­shë­lli­mi në këtë rast të thje­sh­të, pë­r­m­ban sa­k­të­sisht të njëj­tin pa­rim te­orik që, fa­t­ke­që­sisht, rre­gu­llon pje­sën më të ma­dhe të in­s­ti­tu­ci­one­ve tona eko­no­mi­ke.

Le të su­po­zoj­më se ri­pa­ri­mi i dë­mit ku­sh­ton gja­sh­të fra­n­ga dhe ju tho­ni se nga ky in­ci­dent xha­ma­pu­nu­e­si fi­ton gja­sh­të fra­n­ga - dhe se kjo nxit tre­g­ti­në në shu­mën prej gja­sh­të fra­n­gash - nuk kam ku­n­dë­r­sh­tim për këtë; ar­sy­eti­mi juaj ë­sh­të i drej­të. Xha­ma­pu­nu­e­si vjen, kry­en de­ty­rën e tij, merr gja­sh­të fra­n­gat, fë­r­kon du­art dhe me ze­mër fa­lë­n­de­ron fë­mi­jën e pa­kuj­de­s­shëm. Kjo ë­sh­të ve­tëm ajo që ne sho­him.

Por, në anën tje­tër, nëse ju di­l­ni në pë­r­fu­n­di­min, siç ndodh shpesh, se thy­er­ja e xha­mit ë­sh­të një gjë e mirë, se kjo mu­n­dë­son qa­r­ku­lli­min e pa­ra­së dhe për pa­so­jë shë­r­ben edhe si sti­mul për in­du­s­t­ri­në në pë­r­gji­thë­si, unë de­ty­ro­hem t’ju them “Stop! Te­oria juaj ku­fi­zo­het me atë që du­ket dhe nuk merr as­pak pa­ra­sysh atë që nuk du­ket”.

Ajo që nuk du­ket ë­sh­të se gja­sh­të fra­n­gat që tre­g­ta­ri ynë ka shpe­n­zu­ar, mund t’i shpe­n­zo­n­te për diç­ka tje­tër. Ajo që nuk du­ket ë­sh­të se nëse kjo nuk do të ki­sh­te ndo­dhur ai mund t’i shpe­n­zo­n­te ato të ho­lla për të ble­rë kë­pu­cë të reja ose për të pa­su­ru­ar bi­b­li­ote­kën e tij. Me pak fja­lë, ai do t’i ki­sh­te shpe­n­zu­ar këto gja­sh­të fra­n­ga në një më­ny­rë tje­tër, por kjo gjë nuk ndo­dhi për shkak të in­ci­de­n­tit.⁽⁷⁾

Çdo in­di­vid pë­r­pi­qet në më­ny­rë të va­zh­du­e­sh­me të gje­jë pu­nën më të mirë për ka­pi­ta­lin që ai zo­të­ron. Si­gu­risht ai i vë pë­r­pa­rë­si ve­tes së tij dhe jo sho­që­ri­së. Por puna më e do­bi­sh­me për të, na­ty­risht, ose më mirë do­mo­s­do­sh­më­rish, pë­r­pu­thet me pu­nën që sjell dobi më të ma­dhe për sho­që­ri­në. Ai ka për që­llim ve­tëm pë­r­fi­ti­min pe­r­so­nal dhe ash­tu si në shu­më ra­s­te të tje­ra, drej­to­het nga një dorë e pa­du­k­sh­me për të arri­tur një re­zu­l­tat që nuk ish­te pje­së e që­lli­mit të tij.⁽⁸⁾

... nuk du­het të gju­r­moj­më thjesht re­zu­l­ta­tet e me­një­he­r­sh­me, por edhe re­zu­l­ta­tet në pe­ri­udhën afa­t­gja­të, jo ve­tëm pa­so­jat pa­rë­so­re por edhe ato dy­të­so­re dhe jo ve­tëm efe­k­tet te një grup nje­rë­zish por tek të gji­thë.⁽¹⁰⁾

[Një] re­gjim i drej­të i pro­nës pri­va­te i bën nje­rë­zit pë­r­gje­gjës për ve­p­ri­met e tyre ndaj të mi­ra­ve ma­te­ri­ale. Pra­n­daj, një si­s­tem i ti­llë bën që nje­rë­zit të ku­p­toj­në pa­so­jat e ve­p­ri­me­ve të tyre. Pro­na ngre ga­r­dhe, por gji­tha­sh­tu na rre­thon me pa­s­qy­ra, duke re­f­le­k­tu­ar pa­so­jat e sje­ll­je­ve tona.⁽²⁰⁾

Ko­n­ku­rre­n­ca nxit pë­r­mi­rë­si­met e va­zh­du­e­sh­me të efi­çe­n­cës në in­du­s­t­ri. Ajo nxit pro­dhu­e­sit të zvo­gë­loj­në hu­m­b­jet gja­të pu­nës dhe të ulin ko­s­tot, në më­ny­rë që të she­sin më lirë se të tje­rët. Ajo nxjerr ja­sh­të tre­gut ata që pro­dhoj­në me ko­s­to të la­r­ta, duke pë­r­qe­n­d­ru­ar kë­sh­tu pro­dhi­min në du­art e aty­re që kanë ko­s­to të ulë­ta.⁽²³⁾

“Nuk ë­sh­të da­sha­mi­rë­sia e ka­sa­pit, e pro­dhu­e­sit të bi­rra­ve, apo e bu­kë­p­je­kë­sit që i bën ata të pro­dhoj­në pro­du­k­tet e tyre për ne, por ë­sh­të ndje­k­ja e in­te­re­sit të tyre ve­t­jak. Ne nuk mbë­sh­te­te­mi tek ana nje­rë­zo­re e tyre, por te da­shu­ria e tyre për ve­ten dhe as­një­he­rë nuk fla­sim me ta për shkak të ne­vo­ja­ve tona, por për ava­n­ta­zhet e tyre.⁽²⁴⁾

Ta­k­sat i pa­gu­an çdo nje­ri që pu­non. Nëse ato ta­k­sa janë të te­pë­r­ta, ato re­f­le­k­to­hen në fa­b­ri­ka pa punë, fe­r­ma të fa­li­me­n­tu­ara, dhe në një ush­t­ri nje­rë­zish të uri­tur që mbu­shin rru­gët dhe kë­r­koj­në punë më kot.

Tregtia e lirë pë­r­f­shin thjesht le­ji­min e nje­rë­z­ve të blej­në dhe të she­sin si të dë­shi­roj­në. Tarifat mbrojtëse janë ap­li­ki­me të fo­r­cës një­soj si sku­ad­rat e bllo­ka­dës, dhe ob­je­k­ti­vi i tyre ë­sh­të i njëj­të, të pe­n­goj­në tre­g­ti­në. Ndry­shi­mi mes të dy­ja­ve ë­sh­të se sku­ad­rat e bllo­ka­dës janë një mjet ku ko­m­bet kë­r­koj­në të pe­n­goj­në ar­mi­q­të e tyre të tre­g­toj­në; ta­ri­fat mbroj­të­se janë një mjet me të ci­lin ko­m­bet pë­r­pi­qen që të pe­n­goj­në nje­rë­zit e tyre të tre­g­toj­në.⁽⁴¹⁾

Një qe­ve­ri e me­n­çur dhe ku­r­si­m­ta­re ë­sh­të ajo që i nda­lon nje­rë­zit të dë­m­toj­në një­ri-tje­t­rin, i lë të lirë që të rre­gu­lloj­në vetë si­pë­r­ma­rr­jet e tyre in­du­s­t­ri­ale dhe pë­r­mi­rë­si­met dhe që nuk ua merr nga goja bu­kën që ata kanë fi­tu­ar. Ky ë­sh­të pë­r­ku­fi­zi­mi i qe­ve­ri­së së mirë dhe kjo ë­sh­të e ne­voj­shme për të mby­llur ci­k­lin e lu­m­tu­ri­së sonë.

Si­pë­r­ma­rrë­sit që zhvi­lloj­në të njëj­tën tre­g­ti rra­llë ta­ko­hen, ma­d­je edhe për t’u ar­gë­tu­ar dhe për të ka­lu­ar një kohë me një­ri-tje­t­rin, por kur kjo ndodh, bi­se­dat za­ko­nisht pë­r­fu­n­doj­në me një ko­m­p­lot ku­n­dër sho­që­ri­së ose me ndo­një ske­më për të rri­tur çmi­met.

Më­si­mi i parë i eko­no­mi­k­sit ë­sh­të pa­m­ja­f­tu­esh­më­ria: as­gjë nuk ë­sh­të e mja­f­tu­e­sh­me për të kë­na­qur plo­të­sisht të gji­thë ata që e duan atë. Më­si­mi i parë i po­li­ti­kës ë­sh­të mo­s­pë­r­fi­ll­ja e më­si­mit të parë të eko­no­mi­k­sit.⁽⁵⁵⁾

Ë­sh­të më se e qa­r­të pse po­li­ti­ka­nët zgje­dhin të fi­na­n­coj­në shpe­n­zi­met bu­xhe­to­re në­pë­r­m­jet bo­r­xhit. Hu­ama­rr­ja bën të mu­n­dur që shpe­n­zi­met e bëra të sje­llin pë­r­fi­ti­me të me­një­he­r­sh­me po­li­ti­ke pa u sho­që­ru­ar me ko­s­to të me­një­he­r­sh­me po­li­ti­ke.⁽⁶⁰⁾

Mje­tet po­li­ti­ke (që shpesh bë­hen që­llim në ve­t­ve­te) shë­r­bej­në për të ma­rrë bu­ri­me nga ta­k­sa­pa­gu­e­si i pë­r­gji­th­shëm me shke­l­je mi­ni­ma­le dhe t’i shpë­r­n­daj­në të ar­dhu­rat ndë­r­m­jet pre­te­n­du­es­ve të pa­nu­mërt në më­ny­rë të ti­llë që të ma­k­si­mi­zo­het mbë­sh­te­t­ja në zgje­dh­jet ele­k­to­ra­le. Po­li­ti­ka, për sa i pë­r­ket mo­bi­li­zi­mit të mbë­sh­te­t­jes, pë­r­fa­që­son ar­tin e ma­sh­t­ri­mit të mi­rë­me­n­du­ar ose më sa­k­të­sisht, si të ma­sh­t­rosh pa u ka­pur.⁽⁶⁵⁾

Një de­mo­k­ra­ci nuk mund të ek­zi­s­to­jë si një fo­r­më e pë­r­he­r­sh­me e qe­ve­ri­s­jes. Mund të ek­zi­s­to­jë ve­tëm de­ri­sa vo­tu­e­sit të zbu­loj­në se mund të vo­toj­në vetë me vu­ll­net të plo­të nga the­sa­ri i shte­tit. Që nga ky mo­ment, shu­mi­ca gji­th­mo­në vo­ton për ka­n­di­da­tët që pre­m­toj­në pë­r­fi­ti­met më të më­dha nga the­sa­ri i shte­tit me re­zu­l­ta­tin se një de­mo­k­ra­ci rrë­zo­het para një po­li­ti­ke fi­s­ka­le jo të shtrë­n­gu­ar... ⁽⁶⁸⁾

Nje­riu, ash­tu si të gji­tha qe­ni­et e or­ga­ni­zu­ara në sho­që­ri, ka një pa­si­on na­ty­ral për të nde­njur kot. Por, ka dy sti­muj që ai të pu­no­jë: ne­vo­ja për të je­tu­ar dhe dë­shi­ra për të pë­r­mi­rë­su­ar gje­n­d­jen e je­te­sës... Çdo masë pë­r­mes së ci­lës the­me­lo­het një sho­qa­të ba­mi­rë­se e li­gj­sh­me mbi baza të pë­r­he­r­sh­me dhe i jep asaj një fo­r­më ad­mi­ni­s­t­ra­ti­ve, kri­jon kë­sh­tu një kla­së të pa­pu­në dhe de­m­be­le, që je­ton në ku­rriz të kla­sës in­du­s­t­ri­ale dhe pu­në­to­re.⁽⁷⁴⁾

1. Edhe pë­r­ku­fi­zi­mi i “va­r­fë­ri­së” ë­sh­të shpesh i pa­qa­r­të. Kur disa nje­rëz fla­sin për va­r­fë­ri­në, ata kanë ndë­r­mend “va­r­fë­ri­në ab­so­lu­te”, që do të tho­të se një in­di­vid ose fa­mi­l­je nuk ka bu­ri­me të mja­f­tu­e­sh­me për të ble­rë mi­ni­mu­min e pro­du­k­te­ve të pa­ra­ca­k­tu­ara të shpo­r­tës.
2. Të tje­rët e pë­r­ku­fi­zoj­në “va­r­fë­ri­në re­la­ti­ve” si­pas të ar­dhu­ra­ve të një in­di­vi­di ose fa­mi­l­je­je kur ato janë nën ni­ve­lin e pë­r­ca­k­tu­ar (për she­m­bull, kur ato janë më pak se gjy­s­ma e me­sa­ta­res së të ar­dhu­ra­ve të sho­që­ri­së).
3. Va­r­fë­ria re­la­ti­ve ë­sh­të e li­dhur me pa­ba­ra­zi­në, por nuk ë­sh­të e njëj­ta gjë. Ima­gji­no­ni dy sho­që­ri, ku se­ci­la pë­r­bë­het nga ka­tër fa­mi­l­je. Në sho­që­ri­në e parë, të ar­dhu­rat janë 1 000 000 do­lla­rë, 50 000 do­lla­rë, 50 000 do­lla­rë dhe 4000 do­lla­rë, ndë­r­sa në të dy­tën, 51 000 do­lla­rë, 50 000 do­lla­rë, 50 000 do­lla­rë dhe 24 999 do­lla­rë. Në të dyja sho­që­ri­të, shka­lla re­la­ti­ve e va­r­fë­ri­së do të jetë e njëj­të, 25 pë­r­qind, por ato kanë ni­ve­le shu­më të ndry­sh­me të pa­ba­ra­zi­së.
4. Shka­lla e va­r­fë­ri­së llo­ga­ri­tet ndo­një­he­rë pa ma­rrë pa­ra­sysh ta­k­sat (të ci­lat i zvo­gë­loj­në të ar­dhu­rat) dhe tra­n­s­fe­r­tat (që i rri­sin të ar­dhu­rat). Cili ë­sh­të pë­r­ku­fi­zi­mi që po pë­r­do­ret? Në pë­r­ku­fi­zi­min e parë, nu­m­ri i nje­rë­z­ve të va­r­fër ë­sh­të shpesh dy herë më i la­r­të se ai i fu­n­dit.
5. Në ve­n­de dhe pe­ri­udha të ndry­sh­me, sta­n­da­r­det se çfa­rë pë­r­bën një ni­vel mi­ni­mal ko­n­su­mi ndry­shoj­në shu­më. Sot në ve­n­det me të ar­dhu­ra të la­r­ta dhe të me­s­me, pri­t­sh­më­ri­të e sho­që­ri­së për një sta­n­dard je­te­se të ar­sy­e­shëm pë­r­f­shij­në të mira dhe shë­r­bi­me të pa­ima­gji­nu­e­sh­me për bre­zat e më­pa­r­shëm (me­n­do­ni për te­le­fo­nat ce­lu­la­rë ose te­le­vi­zo­rët).
6. Dhe së fu­n­di, ë­sh­të e rë­n­dë­si­sh­me të bë­het da­lli­mi mi­dis va­r­fë­ri­së gja­të një pe­ri­udhe të ca­k­tu­ar dhe va­r­fë­ri­së gja­të një jete. Të kesh të ar­dhu­ra të ulë­ta si stu­dent nuk ë­sh­të një­soj si të jesh i va­r­fër me vite.

Nje­riu i si­s­te­mit ë­sh­të i pri­rë të jetë shu­më i urtë në vetë mendjemadhësinë e tij. Ai du­ket se ima­gji­non që mund të or­ga­ni­zo­jë anë­ta­rë të ndry­shëm të një sho­që­rie të ma­dhe po aq le­h­të sa dora lë­viz gu­rët në një lojë sha­hu; ai nuk merr pa­ra­sysh se gu­rët në ta­be­lën e sha­hut nuk kanë pa­rim tje­tër lë­vi­zës, pë­r­veç atij që lë­vi­zet nga dora; por që, në ta­be­lën e ma­dhe të sha­hut të sho­që­ri­së nje­rë­zo­re, çdo “gurë” i ve­tëm ka një pa­rim ve­t­lë­vi­zës edhe pse ndry­she nga ajo që or­ga­ni li­gj­vë­nës mund të zgje­dhë për t’i bërë pë­r­sh­ty­p­je. Nëse këto dy pa­ri­me pë­r­pu­then dhe ve­p­roj­në në të njëj­tin drej­tim, loja e sho­që­ri­së nje­rë­zo­re do të va­zh­do­jë në më­ny­rë të le­h­të dhe në ha­r­mo­ni dhe ka shu­më gja­sa të jetë e lu­m­tur dhe e su­k­se­s­sh­me. Nëse ato janë të ku­n­dë­r­ta apo të ndry­sh­me, loja do të zhvi­llo­het si mos më keq dhe sho­që­ria du­het të jetë gji­th­mo­në në shka­llën më të la­r­të të çrre­gu­lli­mit.⁽⁷⁷⁾

Nëse nje­riu nuk shka­k­ton më shu­më dëme sesa të mira në pë­r­p­je­k­jet e tij për të pë­r­mi­rë­su­ar re­n­din sho­që­ror, ai do të du­het të më­so­jë se në këtë, ash­tu si në të gji­tha fu­shat e tje­ra ku mbi­zo­të­ron ko­m­p­le­k­si­te­ti the­l­bë­sor i një llo­ji të or­ga­ni­zu­ar, ai nuk mund të si­gu­ro­jë njo­hu­ri të plo­të për të do­mi­nu­ar ngja­r­je të mu­n­d­sh­me. Pra­n­daj, ai do të du­het të pë­r­do­rë ato njo­hu­ri që mund të si­gu­ro­jë, jo të mo­de­lo­jë re­zu­l­ta­tet, ash­tu si mje­sh­t­ri gdhend ve­p­rën e tij, por më te­për të ku­l­ti­vo­jë zhvi­lli­min duke si­gu­ru­ar mje­di­sin e pë­r­sh­ta­t­shëm, ash­tu si ko­p­sh­ta­ri kuj­de­set për lu­let e tij.⁽⁷⁸⁾

• Qe­ve­ria Fe­de­ra­le e Shte­te­ve të Ba­sh­ku­ara i pa­gu­an disa fe­r­me­rë për të mos ku­l­ti­vu­ar dri­thë­ra dhe në të njëj­tën kohë u si­gu­ron të tje­rë­ve pro­je­k­te të su­b­ve­n­ci­onu­ara të va­di­t­jes, në më­ny­rë që të ku­l­ti­voj­në më shu­më pi­kë­risht të njëj­tin pro­dukt. Su­b­ve­n­ci­one të ngja­sh­me të Ba­sh­ki­mit Ev­ro­pi­an so­llën tepricë të pro­dhi­mit. të shu­më pro­du­k­te­ve buj­që­so­re, gjë që ka nxi­tur shpre­h­jen po­pu­llo­re “një mal me gja­l­pë”.
• Pro­g­ra­met qe­ve­ri­ta­re të Shte­te­ve të Ba­sh­ku­ara për fe­r­me­rët e bu­l­me­tit bëj­në që çmi­mi i qu­më­sh­tit të jetë i la­r­të, ndë­r­sa qe­ve­ria su­b­ve­n­ci­onon pro­g­ra­min e dre­kës në­për shko­lla për ta bërë qu­më­sh­tin me çmim të shtre­nj­të më të pë­r­ba­llu­e­shëm.
• Pro­g­ra­mi i su­b­ve­n­ci­oni­mit të ush­qi­mit në Indi pë­r­pi­qet të jetë në dobi të ko­n­su­ma­to­rë­ve dhe pro­dhu­es­ve. Si re­zu­l­tat, In­dia ka arri­tur su­k­ses të ja­sh­të­za­ko­n­shëm të ra­ci­oni­mit të gru­rit për ko­n­su­ma­to­rët me çmi­me ar­ti­fi­ci­ale të ulë­ta, ndë­r­sa një­ko­hë­sisht ofe­r­ta ë­sh­të e te­përt, se­p­se fe­r­me­rët pa­gu­hen me çmi­me të la­r­ta. (Fe­r­me­rët gji­tha­sh­tu su­b­ve­n­ci­ono­hen pë­r­mes in­pu­te­ve buj­që­so­re - ene­r­gji­së ele­k­t­ri­ke, ujit dhe ple­h­ra­ve ki­mi­kë - në dëm të mje­di­sit). Qe­ve­ria ka ble­rë re­ze­r­va të më­dha të ori­zit dhe gru­rit të pri­shur, ndë­r­ko­hë që sa­sia e ku­fi­zu­ar në di­s­po­zi­ci­on për ko­n­su­ma­to­rët pë­r­ca­k­to­het në më­ny­ra që janë të ko­rru­p­tu­ara dhe në ku­n­dë­r­sh­tim me që­lli­min e de­k­la­ru­ar për të ndi­h­mu­ar të va­r­f­rit.⁽⁷⁹⁾
• Në të gji­thë bo­tën, shte­tet shpe­n­zoj­në 30 mi­li­ar­dë do­lla­rë në vit për su­b­ve­n­ci­oni­min e pe­sh­ki­mit, 60 pë­r­qind e të ci­la­ve sti­mu­lon në më­ny­rë të drej­tpë­r­d­rej­të një pra­k­ti­kë të pa­që­n­d­ru­e­sh­me dhe shka­të­rru­ese. Në vi­tin 2012, shtre­m­bë­ri­mi i tre­gut për pa­so­jë re­zu­l­toi me një ko­s­to prej 83 mi­li­ar­dë do­lla­rësh për eko­no­mi­në glo­ba­le.⁽⁸⁰⁾
• Në vi­tin 2015 dhe 2016, qe­ve­ri­të e G7-s, nda­në çdo vit të pa­k­tën 81 mi­li­ar­dë do­lla­rë si pë­r­k­ra­h­je fi­s­ka­le dhe 20 mi­li­ar­dë do­lla­rë të tje­rë në fi­na­n­ca pu­b­li­ke për pro­dhi­min dhe pë­r­do­ri­min e na­f­tës, ga­zit dhe qy­my­rit, ndë­r­sa një­ko­hë­sisht su­b­ve­n­ci­onoj­në në shka­llë të gje­rë pro­dhi­min e ene­r­gji­së di­ello­re dhe atë me erë. Në vi­tin 2019, Mbre­të­ria e Ba­sh­ku­ar pri­tej të shpe­n­zo­n­te 12 mi­li­ar­dë do­lla­rë në mbë­sh­te­t­je të ka­r­bu­ra­n­te­ve fo­si­le, dhe 8,3 mi­li­ar­dë do­lla­rë të tje­rë në mbë­sh­te­t­je të se­k­to­rit ko­n­ku­rru­es të ene­r­gji­së së ri­no­vu­e­sh­me.
• Le t’i kthe­he­mi ra­s­tit të In­di­së. Pla­ni Gji­thë­pë­r­f­shi­rës i Ve­p­ri­mit ku­n­dër ndo­t­jes i pë­r­ga­ti­tur nga Auto­ri­te­ti i Ko­n­t­ro­llit të Ndo­t­jes së Mje­di­sit (EPCA), tho­të se pë­r­do­ri­mi i ga­zit na­ty­ror të ngje­shur (CNG) nuk du­het të in­ku­ra­jo­het se­p­se “ë­sh­të bu­ri­mi kry­esor i eme­ti­me­ve të ok­si­dit të azo­tit dhe ai gji­tha­sh­tu rrit sa­si­në e gri­m­ca­ve të ngu­r­ta (PM1) në ajër”. Ky po­zi­ci­on bie në ku­n­dë­r­sh­tim të drej­tpë­r­d­rej­të me Pla­nin e Ve­p­ri­mit (2015) prej 42 pi­kash të ha­r­tu­ar nga Bo­r­di Qe­n­d­ror i Ko­n­t­ro­llit të Ndo­t­jes për qy­te­tin e De­l­hit, që kë­r­ko­n­te nga qy­te­ti in­fo­r­ma­ci­one se si do ta fi­llo­n­te ka­li­min në tra­n­s­port pu­b­lik, duke pë­r­do­rur gaz na­ty­ror të ngje­shur (CNG), sa më shpejt të ish­te e mu­n­dur.

Ek­zi­s­ton një ine­r­ci e ja­sh­të­za­ko­n­sh­me, një ti­ra­ni e sta­tu­ku­osë, në ma­rrë­ve­sh­jet pri­va­te dhe si­do­mos qe­ve­ri­ta­re. Ve­tëm një kri­zë, ak­tu­ale ose e pe­r­ce­p­tu­ar, pro­dhon ndry­shi­me re­ale. Kur ndodh kri­za, ve­p­ri­met që me­rren va­ren nga ide­të që ek­zi­s­toj­në në atë mo­ment. Unë be­soj se ky ë­sh­të fu­n­k­si­oni ynë bazë: zhvi­lli­mi i al­te­r­na­ti­va­ve ndaj po­li­ti­ka­ve ek­zi­s­tu­ese, për t’i mbaj­tur në jetë dhe të di­s­po­nu­e­sh­me de­ri­sa pa­mu­n­dë­sia po­li­ti­ke të bë­het po­li­ti­kisht e pa­evi­tu­e­sh­me.⁽⁸³⁾

• Vo­tu­e­sit kanë pak sti­muj për të vo­tu­ar në më­ny­rë të mi­ri­n­fo­r­mu­ar.
• Kur qe­ve­ria lë­viz pë­r­tej mbroj­tjes së të drej­ta­ve in­di­vi­du­ale dhe pë­r­f­shi­het shu­më në shpë­r­n­da­r­jen e bu­ri­me­ve të pa­k­ta, zy­r­ta­rët po­li­ti­kë të zgje­dhur kanë sti­muj të fo­r­të të kuj­de­sen për pi­kë­pa­m­jet e gru­pe­ve të mi­ro­r­ga­ni­zu­ara të in­te­re­sit.
• Fa­vo­ri­zi­mi po­li­tik do të in­ku­ra­jo­jë shpe­n­zi­met për fa­vor-kë­r­ku­e­sit.
• Pro­ce­si po­li­tik ka te­n­de­n­cën të jetë shku­r­t­pa­mës (shpesh ve­tëm deri në zgje­dh­jet e ar­dh­sh­me), gjë që re­zu­l­ton në rri­t­je të bo­r­xhit dhe pre­m­ti­me­ve të pa­ba­zu­ara që janë të vë­sh­ti­ra, nëse jo të pa­mu­n­du­ra, që të mba­hen.

1. De­ce­n­t­ra­li­zi­mi i ati­llë që ve­n­di­met e po­li­ti­ka­ve eko­no­mi­ke me­rren, në shka­llën ma­k­si­ma­le të mu­n­d­sh­me, në ni­ve­lin qe­ve­ri­tar më pra­në pe­r­so­na­ve që pre­ken
   Ndo­një­he­rë i re­fe­ru­ar si filializim, ky pa­rim gje­n­det në Ame­n­da­me­n­tin e Dhje­të të Ku­sh­te­tu­tës së Shte­te­ve të Ba­sh­ku­ara, që shpre­het se, “Pu­sh­te­tet që nuk u de­le­go­hen Shte­te­ve të Ba­sh­ku­ara në­pë­r­m­jet Ku­sh­te­tu­tës, e as që u nda­lo­hen Shte­te­ve, janë të re­ze­r­vu­ara për Shte­tet pë­r­ka­të­se, ose nje­rë­zit”. Fi­li­ali­zi­mi ë­sh­të gji­tha­sh­tu “një pa­rim i pë­r­gji­th­shëm i li­gjit të Ba­sh­ki­mit Ev­ro­pi­an”, si­pas Tra­k­ta­tit të Ma­s­t­ri­tit të vi­tit 1992. E ndry­shu­ar me Tra­k­ta­tin e Li­s­bo­nës të vi­tit 2009 “si­pas pa­ri­mit të fi­li­ali­zi­mit, në fu­shat që nuk janë bre­n­da ko­m­pe­te­n­cës së vet ek­s­k­lu­zi­ve, Ba­sh­ki­mi do të ve­p­ro­jë ve­tëm nëse dhe për sa kohë që ob­je­k­ti­vat e ve­p­ri­mit të pro­po­zu­ar nuk mund të arri­hen në më­ny­rë të mja­f­tu­e­sh­me nga Shte­tet Anë­ta­re, ose në ni­vel qe­n­d­ror ose në ni­vel ra­jo­nal apo ve­n­dor…”
   Lo­gji­ka e fi­li­ali­zi­mit rrjedh nga disa bu­ri­me. Ko­n­ta­k­ti më i drej­tpë­r­d­rej­të mes qe­ve­ri­së dhe qy­te­ta­rë­ve në ni­vel ve­n­dor dhe jo ko­m­bë­tar (ose su­pe­r­ko­m­bë­tar), le­jon zbu­lim më të mirë të ne­vo­ja­ve dhe dë­shi­ra­ve. Siç u di­s­ku­tua më he­rët, ko­n­ku­rre­n­ca mes qe­ve­ri­ve re­zu­l­ton në sti­muj për t’u shë­r­by­er më mirë qy­te­ta­rë­ve. Si re­zu­l­tat i gru­pe­ve të ndry­sh­me lo­ka­le të qy­te­ta­rë­ve të nxi­tur që të ad­re­soj­në pro­b­le­met e pë­r­gji­th­sh­me, shu­më­lloj­shmë­ria e qa­s­je­ve ndaj pro­b­le­me­ve të pë­r­do­ru­ra nga lo­ka­li­te­tet e ndry­sh­me do të rri­sin mu­n­dë­si­në që të zbu­lo­hen dhe mi­ra­to­hen po­li­ti­ka jo­p­ro­du­k­ti­ve nga një­si­të e tje­ra qe­ve­ri­ta­re.
   Me­gji­thë­se te­r­mi spe­ci­fik fi­li­ali­zim li­n­di nga “Qu­ad­ra­ge­si­mo anno” i Papa Piut XI në fi­llim të she­ku­llit të një­ze­të, ide­ja u ku­p­tua shu­më kohë pë­r­pa­ra se te­r­mi të hy­n­te në pë­r­do­rim të gje­rë. Duke vë­zh­gu­ar Ame­ri­kën e fi­lli­m­she­ku­llit të në­n­të­m­bë­dh­je­të, Ale­xis de Tocqu­evi­lle arri­ti në këtë pë­r­fu­n­dim:

   De­ce­n­t­ra­li­zi­mi ka jo ve­tëm vle­rë ad­mi­ni­s­t­ra­ti­ve, por edhe di­me­n­si­on ci­vil, duke qenë se rrit mu­n­dë­si­të që qy­te­ta­rët të kenë in­te­re­sa në çë­sh­t­jet pu­b­li­ke; i bën ata të më­so­hen me pë­r­do­ri­min e li­ri­së. Dhe nga aku­mu­li­mi i kë­ty­re li­ri­ve lo­ka­le, ak­ti­ve dhe të de­ta­ju­ara, lind ku­n­dë­r­pe­sha më efi­çe­n­te ku­n­dër pre­te­n­di­me­ve të qe­ve­ri­së qe­n­d­ro­re, edhe nëse do të mbë­sh­te­tej nga një vu­ll­net jo­pe­r­so­nal dhe ko­le­k­tiv.⁽⁸⁴⁾

2. Ko­n­t­ro­llet dhe ba­la­n­cat që e mbaj­në pu­sh­te­tin qe­ve­ri­tar të nda­rë qa­r­ta­zi në­për një­si­të e pa­va­ru­ra
   Qe­ve­ri­të za­ko­nisht kanë tri fu­sha ak­ti­vi­te­ti:
   1. Një degë le­gji­s­la­ti­ve që ha­r­ton li­gjet.
   2. Një degë ek­ze­ku­ti­ve që ad­mi­ni­s­t­ron li­gjet.
   3. Një degë gjy­që­so­ri (gjy­ka­tat) që in­te­r­p­re­ton li­gjet.
   Gji­th­se­si, ka një nu­mër shu­më të madh ma­rrë­ve­sh­jesh in­s­ti­tu­ci­ona­le të kë­ty­re tre fu­n­k­si­one­ve bazë. Duke mos ma­rrë pa­ra­sysh mo­na­r­ki­të, di­k­ta­tu­rat dhe ju­n­tat ush­ta­ra­ke (që mund të kenë pa­m­jen e re­gji­me­ve më de­mo­k­ra­te por në fakt do­mi­no­hen nga një in­di­vid apo kli­kë e ve­t­me), llo­jet bazë të si­s­te­me­ve mund të kla­si­fi­ko­hen si:
   1. Pa­r­la­me­n­tar, në të ci­lin pu­sh­te­ti ek­ze­ku­tiv mba­het nga një li­der (za­ko­nisht i qu­aj­tur kry­emi­ni­s­tër) i zgje­dhur nga pa­r­la­me­n­ti, dhe pa­r­la­me­n­ti pë­r­mes kry­emi­ni­s­t­rit zgjedh kë­shi­llin e mi­ni­s­t­ra­ve. Në këto si­s­te­me, kry­emi­ni­s­t­ri i shë­r­ben vu­ll­ne­tit të pa­r­la­me­n­tit dhe mund të hi­qet në çdo kohë. Këto ve­n­de mund të kenë kre­un fi­gu­ra­tiv të shte­tit (një mo­nark siç ë­sh­të Mbre­të­re­sha e An­g­li­së) ose një pre­si­dent me pu­sh­tet të ku­fi­zu­ar (si në Gje­r­ma­ni).
   2. Pre­si­de­n­ci­al, në të ci­lin ek­ze­ku­ti­vi zgji­dhet di­rekt nga vo­tu­e­sit dhe emë­ron ka­bi­ne­tin e vet, za­ko­nisht duke ma­rrë mi­ra­ti­min e or­ga­nit le­gji­s­la­tiv. Shte­tet e Ba­sh­ku­ara janë një she­m­bull i një si­s­te­mi të ti­llë.
   3. Gjy­s­më-pre­si­de­n­ci­al ose i pë­r­zi­erë, në të ci­lin vo­tu­e­sit zgje­dhin pre­si­de­n­tin, i cili ka pu­sh­te­te të ku­fi­zu­ara, por të rë­n­dë­si­sh­me, ndë­r­sa ka­bi­ne­ti (mi­ni­s­t­rat) i pë­r­gji­gjet pa­r­la­me­n­tit. Një si­s­tem i ti­llë mund të gje­n­det në Fra­n­cë.
   Gja­të shqy­r­ti­mit të si­s­te­me­ve pa­r­la­me­n­ta­re, janë të rë­n­dë­si­shëm fa­k­to­rët spe­ci­fi­kë in­s­ti­tu­ci­ona­lë. A drej­to­hen zgje­dh­jet në qa­r­qe të vo­g­la me një de­pu­tet apo në të më­dha që zgje­dhin disa de­pu­te­të? Në ra­s­tin e fu­n­dit, a ca­k­to­hen ve­n­det në bazë të pë­r­qi­n­d­jes së vo­ta­ve dhe cila ë­sh­të pë­r­qi­n­d­ja mi­ni­ma­le e ne­voj­shme për të hyrë në le­gji­s­la­tu­rë?
   Shu­mi­ca e ve­n­de­ve ish-ko­mu­ni­s­te në tra­n­zi­ci­on (rreth 60% e tyre) kanë mi­ra­tu­ar një si­s­tem të pë­r­zi­erë. Tri­dh­je­të pë­r­qind kanë një si­s­tem pa­r­la­me­n­tar dhe pje­sa tje­tër si­s­tem pre­si­de­n­ci­al. Me ka­li­min e ko­hës, disa ve­n­de, duke pë­r­f­shi­rë Gje­or­gji­në në vi­tin 2004, Re­pu­b­li­kën Çeke në 2012 dhe Ar­me­ni­në në 2015, ka­lu­an nga si­s­te­mi pa­r­la­me­n­tar në atë të pë­r­zi­erë. Pu­sh­te­tet e pre­si­de­n­tit në këto si­s­te­me të pë­r­zi­era va­ri­oj­në shu­më mes ve­n­de­ve të ndry­sh­me. Uk­ra­ina ka qenë veça­në­risht e pa­që­n­d­ru­e­sh­me, me ndry­shi­me në pu­sh­te­tin re­la­tiv të pre­si­de­n­tit dhe pa­r­la­me­n­tit në vi­tin 1994, 1996, 2004, 2010 dhe 2014. Kjo pa­që­n­d­ru­esh­më­ri e in­s­ti­tu­ci­one­ve bazë e bën ja­sh­të­za­ko­nisht të vë­sh­ti­rë pla­ni­fi­ki­min nga ana e in­ve­s­ti­to­rë­ve.
   Me­gji­thë­se ka ava­n­ta­zhe dhe di­sa­va­n­ta­zhe për të gji­tha llo­jet e la­r­t­pë­r­me­n­du­ra, stu­di­met su­gje­roj­në se si­s­te­met pre­si­de­n­ci­ale kanë te­n­de­n­cën të kenë qe­ve­ri më të vo­g­la. Kjo ndo­sh­ta për shkak të fa­k­tit se si­s­te­met pa­r­la­me­n­ta­re kanë më shu­më mu­n­dë­si që të kenë qe­ve­ri ko­ali­ci­oni ku disa pa­r­ti bëj­në kë­r­ke­sa për zgje­dhë­sit dhe pri­ori­te­tet e tyre në kë­m­bim të mbë­sh­te­t­jes për qe­ve­ri­në. Nga ana tje­tër, si­s­te­met pa­r­la­me­n­ta­re në mba­rë glo­bin du­ket se rri­ten më shpejt se ato pre­si­de­n­ci­ale. Por, në ve­n­det ish-ko­mu­ni­s­te, si­s­te­met pre­si­de­n­ci­ale kanë një di­sa­va­n­tazh më shu­më dhe janë të një ma­dhë­sie më të ma­dhe për shkak të te­n­de­n­cës për të ce­n­t­ra­li­zu­ar pu­sh­te­tin, deri në ni­ve­lin sa bë­hen shte­te auto­k­ra­te me ve­tëm një fa­sa­dë de­mo­k­ra­cie. Një pë­r­m­b­le­dh­je e shkë­l­qy­er e ava­n­ta­zhe­ve dhe di­sa­va­n­ta­zhe­ve të fo­r­ma­ve të ndry­sh­me të stru­k­tu­rës qe­ve­ri­ta­re në ko­n­te­k­s­tin e një ve­n­di ish-ko­mu­nist, ë­sh­të dhë­në nga eko­no­mi­s­tët Ro­xher Mirson (Ro­ger My­er­son), Ge­rard Ro­land dhe Ti­mo­fi Mi­lo­va­nov (Ty­mo­fiy My­lo­va­nov).⁽⁸⁵⁾
   Ro­xher Mirson (Ro­ger My­er­son), i cili fi­toi Çmi­min No­bel në Eko­no­mi në vi­tin 2007, ka su­gje­ru­ar gje­t­kë një stru­k­tu­rë pra­k­ti­ke që re­s­pe­k­ton ko­n­ce­p­tin e ko­n­t­ro­lle­ve dhe ba­la­n­ca­ve. Duke parë pro­b­le­met e gje­ra me ko­rru­p­si­onin në eko­no­mi­të në tra­n­zi­ci­on, një zgji­dh­je lo­gji­ke ë­sh­të që të nda­het pë­r­gje­gjë­sia për fu­n­k­si­oni­min e qe­ve­ri­së nga pë­r­gje­gjë­sia për he­ti­min dhe ndje­k­jen pe­na­le të ak­ti­vi­te­tit kri­mi­nal. Kjo e para mund t’i ca­k­to­het kry­emi­ni­s­t­rit dhe e dyta zy­rës së pre­si­de­n­tit. Pa­ri­mi bazë ë­sh­të se edhe në një si­s­tem li­gjor të mi­rë­the­me­lu­ar, por veça­në­risht në ve­n­det e de­mo­k­ra­ti­zu­ara ri­sh­ta­zi, pa­s­ja e një bu­ri­mi fu­qie të pa­va­rur pë­r­gje­gjës për he­ti­min e ve­p­ra­ve ko­rru­p­ti­ve zvo­gë­lon në më­ny­rë të ko­n­si­de­ru­e­sh­me af­të­si­në e kë­ty­re ak­to­rë­ve për t’iu shma­n­gur drej­të­si­së.
3. Një gjy­që­sor i pa­va­rur
   Ndë­r­sa ko­n­t­ro­lli i emë­ri­me­ve në gjy­që­sor ë­sh­të i rë­n­dë­si­shëm, ai nuk ë­sh­të fa­k­to­ri i ve­tëm që ko­n­t­ri­bu­on në fu­n­k­si­oni­min e si­s­te­mit li­gjor si ko­n­t­roll dhe ba­la­n­cë. Stu­di­met eko­no­mi­ke kanë tre­gu­ar va­zh­di­misht se pa­va­rë­sia e gjy­që­so­rit ë­sh­të një pë­r­ca­k­tu­es i rë­n­dë­si­shëm i pro­s­pe­ri­te­tit eko­no­mik. Du­het të jetë e qa­r­të se me “pa­va­rë­si” në­n­ku­p­toj­më pa­va­rë­si re­ale (de fa­k­to — ose pa­va­rë­si fa­k­ti­ke), dhe jo thjesht atë që ë­sh­të shkru­ar zy­r­ta­risht në ligj, por që mund të shma­n­get (de jure — ose pa­va­rë­si li­gjo­re).⁽⁸⁶⁾ Pa­ri­met që ko­n­t­ri­bu­oj­në në një gjy­që­sor të ti­llë, pë­r­f­shij­në sa vi­jon:
   1. Nda­r­ja e pu­sh­te­te­ve. Gjy­që­so­ri nuk du­het të ketë ko­n­takt me pa­r­ti­të po­li­ti­ke, veça­në­risht pa­r­ti­në në pu­sh­tet, dhe du­het të ku­fi­zo­jë ko­n­ta­k­tin me de­gën e ek­ze­ku­ti­vit për çë­sh­t­jet e si­gu­ri­së, ato fi­na­n­ci­are dhe ad­mi­ni­s­t­ra­ti­ve.
   2. Si­gu­ria e pa­gës. Pa­gat e gjy­ka­të­s­ve du­het të jenë fi­k­se dhe të si­gu­r­ta.
   3. Mbaj­tja e ga­ra­n­tu­ar deri në pe­n­si­on ose në mba­ri­min e ma­n­da­tit. Gjy­ka­të­sit du­het të hi­qen ose të pe­zu­llo­hen ve­tëm për ar­sye “pa­a­f­të­sie” ose “sje­ll­je që i bën të pa­pë­r­sh­ta­t­shëm për të ush­t­ru­ar de­ty­rat e tyre”. Një sje­ll­je e ti­llë do të pë­r­f­shi­n­te as­pe­k­te si pra­ni­mi i ry­sh­fe­tit.
   4. Një gjy­ka­të e ha­pur. Pu­b­li­ku du­het të ketë të drej­tën të hyjë në gjy­ka­të në çdo mo­ment që po zhvi­llo­het një gjyq dhe të ketë qa­s­je te ve­n­di­met. Du­het të ap­li­ko­hen udhë­zu­es dhe pa­ri­me për me­di­an me liri ma­k­si­ma­le rreth asaj që mund të ra­po­r­toj­në për të si­gu­ru­ar gjy­qe të drej­ta.
   5. Kë­r­ke­sa për t’ia ko­mu­ni­ku­ar li­gjin pu­b­li­kut. Edhe një qy­te­tar i in­te­re­su­ar dhe i pë­r­f­shi­rë nuk mund t’i ve­n­do­së para pë­r­gje­gjë­si­së li­de­rët dhe or­ga­net qe­ve­ri­ta­re për ve­p­ri­met e tyre (ose mu­n­ge­sën e ve­p­ri­me­ve) nëse nuk e dinë se çfa­rë sje­ll­je kë­r­ko­het nga li­de­rët e tyre në li­gjin ve­n­das dhe ndë­r­ko­m­bë­tar.
   6. Një pro­ces pë­r­z­gje­dhës gjy­që­so­ri që ë­sh­të i drej­të. Pë­r­z­gje­dh­ja e gjy­ka­të­s­ve du­het të bë­het nga pe­r­so­na me “in­te­g­ri­tet” dhe “af­të­si”, me “traj­ni­min dhe ku­ali­fi­ki­met e du­hu­ra” dhe pa di­s­k­ri­mi­nim.
   Ky pa­ri­mi i fu­n­dit du­het të ap­li­ko­het nëse pro­ce­si i pë­r­z­gje­dh­jes bë­het pë­r­mes emë­ri­mit ose zgje­dh­je­ve. Në fakt, duke parë kë­r­ke­sat ko­m­p­le­k­se që pë­r­f­shi­hen në gjy­ki­min e ci­lë­si­së dhe fa­k­tin se gjy­ka­të­sit nuk du­het të pë­r­pi­qen të bëj­në po­li­ti­ka nga tru­pi gjy­ku­es, pë­r­z­gje­dh­ja e gjy­ka­të­se­ve nga vo­tu­e­sit kry­esisht të pa­in­fo­r­mu­ar mund të jetë veça­në­risht pro­b­le­ma­ti­ke.
4. Një ba­n­kë qe­n­d­ro­re e pa­va­rur
   Një di­sa­va­n­tazh i një si­s­te­mi de­mo­k­ra­tik (me­gji­thë­se si­gu­risht nuk mund të zbe­hë ava­n­ta­zhet e veta të shu­m­ta) ë­sh­të se po­li­ti­ka­nët që pë­r­ba­llen me zgje­dh­je të ko­n­te­s­tu­ara mund të ma­rrin ve­n­di­me që kri­joj­në pë­r­fi­ti­me tani, por ve­n­do­sin ko­s­to shu­më më të më­dha në të ar­dh­men kur ata nuk do të jenë më në pu­sh­tet. Ky ho­ri­zont afa­t­sh­ku­r­tër mund të sje­llë shpe­n­zi­me të la­r­ta pu­b­li­ke pa rri­tur ta­k­sat për të pa­gu­ar për këto shpe­n­zi­me. Të pë­r­ba­llur me këtë di­le­më, po­li­ti­ka­nët shpesh janë tu­n­du­ar të “pa­gu­aj­në” për shpe­n­zi­met e tyre duke ur­dhë­ru­ar ba­n­kën qe­n­d­ro­re të shty­pë para. Siç pamë në Pje­sën 2, Ele­me­n­ti 5, kri­ji­mi i te­përt i pa­ra­së do të sje­llë ni­vel të la­r­të in­f­la­ci­oni, ndo­sh­ta edhe hi­pe­ri­n­f­la­ci­on. Si te­oria eko­no­mi­ke ash­tu edhe stu­di­met e ka­lu­ara tho­në se duke ndry­shu­ar sti­mujt dhe duke sje­llë pa­si­gu­ri që e bën të vë­sh­ti­rë pla­ni­fi­ki­min për të ar­dh­men, ky in­f­la­ci­on do të ulë rri­t­jen eko­no­mi­ke dhe mi­rë­qe­ni­en e qy­te­ta­rë­ve në vi­tet në va­zh­dim. Kur ba­n­kat qe­n­d­ro­re kanë pa­va­rë­si për t’i re­zi­s­tu­ar pre­si­onit nga po­li­ti­ka­nët, re­zu­l­ta­tet kanë qenë çmi­me më të ulë­ta dhe më të që­n­d­ru­e­sh­me dhe no­r­ma rri­t­je­je më të la­r­ta.
5. Mbroj­tja e të drej­ta­ve të pro­nës
   Fi­lo­zo­fi Xhon Lok (John Lo­c­ke) duke shkru­ar në fund të she­ku­llit të shta­të­m­bë­dh­je­të, shpre­hej se e drej­ta për të zo­të­ru­ar dhe pë­r­do­rur pro­nën pri­va­te ish­te “e drej­të na­ty­ro­re” dhe se “ru­aj­tja e pro­nës” ish­te “ob­je­k­ti­vi i madh dhe kry­esor” për të ci­lin qe­ni­et nje­rë­zo­re kri­jo­nin qe­ve­ri­të. Po­thu­aj­se çdo ku­sh­te­tu­të pë­r­mend mbroj­tjen e pro­nës. She­m­buj të kë­saj pë­r­f­shij­në:
   1. Ka­r­ta Ev­ro­pi­ane e të Drej­ta­ve The­me­lo­re që tho­të: “Të gji­thë kanë të drej­tën të zo­të­roj­në, pë­r­do­rin, she­sin dhe të lënë tra­shë­gim pro­nat e tyre të fi­tu­ara në më­ny­rë të li­gj­sh­me. As­kush nuk mund të pri­vo­het nga pro­na e tij ose e saj, me pë­r­ja­sh­tim të in­te­re­sit pu­b­lik dhe në ra­s­tet si­pas ku­sh­te­ve që je­pen nga li­gji, me kusht që të jetë pa­gu­ar një ko­m­pe­n­sim i drej­të në kohë për hu­m­b­jen e shka­k­tu­ar”.
   2. Ku­sh­te­tu­ta e Shte­te­ve të Ba­sh­ku­ara, që pë­r­m­ban fra­zën e ci­tu­ar gje­rë­sisht: “As­një pe­r­so­ni nuk do t’i … pri­vo­het jeta, li­ria ose pro­na, pa pa­sur një pro­ces të rre­gullt li­gjor; dhe pro­na pri­va­te nuk do të me­rret për pë­r­do­rim pu­b­lik, pa dhë­në ko­m­pe­n­si­min e drej­të”.
   3. Ku­sh­te­tu­ta e Fe­de­ra­tës Ruse që ë­sh­të edhe më spe­ci­fi­ke: “E drej­ta për pro­në pri­va­te do të mbro­het nga li­gji. Se­ci­li do të ketë të drej­tën të ketë pro­në dhe ta zo­të­ro­jë, pë­r­do­rë dhe she­së atë si in­di­vi­du­alisht ash­tu edhe në më­ny­rë të pë­r­ba­sh­kët me pe­r­so­nat e tje­rë. As­kush nuk mund pri­vo­het nga pro­na pë­r­ve­ç­se pë­r­mes një ur­dh­ri gjy­ka­te. Tje­të­r­si­mi i de­ty­ru­ar i pro­nës për kë­r­ke­sa shte­të­ro­re mund të kry­het ve­tëm pas ko­m­pe­n­si­mit të më­pa­r­shëm dhe të drej­të”.
   Fa­t­ke­që­sisht, shu­më prej kë­ty­re fja­lë­ve, siç tho­të një shpre­h­je, “nuk vlej­në sa le­t­ra mbi të ci­lën janë shkru­ar”. Qe­ve­ri­të shpesh i shka­të­rroj­në mbroj­tjet e pro­nës. Fra­zat e ti­lla si “in­te­re­si pu­b­lik”, “ko­m­pe­n­si­mi i drej­të”, ose “ko­m­pe­n­si­mi i pa­a­n­shëm” janë su­b­jekt i in­te­r­p­re­ti­me­ve. Qe­ve­ri­të shpesh pë­r­do­rin rre­gu­llo­re për të ma­rrë ose ko­n­t­ro­llu­ar pro­nën pri­va­te pa ko­m­pe­n­sim, me­gji­thë­se zo­të­ru­e­si i pro­nës nuk ka shke­lur të drej­tat e as­kujt. Gjy­ka­tat në pë­r­gji­thë­si i kanë le­ju­ar këto ma­rr­je të pro­nës pri­va­te për sa kohë që një or­gan le­gji­s­la­tiv ka ve­n­do­sur se ve­p­ri­mi ish­te “në të mirë të in­te­re­sit pu­b­lik” ose se se­ku­es­t­ri­mi nuk i mo­hoi pro­na­rit të gji­tha pë­r­do­ri­met e pro­nës së tij ose të saj. Çë­sh­t­ja e ma­rr­jes efe­k­ti­ve (duke mo­hu­ar shu­më pë­r­do­ri­me të pro­nës ndë­r­ko­hë që te­k­ni­kisht nuk ndry­shon pro­në­si­në) ë­sh­të veça­në­risht pro­b­le­ma­ti­ke. Çfa­rë do të tho­të, për she­m­bull, për një in­di­vid që “të zo­të­ro­jë” një tokë në breg të de­tit nëse ka një rre­gu­llo­re që nuk le­jon që të ndë­r­to­het?
   E pë­r­m­b­le­dhur, thjesht pë­r­f­shi­r­ja e të drej­ta­ve të pro­nës në ligj ose ma­d­je edhe në ku­sh­te­tu­të nuk mja­f­ton që të nxi­tet rri­t­ja eko­no­mi­ke. Të drej­ta të ti­lla du­het të jenë të be­su­e­sh­me dhe të be­so­hen nga in­ve­s­ti­to­rët e mu­n­d­shëm. Stu­di­met eko­no­mi­ke kanë tre­gu­ar se efe­k­ti i të drej­ta­ve të pro­nës mbi rri­t­jen ë­sh­të shu­më më i fo­r­të kur ko­m­bi­no­het me pa­va­rë­si­në e gjy­që­so­rit dhe një ni­vel të la­r­të ko­n­t­ro­llesh dhe ba­la­n­cash në stru­k­tu­rën qe­ve­ri­ta­re.
6. Ga­ra­n­ci­të e li­ri­së së fja­lës dhe të shty­pit
   Ndë­r­ko­hë që, siç di­s­ku­tu­am më lart, ko­n­t­ro­llet dhe ba­la­n­cat bre­n­da stru­k­tu­rës së qe­ve­ri­së janë të rë­n­dë­si­sh­me, ato du­het të plo­të­so­hen me mo­ni­to­rim të ja­sh­tëm. Kjo ndodh veça­në­risht në ra­s­tin e atij që nji­het si “ko­rru­p­si­oni ba­sh­kë­pu­nu­es” në të ci­lin si pa­gu­e­si ash­tu edhe ma­rrë­si i ry­sh­fe­tit janë të dy pë­r­gje­gjës para li­gjit, që do të tho­të se ë­sh­të e vë­sh­ti­rë të gru­m­bu­llo­hen pro­va, pasi as­kush nga pje­së­ma­rrë­sit nuk ë­sh­të i nxi­tur të tradhtojë tje­t­rin. Me­gji­thë­se ka te­s­te më të so­fi­s­ti­ku­ara sta­ti­s­ti­ko­re, li­dh­ja mes një shty­pi të lirë dhe efe­k­ti­vi­te­tit të pë­r­gji­th­shëm të qe­ve­ri­së (dhe su­k­se­sit pë­r­ka­tës më të madh eko­no­mik) ë­sh­të e qa­r­të nga një gra­fik i thje­sh­të si ky më po­sh­të. Nuk ë­sh­të çudi që në një qe­ve­ri auto­ri­ta­re, ga­ze­ta­rët kë­r­cë­no­hen me ce­n­su­rë, arre­s­tim dhe ma­d­je vde­k­je.

   

   Bu­ri­mi: Aymo Bru­netti, Be­at­ri­ce We­der, “A free press is bad news for co­rru­p­ti­on,” Jo­ur­nal of Pu­b­lic Eco­no­mics, (2003), 87 (7): 1801-1824, 10.1016/S0047-2727(01)00186-4.

   Pë­r­pa­ri­met te­k­no­lo­gji­ke gja­të 20 vi­te­ve të ka­lu­ara kanë rri­tur af­të­si­në e qy­te­ta­rë­ve të mo­ni­to­roj­në qe­ve­ri­të dhe t’i vënë ato para pë­r­gje­gjë­si­së. Së­rish, një gra­fik i thje­sh­të e bën të qa­r­të li­dh­jen mes pë­r­ha­p­jes së in­te­r­ne­tit dhe ko­rru­p­si­onit të ulët (këtu Fa­ce­bo­ok-u pë­r­do­ret thjesht për të në­n­ku­p­tu­ar të gji­tha me­di­at so­ci­ale):

   

   Bu­ri­mi: C.K. Jha, & S. Sa­ra­n­gi «Does so­ci­al me­dia re­du­ce co­rru­p­ti­on?», In­fo­r­ma­ti­on Eco­no­mics and Po­licy, Vo­lu­me 39 (qe­r­shor 2017): 60-71.

   Ë­sh­të e qa­r­të rë­n­dë­sia e “Mu­rit të Madh Mbroj­tës të Ki­nës” në ko­n­t­ro­lli­min e sho­që­ri­së ki­ne­ze, siç ë­sh­të edhe roli i me­di­as so­ci­ale në mu­n­dë­si­min e pro­te­s­ta­ve qy­te­ta­re për t’i vënë qe­ve­ri­të para pë­r­gje­gjë­si­së në shu­më eko­no­mi në tra­n­zi­ci­on. Disa she­m­buj të fu­n­dit pë­r­f­shij­në pro­te­s­tat #RejectSerzh në Ar­me­ni në pra­n­ve­rë 2018 dhe Euro­ma­iden në Uk­ra­inë në vi­tin 2013-2104.⁽⁸⁷⁾
   Li­ria e shty­pit në­n­ku­p­ton më shu­më se thjesht shty­p­jen e me­di­ave ose kë­r­cë­ni­min e ga­ze­ta­rë­ve. Ko­n­t­ro­lli­mi dhe pë­r­do­ri­mi i te­le­vi­zi­onit për pro­pa­ga­n­dë nga qe­ve­ri­të ë­sh­të një pro­b­lem në shu­më ve­n­de. Një te­n­de­n­cë tje­tër shqe­të­su­ese ë­sh­të ble­r­ja e ga­ze­ta­ve, te­le­vi­zi­one­ve dhe ra­di­os­ta­ci­one­ve nga po­li­ti­ka­nët e pa­sur. Ndë­r­sa ndë­r­hy­r­ja te pro­na­rët pri­va­të ë­sh­të gji­th­mo­në e dy­shi­m­të, ek­zi­s­ton një zonë ku po­li­ti­ka e shë­n­do­shë pu­b­li­ke mund të kë­r­ko­jë ku­fi­zi­me.
7. Li­ria e lë­vi­z­jes, in­ve­s­ti­mit dhe tre­g­ti­së
   Li­ria e in­di­vi­dë­ve për të ko­n­ku­rru­ar në bi­z­nes dhe për t’u pë­r­f­shi­rë në ak­ti­vi­te­te shkë­m­bi­mi me vu­ll­net të plo­të ë­sh­të the­me­li i li­ri­së dhe pro­g­re­sit eko­no­mik. Ko­n­t­ro­llet e çmi­me­ve, ku­fi­zi­met e hy­r­jes në bi­z­ne­se dhe punë, li­gjet që ku­fi­zoj­në shkë­m­bi­min e ma­ll­ra­ve dhe shë­r­bi­me­ve mes ku­fij­ve ko­m­bë­ta­rë dhe rre­gu­llo­ret e tje­ra qe­ve­ri­ta­re që ku­fi­zoj­në tre­g­ti­në, nuk janë eko­no­mi e shë­n­do­shë. Li­ce­n­ci­mi pro­fe­si­onal (që kë­r­kon mi­ra­tim qe­ve­ri­tar për t’u pë­r­f­shi­rë në një pro­fe­si­on si p.sh. për të ma­rrë një rast ek­s­t­rem por real, gë­r­she­ti­min e flo­kë­ve) ë­sh­të një mjet i madh anti-ko­n­ku­rre­n­cë që ku­fi­zon mu­n­dë­si­të e pu­nës, duke pë­r­f­shi­rë ato të pje­sës më të va­r­fër të sho­që­ri­së. Kur ka shqe­të­si­me për mbroj­tjen e pu­b­li­kut, ce­r­ti­fi­ki­mi (që jep in­fo­r­ma­ci­on rreth traj­ni­mit të in­di­vi­dit, por i lë ko­n­su­ma­to­rët të lirë të vle­rë­soj­në rë­n­dë­si­në e atij traj­ni­mi) of­ron një op­si­on su­pe­ri­or. Me ce­r­ti­fi­ki­min, ble­rë­s­ve u je­pet in­fo­r­ma­ci­on për të bërë zgje­dh­je të shë­n­do­sha pa mby­llur mu­n­dë­si­në e të tje­rë­ve që të dë­sh­moj­në se janë of­ru­es të aftë. Siç mund të pa­ra­shi­ko­het, li­ce­n­ci­mi do të pë­r­do­ret për të ku­fi­zu­ar tre­g­ti­në dhe për t’u dhë­në of­ru­es­ve ek­zi­s­tu­es pu­sh­tet mo­no­po­li.
   Li­ria për të tre­g­tu­ar ë­sh­të një e drej­të bazë nje­rë­zo­re, siç ë­sh­të li­ria e fja­lës dhe li­ria e be­si­mit. Nuk ka as­një ar­sye pse qy­te­ta­rët nuk du­het të le­jo­hen t’i blej­në nga, dhe t’i she­sin, kuj­tdo që u jep aty­re ofe­r­tën më të mirë, edhe nëse pa­r­t­ne­ri tre­g­tar je­ton në një vend tje­tër.
   Ë­sh­të disi e çu­di­t­sh­me që ndë­r­sa tre­g­tia re­ci­p­ro­ke e lirë (ku të dy pa­r­t­ne­rët janë të ha­pur të blej­në dhe të she­sin nga një­ri-tje­t­ri) ë­sh­të qa­r­të­sisht e le­ve­r­di­sh­me, ko­n­se­n­su­si mes eko­no­mi­s­të­ve ë­sh­të se re­ci­p­ro­ci­te­ti nuk ë­sh­të the­l­bë­sor. Në po­thu­aj­se të gji­tha ra­s­tet një vend do të pë­r­mi­rë­so­jë je­tën e qy­te­ta­rë­ve të vet nëse heq ba­rri­erat ndaj im­po­r­ti­mit të lirë të ma­ll­ra­ve, pa­va­rë­sisht nga po­li­ti­ka e pa­r­t­ne­rë­ve të vet tre­g­ta­rë. Lo­gji­ka e kë­saj “tre­g­tie të lirë të një­an­sh­me”, mund të shi­het në një ci­tim nga Xho­an Ro­bi­n­son (Joan Ro­bi­n­son) (1903-83), një nga eko­no­mi­s­tët më ori­gji­na­lë dhe pro­du­k­tiv të she­ku­llit të një­ze­të:

   Edhe nëse pa­r­t­ne­ri juaj tre­g­tar hedh shkë­m­binj në po­r­tet e veta për të pe­n­gu­ar ar­dh­jen e ani­je­ve me nga­r­ke­sa, nuk ju bën juve më të mirë nëse hi­dh­ni shkë­m­binj në po­r­tet tu­aja.

   Di­s­ku­ti­mi pu­b­lik shpesh pro­von të ana­li­zo­jë li­ri­në e tre­g­ti­së, li­ri­në e lë­vi­z­jes dhe li­ri­në e in­ve­s­ti­mit si tema të veça­n­ta. Ato nuk janë të ti­lla. Nëse pu­no­një­sit pa­gu­hen më pak në një vend se në një tje­tër, të tre ka­na­let do të hyj­në në lojë. Pu­no­një­sit do të pë­r­pi­qen të lë­vi­zin në një zonë me paga më të la­r­ta, in­ve­s­ti­to­rët do të shkoj­në në një vend me paga më të ulë­ta për të pë­r­fi­tu­ar nga kra­hu i lirë i pu­nës dhe ma­ll­rat e pro­dhu­ara duke pë­r­do­rur këtë punë do të jenë më pak të shtre­nj­ta në tre­gjet bo­të­ro­re. Bllo­ki­mi i një prej kë­ty­re ka­na­le­ve ve­tëm do të rri­së pre­si­onin te të tje­rat.
8. Pë­r­do­ri­mi i an­ko­ri­me­ve të ja­sh­t­me
   Vo­tu­e­sit, ash­tu si nje­rë­zit me lo­gji­kë eko­no­mi­ke, ma­rrin ve­n­di­me duke kra­ha­su­ar ko­s­tot dhe pë­r­fi­ti­met. Po­li­ti­ka­nët, siç kemi di­s­ku­tu­ar ta­sh­më, shpesh kanë ho­ri­zont shu­më afa­t­sh­ku­r­tër, deri në zgje­dh­jet e ar­dh­sh­me. Kjo shkë­pu­t­je kri­jon vë­sh­ti­rë­si në mi­ra­ti­min e po­li­ti­ka­ve që mund të ve­n­do­sin ko­s­to ak­tu­ale në kë­m­bim të pë­r­fi­ti­me­ve shu­më më të më­dha afa­t­gja­ta. Kjo mo­s­pë­r­pu­th­je ko­ho­re e bën të vë­sh­ti­rë që po­li­ti­ka­nët të bëj­në an­ga­zhi­me të be­su­e­sh­me në po­li­ti­ka. Li­de­rët gji­tha­sh­tu mund të jenë nën pre­si­onin e in­te­re­sa­ve të fu­qi­sh­me për të mi­ra­tu­ar po­li­ti­ka që fa­vo­ri­zoj­në gru­pet e bre­n­d­sh­me në ku­rriz të pu­b­li­kut të gje­rë.
   Një zgji­dh­je e mu­n­d­sh­me ë­sh­të që udhë­he­që­sit la­r­g­pa­mës të ku­fi­zoj­në af­të­si­në e tyre për të re­agu­ar ndaj pre­si­onit duke iu ba­sh­ku­ar një or­ga­ni­za­te ndë­r­ko­m­bë­ta­re që kë­r­kon po­li­ti­ka të mira si kusht për t’u bërë anë­ta­re ose për të va­zh­du­ar anë­ta­rë­si­min. Mund të ketë shu­më or­ga­ni­za­ta të ti­lla. Ba­sh­ki­mi Ev­ro­pi­an (BE) ve­n­dos kë­r­ke­sa për një de­fi­cit të ulët bu­xhe­tor dhe një li­mit për ni­ve­lin to­tal të hu­ama­rr­jes qe­ve­ri­ta­re. Gji­tha­sh­tu ai kë­r­kon nga anë­ta­rët e tij të mi­ra­toj­në një set rre­gu­llash të pë­r­ba­sh­kë­ta (të qu­aj­tu­ra acqu­is commu­na­uta­ire). Ndë­r­sa disa po­li­ti­ka të BE-së (su­b­ve­n­ci­onet për fe­r­me­rët si­pas Po­li­ti­kës së Pë­r­ba­sh­kët Buj­që­so­re janë një she­m­bull i qa­r­të), mund të mos jenë të do­bi­sh­me (ose ma­d­je edhe ku­n­dër eko­no­mi­së së shë­n­do­shë), ato janë no­r­ma­lisht shu­më më të mira se ato që do të ki­shin mi­ra­tu­ar shu­më ve­n­de ish-ko­mu­ni­s­te pa sti­mu­lin e anë­ta­rë­si­mit në BE. Ve­n­det me pri­t­sh­më­ri të ar­sy­e­sh­me për t’u bërë pje­së e BE-së, bënë shu­më re­fo­r­ma të dhi­m­b­sh­me që në fund so­llën pë­r­fi­ti­me për qy­te­ta­rët e tyre.⁽⁸⁸⁾
   Or­ga­ni­za­tat e tje­ra që mund të ki­shin një in­f­lu­en­cë po­zi­ti­ve të ngja­sh­me pë­r­f­shij­në NATO-n, OBT-në, Gjy­ka­tën Ev­ro­pi­ane të të Drej­ta­ve të Nje­ri­ut, OBZHE-në dhe Qe­n­d­rën Ndë­r­ko­m­bë­ta­re për Zgji­dh­jen e Mo­s­ma­rrë­ve­sh­je­ve të In­ve­s­ti­me­ve (ICSID). Fo­n­di Mo­ne­tar Ndë­r­ko­m­bë­tar (FMN) ë­sh­të veça­në­risht i rë­n­dë­si­shëm për të nxi­tur qe­ve­ri­të që të mi­ra­toj­në po­li­ti­ka qe­ve­ri­ta­re për pë­r­mi­rë­si­min e rri­t­jes. Ve­n­det kanë te­n­de­n­cën t’i drej­to­hen FMN-së për asi­s­te­n­cë kur shpe­n­zi­met e te­pë­r­ta qe­ve­ri­ta­re kanë kri­ju­ar kri­za mo­ne­ta­re ku tre­gjet ndë­r­ko­m­bë­ta­re të kre­di­ve nuk janë më të qa­së­sh­me për të fi­na­n­cu­ar edhe më shu­më bo­r­xhin pu­b­lik. Një she­m­bull do të ish­te kri­za gre­ke e vi­te­ve 2010-2018. Ve­tëm pre­si­oni nga FMN-ja dhe Ba­n­ka Qe­n­d­ro­re Ev­ro­pi­ane e bi­n­di qe­ve­ri­në gre­ke të mi­ra­to­jë re­fo­r­mat e ne­voj­shme.
   Edhe re­n­di­t­jet e ja­sh­t­me që nuk kë­r­koj­në anë­ta­rë­sim mund të kenë një ndi­kim po­zi­tiv në pe­r­fo­r­ma­n­cën e qe­ve­ri­së. Gje­or­gjia, për she­m­bull, kre­no­het se re­n­di­tet mes 10 ve­n­de­ve më të mira në in­de­k­sin e Ba­n­kës Bo­të­ro­re të “Le­h­të­si­së për të kry­er bi­z­nes” dhe mi­ni­s­t­rat qe­ve­ri­ta­rë janë pë­r­gje­gjës për re­fo­r­mat që pë­r­mi­rë­soj­në këtë re­n­di­t­je.

Çmi­mi i li­ri­së dhe ma­d­je i vetë nje­rë­zi­mit, ë­sh­të vi­gji­le­n­ca e pë­r­je­t­sh­me.

Gji­th­mo­në u kam thë­në stu­de­n­të­ve se jeta nuk ë­sh­të lo­ta­ri dhe jeta nuk ë­sh­të “lojë me rezultat zero”. Su­k­se­si juaj nuk do të ma­rrë nga su­k­se­set e di­kujt tje­tër. Su­k­se­si juaj va­ret nga zgje­dh­jet tu­aja dhe zgje­dh­jet kanë pa­so­ja.

Pa­ra­ja ë­sh­të ve­tëm një mjet. Ajo ju çon kudo që të dë­shi­ro­ni, por nuk ju zë­ve­n­dë­son juve si sho­fer.

No­r­ma e pë­r­bë­rë e in­te­re­sit ë­sh­të fo­r­ca më e fu­qi­sh­me në uni­vers.

Bu­ri­mi: Llo­ga­ri­t­jet e auto­rë­ve. Su­po­zon mo­s­pi­r­jen e një pa­ke­te në ditë me çmim 8 $ për pa­ke­të dhe me no­r­më in­te­re­si 7 pë­r­qind në vit.

1. Nëse du­ket te­për e mirë për të qenë e vë­r­te­të, ndo­sh­ta ë­sh­të ash­tu. Kjo ë­sh­të një kli­she e vje­tër, por e vle­f­sh­me. Disa tre­g­tu­es in­ve­s­ti­mesh janë të ga­t­shëm të bëj­në gji­th­ç­ka që të ma­rrin pa­ra­të tu­aja se­p­se pasi t’i kenë shtë­në në dorë, janë ata që i kanë gjë­rat në dorë dhe ju jeni i pa­fu­qi­shëm.
2. Bëni bi­z­nes ve­tëm me palë që kanë re­pu­ta­ci­on të ci­lin du­het ta mbroj­në. Ko­m­pa­ni­të e sta­bi­li­zu­ara me re­pu­ta­ci­on të mirë ngu­rroj­në që t’i drej­toj­në kli­en­tët drejt in­ve­s­ti­me­ve të kë­qi­ja. Për she­m­bull, një ofe­r­të fi­lle­s­ta­re pu­b­li­ke ak­si­onesh nga një fi­r­më që sapo ka ni­sur ak­ti­vi­te­tin dhe të ci­lën ve­tëm pak pe­r­so­na e njo­hin, ka më shu­më mu­n­dë­si që të re­zu­l­to­jë në hu­m­b­je sesa një ofe­r­të nga një fi­r­më e sta­bi­li­zu­ar që ka re­pu­ta­ci­on të që­n­d­ru­e­shëm.
3. As­një­he­rë mos bli­ni një in­ve­s­tim që of­ro­het me te­le­fon ose e-mail. Këto te­k­ni­ka ma­r­ke­ti­n­gu pë­r­do­ren për të pë­r­fi­tu­ar nga ata in­di­vi­dë që janë ob­je­k­ti­va të le­h­ta. Mos le­jo­ni që të bë­he­ni vi­k­ti­më e ma­sh­t­ri­me­ve. As­një­he­rë mos i nda­ni in­fo­r­ma­ci­onet pe­r­so­na­le me pe­r­so­nat që nuk u be­so­ni plo­të­sisht. Ju du­het të mbro­ni me kuj­des nu­m­rin tuaj pe­r­so­nal, da­të­li­n­d­jen, nu­m­rin e ce­lu­la­rit, ad­re­sën po­s­ta­re.
4. Mos le­jo­ni që t’ju de­ty­roj­në të me­rr­ni një ve­n­dim të shpej­të. Me­rr­ni ko­hën e du­hur për të zhvi­llu­ar një stra­te­gji in­ve­s­ti­mi. As­një­he­rë mos le­jo­ni që nga pre­si­oni të me­rr­ni një ve­n­dim të nxi­tu­ar.
5. Mos le­jo­ni që mi­që­sia të in­f­lu­en­co­jë në një ve­n­dim in­ve­s­ti­mi. Shu­më nje­rëz janë drej­tu­ar në in­ve­s­ti­me të kë­qi­ja nga mi­q­të e tyre. Nëse doni që ta mba­ni një pe­r­son si shok, in­ve­s­to­ni pa­ra­të tu­aja te një palë e tre­të ob­je­k­ti­ve.
6. Nëse pë­r­ba­lle­ni me ma­r­ke­ting me try­s­ni të la­r­të, me­rr­ni bllo­kun e çe­qe­ve dhe la­r­go­hu­ni. In­ve­s­ti­met të­r­he­që­se shi­ten pa qenë ne­vo­ja që të pë­r­do­ren te­k­ni­ka ma­r­ke­ti­n­gu me try­s­ni të la­r­të. Nëse keni një po­r­to­fol të ko­n­si­de­ru­e­shëm, mund të ketë një vend në të për in­ve­s­ti­me me risk të la­r­të, duke pë­r­f­shi­rë obligacionet ‘junk’ dhe me­ta­let e çmu­ara. Por ato in­ve­s­ti­me du­het të vij­në nga fo­n­de, hu­m­b­jen e të ci­la­ve mund ta pë­r­ba­llo­ni. Nëse jeni duke kë­r­ku­ar një më­ny­rë të si­gurt për të ndë­r­tu­ar pa­su­ri, shu­mi­ca e fo­n­de­ve tu­aja du­het të jetë në in­ve­s­ti­me më ru­ti­no­re me risk të ulët që ju ndi­h­moj­në të kri­jo­ni një po­r­to­fol të di­ve­r­si­fi­ku­ar mirë.

1. Edhe pse mund të thu­het se te­n­de­n­ca për të zhvi­llu­ar tre­g­je ë­sh­të po­thu­aj­se pje­së uni­ve­r­sa­le e na­ty­rës së nje­ri­ut, nëse një sho­që­ri pë­r­pi­qet sa du­het, ë­sh­të e mu­n­dur që t’i eli­mi­no­jë ato nga ak­ti­vi­te­ti i tij no­r­mal. Le të ma­rrim pe­ri­udhën e tra­n­zi­ci­onit po­s­t­ko­mu­nist (ose ma­d­je edhe Ki­shën Ka­to­li­ke Ro­ma­ne) kur nje­rë­z­ve u më­so­hej se edhe pse ma­ll­rat ki­shin një vle­rë në ve­t­ve­te, ata pra­pë shpesh re­fu­zo­nin t’i shi­s­nin më pak, sesa vle­ra e su­po­zu­ar, ma­d­je edhe nëse pre­ke­shin nga uria.↩︎
2. Ujë­va­ra më e fu­qi­sh­me në Ev­ro­pë që ndo­dhet në Is­la­n­dë.↩︎
3. Phi­lip K. Howard, The De­ath of Co­m­mon Se­n­se (New York: Ra­n­dom Ho­use, 1994): 3–5.↩︎
4. Co­untry Ge­n­der As­sessment for Uk­ra­ine 2016, The World Bank, 48: http://documents.worldbank.org/curated/en/128891470822320083/pdf/107673-PUB-P156988-ADD-ISBN-PUBLIC-SoltisBookENweb.pdf.↩︎
5. Shi­ko­ni Cha­r­lotte Web, “Swe­des now spend more on fun than on food: study,” The Lo­cal Swe­den, 30 shta­tor 2009: https://www.thelocal.se/20090930/22392.↩︎
6. Për she­m­bull, nëse një ko­r­po­ra­të in­ve­s­ton 100 mi­li­onë BGN në ndë­r­te­sa dhe pa­ji­s­je për të pro­dhu­ar një pro­dukt, le të the­mi kë­mi­sha, ajo po sa­k­ri­fi­kon atë që mund të fi­to­n­te nëse këto fo­n­de do të in­ve­s­to­he­shin në fo­r­ma të tje­ra, si në pro­dhi­min e mo­to­çi­k­le­ta­ve. Ko­r­po­ra­ta mjaft mirë mund t’i ki­sh­te de­po­zi­tu­ar këto 100 mi­li­onë BGN në ba­n­kë dhe të fi­to­n­te, le të the­mi, një no­r­më in­te­re­si prej 5 pë­r­qind. Pas një viti, fi­ti­met nga in­te­re­si do të arri­nin në shu­mën 5 mi­li­onë BGN. Këto 5 mi­li­onë BGN në in­te­res të pa­sh­f­ry­të­zu­ar janë ko­s­to opo­r­tu­ne të ak­ti­vi­te­te­ve të ko­r­po­ra­tës, por që nuk do të re­f­le­k­to­hen në pa­s­qy­rat fi­na­n­ci­are të fi­r­mës. Për shkak të kë­saj shma­n­gi­e­je, ko­s­tot fi­na­n­ci­are i në­n­v­le­rë­soj­në ko­s­tot opo­r­tu­ne të bu­ri­me­ve të shfry­të­zu­ara. Si rrje­dho­jë, të ar­dhu­rat neto e mbi­v­le­rë­soj­në fi­ti­min.↩︎
7. “Pa­ra­b­le of the bro­ken wi­n­dow,” Wi­ki­pe­dia (re­da­k­tu­ar për herë të fu­n­dit në qe­r­shor 2019): https://en.wikipedia.org/wiki/Parable_of_the_broken_window.↩︎
8. Adam Smith, An Inqu­iry into the Na­tu­re and Ca­uses of the We­alth of Na­ti­ons, Vo­lu­me II Gla­s­gow Edi­ti­on (In­di­ana­po­lis: Li­berty Fund, Inc., [1776] 1981): 454. Gje­n­det edhe në fa­qen e in­te­r­ne­tit: http://www.econlib.org/library/Smith/smWN.html.↩︎
9. F. A. Ha­y­ek, “The Use of Knowledge in So­ci­ety,” Ame­ri­can Eco­no­mic Re­vi­ew 35 (Shta­tor 1945): 519–530.↩︎
10. Henry Hazlitt, Eco­no­mics in One Lesson (New Roche­lle: Ar­li­n­g­ton Ho­use, 1979): 103.↩︎
11. Shi­ko­ni “SCI­EN­CE WATCH: Seat Belts and Pe­de­s­t­ri­ans.” The New York Ti­mes (Qe­r­shor 18, 1985). Se­k­si­on C, 9: https://www.nytimes.com/1985/06/18/science/science-watch-seat-belts-and-pedestrians.html.↩︎
12. Luxe­m­bo­urg: Pu­b­li­ca­ti­ons Of­fi­ce of the Euro­pe­an Uni­on, 2012. “The Co­m­mon Ag­ri­cu­l­tu­ral Po­licy—A Story to be Co­n­ti­nu­ed” http://doi.org/10.2762/35894.↩︎
13. Shi­ko­ni Pa­t­rick Jo­mi­ni, Pi­erre Bo­ula­n­ger, Xiao-gu­ang Zhang, Ca­the­ri­ne Co­s­ta, dhe Miche­lle Os­bo­r­ne, “The co­m­mon ag­ri­cu­l­tu­ral po­licy and the French, EU and glo­bal eco­no­mi­es,” Gro­upe d’Éco­no­mie Mo­n­di­ale (GEM), (Te­tor 2009. Re­da­k­tu­ar më 2 shkurt 2010): https://ecipe.org/wp-content/uploads/2014/12/Jomini_boulanger-The_Common_Agricultural_policy_and_the_French.pdf.↩︎
14. Shi­ko­ni Pi­erre Bo­ula­n­ger dhe Pa­t­rick Jo­mi­ni, “Of the be­ne­fits to the EU of re­mo­ving the Co­m­mon Ag­ri­cu­l­tu­ral Po­licy” Gro­upe d’Éco­no­mie Mo­n­di­ale (GEM), (19 në­n­tor 2009. Re­da­k­tu­ar më 2 shkurt 2010): https://ecipe.org/wp-content/uploads/2014/12/BoulangerJomini_removingCAP112009.pdf.↩︎
15. Ky gra­fik vjen nga një pro­jekt shu­më më i madh i ni­sur nga Hans Ro­s­ling dhe që ak­tu­alisht e va­zh­doj­në i biri dhe ba­sh­kë­sho­r­t­ja e dja­lit të tij. Ju mund të gje­ni edhe shu­më gra­fi­kë të tje­rë të ngja­shëm, ma­d­je dhe të kri­jo­ni gra­fi­kun tuaj në fa­qen https://www.gapminder.org.↩︎
16. Shi­ko­ni Ro­bert E. Lu­kas i Riu (Ro­bert E. Lu­cas Jr.), “On the Mecha­nics of Eco­no­mic De­ve­lopment,” Jo­ur­nal of Mo­ne­ta­ry Eco­no­mics 22, No. 1 (1988): 3–42.↩︎
17. Tre­gu­e­si i pë­r­do­rur më gje­rë­sisht për të ma­tur pro­dhi­min dhe të ar­dhu­rat to­ta­le ë­sh­të pro­dhi­mi i bre­n­d­shëm bru­to (PBB-ja). Ndry­shi­met e PBB-së pë­r­do­ren për të ma­tur rri­t­jen e një eko­no­mie.↩︎
18. Ndë­r­ko­hë që rri­t­ja dhe zhvi­lli­mi ndi­ko­hen nga një sërë fa­k­to­rësh të ndry­shëm, pi­kë­pa­m­ja mo­de­r­ne the­k­son ro­lin kyç të in­s­ti­tu­ci­one­ve dhe po­li­ti­ka­ve. Ko­n­t­ri­bu­u­e­sit kry­eso­rë në pi­kë­pa­m­jen mo­de­r­ne ndaj rri­t­jes dhe zhvi­lli­mit janë mes të tje­rësh, fi­tu­e­sit e Çmi­min No­bel Da­g­llas North (Do­uglass North), eko­no­mi­s­tin an­g­lez Pi­ter Ba­u­er (Pe­ter Ba­u­er), Da­ron Ace­moglu nga In­s­ti­tu­ti i Ma­sa­çu­se­tit për Te­k­no­lo­gji­në (Ma­s­sachu­setts In­s­ti­tu­te of Techno­lo­gy) dhe Xhejms Ro­bi­n­son (Ja­mes Ro­bi­n­son) nga Ha­r­va­r­di. Shi­ko­ni Pe­ter T. Ba­u­er, Di­s­sent on De­ve­lopment: Stu­di­es and De­ba­tes in De­ve­lopment Eco­no­mics (Ca­m­b­ridge: Ha­r­vard Uni­ve­r­sity Press, 1972); D.C. North, In­s­ti­tu­ti­ons, In­s­ti­tu­ti­onal Cha­n­ge, and Eco­no­mic Pe­r­fo­r­ma­n­ce (Ca­m­b­ridge: Ca­m­b­ridge Uni­ve­r­sity Press, 1990); dhe Da­ron Ace­moglu and Ja­mes A. Ro­bi­n­son, Why Na­ti­ons Fail: The Ori­gins of Power, Pro­s­pe­rity, and Po­verty (New York: Crown, 2012).↩︎
19. Si she­m­bull ilu­s­t­ru­es, shi­ko­ni Ra­n­dall K. Fi­ler and Jan Ha­no­usek, “Out­put Cha­n­ges and In­f­la­ti­ona­ry Bias in Tra­n­si­ti­on,” Eco­no­mic Sy­s­tems, Vëll. 24, Nu­m­ri 3. E di­s­po­nu­e­sh­me në https://ideas.repec.org/p/wpa/wuwpma/0012010.html.↩︎
20. Tom Be­thell, The No­b­lest Tri­umph (New York: St. Ma­r­tin’s Press, 1998): 10.↩︎
21. Për in­fo­r­ma­ci­on shte­së, shi­ko­ni John McMillan, Re­in­ve­n­ting the Ba­za­ar: A Na­tu­ral Hi­s­tory of Ma­r­kets (New York: W. W. No­r­ton, 2002): 94–101. Siç e the­k­son Mekmi­lan (McMillan), do të ish­te pre­fe­ru­ar pri­va­ti­zi­mi real. Me­gji­tha­të, lë­vi­z­ja drejt pro­në­si­së pri­va­te ish­te ende “pro­g­ra­mi më i madh ku­n­dër va­r­fë­ri­së që ki­sh­te parë bota ndo­një­he­rë”.↩︎
22. Për një di­s­ku­tim rreth bu­aj­ve, shi­ko­ni: Lu­eck, Dean “The Exte­r­mi­na­ti­on and Co­n­se­r­va­ti­on of the Ame­ri­can Bi­son” në Re­vi­s­tën e Stu­di­me­ve Li­gjo­re Vol. 31, No. S2, The Evo­lu­ti­on of Pro­perty Rights: A Co­n­fe­re­n­ce Spo­n­so­red by the Se­ar­le Fund and Northwe­s­tern Uni­ve­r­sity Scho­ol of Law (Qe­r­shor 2002), fq. S609–S652. Ka pa­sur ra­s­te të tje­ra kur nje­rë­zit në­pë­r­m­jet gju­eti­së kanë vra­rë shu­më ka­f­shë duke i kthy­er në spe­cie në zhdu­k­je. Pë­llu­m­bat e egër janë një she­m­bull i ti­llë. Ata gju­he­shin për mish ndë­r­ko­hë që ba­le­nat gju­he­shin kry­esisht për vaj. Por pë­llu­m­bat pë­r­bë­nin një pje­së kaq të vo­gël të tre­gut të mi­shit sa edhe pse fi­llu­an të zhdu­ken, çmi­mi i mi­shit nuk u rrit aq sa të kë­r­ko­n­te pë­r­p­je­k­je për t’i mbroj­tur ose një rri­t­je në shka­llë të la­r­të të pro­dhi­mit të mi­shit. Në këtë rast nuk pati kri­zë. Pra­n­daj er­dhi dhe zhdu­k­ja e tyre e plo­të. Nëse ba­le­nat do të ishin gju­aj­tur në më­ny­rë in­te­n­si­ve ve­tëm për mi­shin dhe jo kry­esisht për va­jin edhe ato mund të ishin zhdu­kur. Por vaji nga dhja­mi i ba­le­nës ish­te aq i rë­n­dë­si­shëm për tre­gun e ndri­çi­mit sa kur çmi­mi i tij u rrit rru­fe­shëm, u gjet një zë­ve­n­dë­su­es që uli kë­r­ke­sën për vaj nga dhja­mi i ba­le­nës dhe çmi­min e tij, duke i shpë­tu­ar kë­sh­tu ba­le­nat.↩︎
23. Cla­ir Wi­l­cox. Co­m­pe­ti­ti­on and Mo­no­poly in Ame­ri­can In­dustry. Mo­no­g­raph No. 21, Te­m­po­ra­ry Na­ti­onal Eco­no­mic Commi­t­tee, In­ve­s­ti­ga­ti­on of Co­n­ce­n­t­ra­ti­on of Eco­no­mic Power, 76^th Cong. 3^d sess. (Wa­shi­n­g­ton, D.C.: Uni­ted Sta­tes Go­vernment Pri­n­ting Of­fi­ce, 1940).↩︎
24. Adam Smith. An Inqu­iry into the Na­tu­re and Ca­uses of the We­alth of Na­ti­ons, Vë­lli­mi I Gla­s­gow Edi­ti­on (In­di­ana­po­lis: Li­berty Fund, Inc., [1776] 1981): 18. Gje­n­det edhe në: www.econlib.org/library/Smith/smWN.html.↩︎
25. World Bank, Do­ing Bu­si­ness Pro­ject (doingbusiness.org). “Time re­qu­ired to start a bu­si­ness (days).” https://data.worldbank.org/indicator/ic.reg.durs.↩︎
26. Për një ana­li­zë më gji­thë­pë­r­f­shi­rë­se të ndi­ki­mit të le­gji­s­la­ci­onit të pa­gës mi­ni­ma­le tek të va­r­f­rit, le­xo­ni Tho­mas MaCurdy, “How Ef­fecti­ve Is the Mi­ni­mum Wage at Suppo­r­ting the Poor?” Jo­ur­nal of Po­li­ti­cal Eco­no­my 123 (2015): www.jstor.org/stable/full/10.1086/679626.↩︎
27. Për pro­va mbi këtë ar­gu­ment, le­xo­ni Edward Bi­er­hanzl dhe Ja­mes Gwa­r­t­ney, “Re­gu­la­ti­on, Uni­ons, and La­bor Ma­r­kets,” Re­gu­la­ti­on (Verë 1998): 40–53.↩︎
28. Mu­ra­vy­ev, A., Oshchepkov, A. (2016) “The ef­fect of do­ub­ling the mi­ni­mum wage on emplo­yment: evi­de­n­ce from Russia.” IZA J La­bor De­ve­lop 5, 6.↩︎
29. Ma­ria Ko­ume­n­ta and Ma­rio Pagli­ero, 2018. “Oc­cu­pa­ti­onal Li­ce­n­sing in the Euro­pe­an Uni­on: Co­ve­ra­ge and Wage Ef­fects,” CEPR Discussi­on Pa­per 12577, CEPR Discussi­on Pa­pers Se­ri­es.↩︎
30. Le­xo­ni De­pa­r­ta­me­n­ti i The­sa­rit, Zyra e Po­li­ti­kës Eko­no­mi­ke, Li­ce­n­ci­mi Pro­fe­si­onal: A Fra­mework for Po­licy­ma­kers, 2015; Mo­rris M. Kle­iner, “Why Li­ce­n­se a Flo­rist?” New York Ti­mes, 28 maj 2014; Ja­cob Goldste­in, “So You Think You Can Be a Hair Bra­ider?” New York Ti­mes, 12 qe­r­shor 2012; dhe Dick M. Ca­r­pe­n­ter II, Lisa Knepper, An­ge­la C. Erickson, dhe John K. Ross, Li­ce­n­se to Work: A Na­ti­onal Study of Bu­r­dens from Oc­cu­pa­ti­onal Li­ce­n­sing, In­s­ti­tu­te for Ju­s­ti­ce, maj 2012.↩︎
31. Ata që kanë qenë më të kuj­de­s­shëm mund ta kenë vënë re se fo­tot e para në këtë seri da­toj­në që nga viti 1990, kur Ba­sh­ki­mi So­v­je­tik ish­te në prag të rë­ni­es. Kjo ë­sh­të pje­së­risht për shkak se nuk ish­te e le­h­të të fo­to­g­ra­fo­je ha­pë­si­rën aj­ro­re so­v­je­ti­ke. Për më te­për, tku­rr­ja pas vi­tit 1990 mbe­tet ende kry­esisht një tra­shë­gi­mi e po­li­ti­ka­ve so­v­je­ti­ke. Sapo një eko­no­mi ra­jo­na­le të ndë­r­to­het në bazë të ske­ma­ve jo të pë­r­sh­ta­t­sh­me pro­dhu­ese, ë­sh­të shu­më e vë­sh­ti­rë të ndry­shosh in­f­ra­s­t­ru­k­tu­rën dhe af­të­si­të e pu­no­një­s­ve të pë­r­f­shi­rë. Çfa­rë do të bë­nin pe­sh­ka­ta­rët e De­tit Ka­s­pik, nëse pa­p­ri­t­mas u thu­hej: “Nuk mund të pe­sh­ko­ni më, gje­ni një punë tje­tër”?↩︎
32. Këto shi­f­ra janë nga Qe­n­d­ra për Po­li­ti­kat e Pë­r­gje­gj­sh­me, “Lo­bi­mi: Shpe­n­zu­e­sit më të më­dhenj” (2008) mu­n­dë­su­ar në: http://www.opensecrets.org/lobby/top.php?indexType=s. (Për de­ta­je shte­së, shi­ko­ni Pe­ter J. Wa­lli­son dhe Cha­r­les W. Ca­lo­mi­ris, “The De­s­t­ru­c­ti­on of Fa­n­nie Mae and Fred­die Mac,” Ame­ri­can En­terpri­se In­s­ti­tu­te [2008] e di­s­po­nu­e­sh­me në: https://www.aei.org/research-products/report/the-last-trillion-dollar-commitment/).↩︎
33. Shi­h­ni Pe­ter Ny­berg (2011) Re­port of the Commissi­on of In­ve­s­ti­ga­ti­on into the Ba­n­king Se­c­tor in Ire­land (Du­b­lin) https://merrionstreet.ie/en/News-Room/Releases/commission-of-investigation-into-the-banking-sector.38671.shortcut.html, and Ron Wright Strengthe­ning the Ca­pa­city of the De­partment of Fi­na­n­ce (Du­b­lin) https://web.archive.org/web/20110310164641/http://www.finance.gov.ie/documents/publications/reports/2011/deptreview.pdf.↩︎
34. Vini re se ka­r­tat e kre­di­tit (dhe ka­r­tat e de­bi­tit) nuk janë para. Ka­r­ta e kre­di­tit ë­sh­të thjesht një mjet për të ma­rrë një kre­di auto­ma­ti­ke që nuk mbart in­te­re­sa nëse pa­gu­het shpejt, ndë­r­sa një ka­r­të de­bi­ti ë­sh­të thjesht një më­ny­rë e thje­sh­të për të tra­n­s­fe­ru­ar de­po­zi­ti­met në llo­ga­ri ba­n­ka­re, që janë pa­ra­ja e vë­r­te­të.↩︎
35. Si­gu­risht, siç u pë­l­qen eko­no­mi­s­të­ve të tho­në “ko­rre­la­ci­on nuk do të tho­të shka­kë­si”. Shu­më ve­n­de që pë­r­ba­llen me in­f­la­ci­on të la­r­të thjesht shty­pin më shu­më para që të pë­r­pi­qen ta pë­r­ba­lloj­në. Por, ana­li­zat e so­fi­s­ti­ku­ara të të dhë­na­ve e mbë­sh­te­sin fort ko­n­k­lu­zi­onin se ë­sh­të re­alisht shty­p­ja e te­përt e pa­ra­ve (za­ko­nisht për të pa­gu­ar për shpe­n­zi­met qe­ve­ri­ta­re pa rri­tur ta­k­sat) që shka­k­ton in­f­la­ci­onin. Siç ë­sh­të thë­nia e fa­m­sh­me e Mi­l­ton Fri­edman: “In­f­la­ci­oni ë­sh­të gji­th­mo­në dhe kudo një fe­no­men mo­ne­tar”.↩︎
36. Frye, T. (2002). “The Pe­rils of Po­la­ri­za­ti­on: Eco­no­mic Pe­r­fo­r­ma­n­ce in the Postcommu­nist World.” World Po­li­tics, 54(3), 308–337. http://doi.org/10.1353/wp.2002.0008.↩︎
37. Shka­lla e rë­ni­es ak­tu­ale në PBB-në e ve­n­de­ve post-ko­mu­ni­s­te ë­sh­të ja­sh­të­za­ko­nisht e vë­sh­ti­rë të ma­tet. Me pla­ni­fi­kim qe­n­d­ror, pro­dhu­e­sit nxi­te­shin të mbi-ra­po­r­to­nin pro­dhi­min për të arri­tur pla­nin. Në eko­no­mi­në e tre­gut, nxi­t­ja ka­loi te nën-ra­po­r­ti­mi për të shma­n­gur ta­k­sat. Gji­tha­sh­tu, pë­r­mi­rë­si­met në ci­lë­si për të plo­të­su­ar kë­r­ke­sat e ko­n­su­ma­to­rë­ve në një mje­dis ko­n­ku­rru­es ishin po­thu­aj­se të pa­mu­n­du­ra për t’u arri­tur. Shi­h­ni, p.sh. Ra­n­dall Fi­ler and Jan Ha­no­usek (2003) “Out­put Cha­n­ges and In­f­la­ti­ona­ry Bias in Tra­n­si­ti­on”, Eco­no­mic Sy­s­tems, Vol. 24. http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.1516073.↩︎
38. An­ders As­lund, Uk­ra­ine:What Went Wrong and How to Fix It (Pe­te­r­son In­s­ti­tu­te, 2015): 48–49.↩︎
39. Shi­h­ni https://www.doingbusiness.org/en/methodology/paying-taxes.↩︎
40. Ba­n­ka Bo­të­ro­re e ko­n­si­de­ron me se­ri­ozi­tet ko­n­ce­p­tin “një shtet, dy si­s­te­me” dhe e vle­rë­son si­s­te­min e ta­k­sa­ve në Hong Kong veç­mas nga ai i Ki­nës ko­n­ti­ne­n­ta­le.↩︎
41. Henry Ge­or­ge, Pro­tecti­on or Free Tra­de (New York: Ro­bert Scha­l­ke­n­bach Fo­un­da­ti­on, 1980).↩︎
42. Shu­më prej “ru­aj­të­s­ve të ve­n­de­ve të pu­nës” ve­p­roj­në si­kur të hu­ajt të jenë të ga­t­shëm të fu­r­ni­zoj­në ma­ll­ra pa i pë­r­dor as­pak ato do­lla­rë apo euro që i pë­r­fi­toj­në për të ble­rë gjë­ra. Nuk ë­sh­të kë­sh­tu. Nëse të hu­ajt do të ishin të ga­t­shëm t’u shi­s­nin ame­ri­ka­në­ve ma­ll­ra me do­lla­rë ose ev­ro­pi­anë­ve me euro, por ku­rrë mos të pë­r­do­rin do­lla­rët ose eurot për të ble­rë ma­ll­ra do të ish­te si­kur ame­ri­ka­nët dhe ev­ro­pi­anët mund të shkru­anin çeqe për im­po­r­te, pa i ma­rrë para as­kujt, ose të ek­s­po­r­to­nin copa të bu­ku­ra le­t­re me fo­to­g­ra­fi të he­ro­nj­ve ko­m­bë­ta­rë (ka­r­të­mo­ne­dha ame­ri­ka­ne) apo edhe ura fi­k­ti­ve (ka­r­të­mo­ne­dha Euro) mbi to. A nuk do të ish­te e shkë­l­qy­e­sh­me? Në fakt, me­gji­tha­të, pro­dhu­e­sit e ma­ll­ra­ve dhe shë­r­bi­me­ve të im­po­r­tu­ara ma­rrin para të ga­t­sh­me për çe­qet që pra­noj­në. Ata në fakt nuk duan co­pat e le­t­rës; ata duan fu­qi­në ble­rë­se që pë­r­fa­që­so­het prej tyre për të ble­rë gjë­ra që duan ose të in­ve­s­toj­në në ase­te pro­du­k­ti­ve. Dhe shpesh ajo çka ata duan të blej­në janë pro­du­k­tet që ek­s­po­r­to­hen nga Ame­ri­ka dhe Ev­ro­pa. Kë­sh­tu që, im­po­r­tet ndi­h­moj­në në gje­ne­ri­min e kë­r­ke­sës për ek­s­po­r­te.↩︎
43. Kur ku­r­si i kë­m­bi­mit pë­r­ca­k­to­het nga fo­r­cat e tre­gut, eku­ili­b­ri në këtë treg do të sje­llë në ba­la­n­cë ble­r­jet e ma­ll­ra­ve, shë­r­bi­me­ve dhe ase­te­ve (duke pë­r­f­shi­rë ase­tet re­ale dhe fi­na­n­ci­are siç janë ob­li­ga­ci­onet) nga të hu­ajt me shi­t­jet e kë­ty­re ar­ti­kuj­ve tek të hu­ajt. Gja­të dy de­ka­da­ve të fu­n­dit, im­po­r­tet e ma­ll­ra­ve dhe shë­r­bi­me­ve të Shte­te­ve të Ba­sh­ku­ara kanë tej­ka­lu­ar va­zh­di­misht ek­s­po­r­tet. Me ku­r­set e kë­m­bi­mit të pë­r­ca­k­tu­ara nga tre­gu, de­fi­ci­tet e ti­lla tre­g­ta­re do të ko­m­pe­n­so­hen kry­esisht nga një hy­r­je e ka­pi­ta­lit me ma­dhë­si të ngja­sh­me. Flukset hyrëse të kapitalit do të re­zu­l­toj­në në ulje të no­r­ma­ve të in­te­re­sit, më shu­më in­ve­s­ti­me dhe pu­në­sim shte­së. Kë­sh­tu, edhe në këtë rast, nuk ka as­një ar­sye për të pa­ra­shi­ku­ar që do të ketë një ndi­kim ne­ga­tiv në pu­në­sim. Edhe pse de­fi­ci­tet tre­g­ta­re ishin të pra­ni­sh­me pë­r­gja­të pje­sës më të ma­dhe të pe­ri­udhës së vi­te­ve 1980-2005, pu­në­si­mi në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara u rrit me më shu­më se 35 mi­li­onë ve­n­de pune.↩︎
44. E njëj­ta lo­gji­kë ap­li­ko­het për “në­n­ko­n­t­ra­k­ti­min”, për të tra­n­s­fe­ru­ar ak­ti­vi­te­te të ca­k­tu­ara ja­sh­të ve­n­dit për të ulur ko­s­ton. Nëse një ak­ti­vi­tet mund të kry­het me një ko­s­to më të ulët ja­sh­të ve­n­dit, duke ve­p­ru­ar kë­sh­tu li­ro­hen bu­ri­met ve­n­da­se që mund të an­ga­zho­hen në ak­ti­vi­te­te më të la­r­ta pro­du­k­ti­ve.↩︎
45. “E lirë” nuk do të tho­të “ci­lë­si e do­bët”. Ne e ru­aj­më të pa­n­d­ry­shu­ar ni­ve­lin e ci­lë­si­së. Për eko­no­mi­s­tët, se­n­det me ci­lë­si të ndry­sh­me janë pro­du­k­te të ndry­sh­me. Na­f­ta e pa­pë­r­pu­nu­ar e “West Te­xas In­te­r­me­di­ate” ë­sh­të një pro­dukt i ndry­shëm nga ai i “Lo­u­isi­ana Light”, ash­tu si ve­tu­rat e ma­r­kës “Me­r­ce­des” dhe “Kia”, që janë pro­du­k­te të ndry­sh­me dhe jo një “ve­tu­rë” gje­ne­ri­ke.↩︎
46. S. Hong, H. Han, and C.S. Kim, “World di­s­t­ri­bu­ti­on of in­co­me for 1970–2010,” Em­pi­ri­cal Eco­no­mics (2019). https://doi.org/10.1007/s00181-019-01657-w.↩︎
47. Siç ci­to­het në Frank Whitson Fetter, “Co­n­g­ressi­onal Ta­riff The­ory,” Ame­ri­can Eco­no­mic Re­vi­ew, 23 (Shta­tor 1933): 413–27.↩︎
48. Do­uglas A. Irwin, “GATT’s co­n­t­ri­bu­ti­on to eco­no­mic re­co­ve­ry in post-war We­s­tern Euro­pe” in: Euro­pe’s Postwar Re­co­ve­ry, ed. B. Eichengre­en (Ca­m­b­ridge: Ca­m­b­ridge Uni­ve­r­sity Press, 1995): 127–150. Shi­h­ni te­k­s­tin nga Irwin për t’iu re­fe­ru­ar gra­fi­kë­ve.↩︎
49. Po aty, fq. 7.↩︎
50. Po aty, fq. 2.↩︎
51. Si she­m­bull ilu­s­t­ru­es, shi­h­ni, Havry­ly­shyn, and Tupy (2016) “25 Ye­ars of Re­forms in Ex‐Commu­nist Co­untri­es: Fast and Exte­n­si­ve Re­forms Led to Higher Growth and More Po­li­ti­cal Fre­e­dom,” CATO In­s­ti­tu­te Po­licy Ana­ly­sis No. 795.↩︎
52. Këto shi­f­ra janë në “Do­lla­rë ndë­r­ko­m­bë­ta­rë” të vi­tit 2011 për të bërë kra­ha­si­me më ku­p­ti­m­p­lo­ta. Do­lla­ri ndë­r­ko­m­bë­tar pë­r­sh­tat di­fe­re­n­cat në çmi­me në ve­n­de të ndry­sh­me.↩︎
53. Xhejms Bju­ke­nën (Ja­mes Bucha­nan) u nde­rua me Çmi­min No­bel për Eko­no­mi­në në vi­tin 1986 për ro­lin e tij në zhvi­lli­min e eko­no­mi­së së zgje­dh­jes pu­b­li­ke. Për një pre­za­n­tim të qa­r­të dhe gji­thë­pë­r­f­shi­rës të ana­li­zës së zgje­dh­jes pu­b­li­ke, shi­ko­ni Re­n­di Sajmnons (Ra­n­dy Simmons) Be­y­ond Po­li­tics: The Ro­ots of Go­vernment Fa­ilu­re (Oak­land, Ca­li­fo­r­nia: The In­de­pe­n­dent In­s­ti­tu­te, 2011).↩︎
54. A. C. Pi­gou, që ko­n­si­de­ro­het nga shu­më si ba­bai i eko­no­mi­së së mi­rë­qe­ni­es, shqy­r­ton të njëj­tën çë­sh­t­je. Në ve­p­rën e tij kla­si­ke “The Eco­no­mics of We­l­fa­re” (Pje­sa II, Ka­pi­tu­lli 20, Se­k­si­oni 4) të vi­tit 1932, Pi­gou tho­të: “Nuk ë­sh­të e mja­f­tu­e­sh­me të kra­ha­soj­më rre­gu­lli­met e pa­pë­r­so­su­ra të si­pë­r­ma­rr­jes së pa­ku­fi­zu­ar pri­va­te me pë­r­sh­ta­t­jen më të mirë që eko­no­mi­s­tët mund ta ima­gji­noj­në në stu­di­met e tyre. Se­p­se nuk mund të pre­sim që ndo­një auto­ri­tet pu­b­lik do të re­ali­zo­jë apo qo­f­të edhe të kë­r­ko­jë me pë­r­ku­sh­tim të plo­të atë ide­al. Auto­ri­te­tet e ti­lla janë pë­r­gje­gjë­se në po atë më­ny­rë si ndaj pa­di­tu­ri­së, pre­si­onit se­k­to­ri­al dhe ko­rru­p­si­onit pe­r­so­nal nga in­te­re­si pri­vat. Një pje­së e zë­rit të fu­qi­shëm të vo­tu­es­ve të tyre, nëse or­ga­ni­zo­het për të vo­tu­ar, mund të ndry­sho­jë gji­thë re­zu­l­ta­tin”.↩︎
55. Tho­mas Sowell, Is Re­ality Op­ti­mal and Other Essa­ys (Stanford: Ho­o­ver In­s­ti­tu­ti­on Press, 1993).↩︎
56. Shi­h­ni Ja­red Me­y­er dhe Pre­s­ton Co­o­per, “Su­gar Subsi­di­es Are a Bi­t­ter Deal for Ame­ri­can Co­n­su­mers,” Po­li­ti­kat Eko­no­mi­ke për she­ku­llin 21 pra­në In­s­ti­tu­tit të Ma­n­ha­ta­nit, In­s­ti­tu­ti i Ma­n­ha­ta­nit (23 qe­r­shor 2014). economics21.org/commentary/sugar-subsidies-are-bitter-deal-american-consumers. Në vi­tet e fu­n­dit pro­dhu­e­sit e ka­ra­me­le­ve dhe pë­r­do­ru­e­sit e tje­rë më të më­dhenj të she­qe­rit janë tra­n­s­fe­ru­ar në Ka­na­da, Me­k­si­kë dhe shte­tet të tje­ra ku she­qe­ri mund të bli­het me çmi­min e tre­gut bo­të­ror. Në ilu­s­t­ri­min e di­s­ku­ti­mit tonë të më­pa­r­shëm për tre­g­ti­në, ku­fi­zi­met e im­po­r­tit që “ru­aj­tën” ve­n­det e pu­nës në in­du­s­t­ri­në e pë­r­pu­ni­mit të she­qe­rit shka­k­tu­an hu­m­b­je të ve­n­de­ve të pu­nës në in­du­s­t­ri të tje­ra, veça­në­risht në ato in­du­s­t­ri që pë­r­do­rin she­qe­rin në më­ny­rë in­te­n­si­ve.↩︎
57. Jef­frey Fra­n­kel, “The ar­gu­ments aga­inst food and energy subsi­di­es,” Fo­ru­mi Eko­no­mik Bo­të­ror, 18 gusht 2014. https://www.weforum.org/agenda/2014/08/food-energy-subsidies-egypt-india-indonesia.↩︎
58. Shi­ko­ni Ho­l­man W. Je­n­kins Jr., “How Uber Won the Big Apple,” Wall Stre­et Jo­ur­nal, 24 ko­rrik, 2015. http://www.wsj.com/articles/how-uber-won-the-big-apple-1437778176.↩︎
59. Shi­h­ni, John Vo­elcker, “Whe­re Can Te­s­la Le­gally Sell Cars Di­rectly To You? Sta­te-By-Sta­te Map: LA­TEST UPDA­TE.” Gre­en Car Re­ports, 22 prill 2015, n.p. www.greencarreports.com/news/1095337_where-can-tesla-legally-sell-cars-directly-to-you-state-by-state-map; Phil Ke­r­pen, “Te­s­la and Its Subsi­di­es.” Na­ti­onal Re­vi­ew On­li­ne, 26 ja­nar 2015, n.p. http://www.nationalreview.com/article/397162/tesla-and-its-subsidies-phil-kerpen.↩︎
60. Ja­mes Bucha­nan, The De­fi­cit and Ame­ri­can De­mocracy (Memphis: P. K. Ste­id­man Fo­un­da­ti­on, 1984).↩︎
61. Ashley Kirk, “Euro­pe­an debt cri­sis: It’s not just Gre­e­ce that’s drowning in debt,” Da­ily Te­le­g­raph, 8 shkurt 2017. https://www.telegraph.co.uk/news/0/european-debt-crisis-not-just-greece-drowning-debt.↩︎
62. Për she­m­bull, ne i jemi bo­r­xh­linj E. C. Pa­so­ur Jr., pro­fe­so­rit të vje­tër të eko­no­mi­së pra­në Uni­ve­r­si­te­tit Shte­të­ror të Ka­ro­li­nës së Ve­ri­ut (North Ca­ro­li­na Sta­te Uni­ve­r­sity).↩︎
63. Euro­s­tat, Sta­ti­s­tics Expla­ined, “Go­vernment ex­pe­n­di­tu­re on so­ci­al pro­tecti­on.” http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Government_expenditure_on_social_protection.↩︎
64. Euro­s­tat, Sta­ti­s­tics Expla­ined, “Po­pu­la­ti­on stru­c­tu­re and age­ing.” http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Population_structure_and_ageing.↩︎
65. Ja­mes R. Schle­si­n­ger, “Sy­s­tems Ana­ly­sis and the Po­li­ti­cal Pro­cess,” Jo­ur­nal of Law & Eco­no­mics (Te­tor 1968): 281.↩︎
66. Ba­n­ka Bo­të­ro­re, “Subsi­di­es and other tra­n­s­fers (% of ex­pe­n­se),” In­te­r­na­ti­onal Mo­ne­ta­ry Fund, Go­vernment Fi­na­n­ce Sta­ti­s­tics Ye­ar­bo­ok and data fi­les. https://data.worldbank.org/indicator/GC.XPN.TRFT.ZS.↩︎
67. Euro­s­tat, Sta­ti­s­tics Expla­ined, “To­tal ge­ne­ral go­vernment ex­pe­n­di­tu­re on so­ci­al pro­tecti­on, 2016 (% of GDP % of to­tal ex­pe­n­di­tu­re.” http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=File:Total_general_government_expenditure_on_social_protection,_2016_(%25_of_GDP_%25_of_total_expenditure).png.↩︎
68. Të tje­rë ia at­ri­bu­oj­në këtë de­k­la­ra­të Lo­r­dit To­mas Me­ko­lej (Tho­mas Ma­ca­ulay). Auto­ri nuk mund të ve­ri­fi­ko­het me si­gu­ri. Për më shu­më in­fo­r­ma­ci­on mbi këtë temë, shi­h­ni Lo­ren Ko­llins (Lo­ren Co­llins), “The Truth Abo­ut Tytler” në li­n­kun: http://www.lorencollins.net/tytler.html.↩︎
69. Shi­h­ni Ja­mes Gwa­r­t­ney dhe Richard Stro­up, “Tra­n­s­fers, Equ­ality, and the Li­mits of Pu­b­lic Po­licy,” Cato Jo­ur­nal, (Pra­n­ve­rë/Verë 1986), për një ana­li­zë të de­ta­ju­ar të kë­saj çë­sh­t­je­je.↩︎
70. Shi­h­ni, për she­m­bull, Anna Ki­ersztyn, “Stuck in a mi­s­match? The pe­r­si­s­te­n­ce of ove­re­du­ca­ti­on du­ring twenty ye­ars of the post-commu­nist tra­n­si­ti­on in Po­land,” Eco­no­mics of Edu­ca­ti­on Re­vi­ew, 32:1 (2013), fq. 78–91.↩︎
71. Për pro­va rreth kë­saj pike, shi­h­ni Lawre­n­ce Katz dhe eBruce Me­y­er, “The Im­pact of the Po­te­n­ti­al Du­ra­ti­on of Unemplo­yment Be­ne­fits on the Du­ra­ti­on of Unemplo­yment”, Jo­ur­nal of Pu­b­lic Eco­no­mics 41, Nr. 1 (Shkurt 1990): 45–72. Gji­tha­sh­tu shi­h­ni Da­ni­el Aa­ro­n­son, Bha­sh­kar Ma­zumder, and Sha­ni Schechter, “What Is Be­hind the Rise in Long-Term Unemplo­yment?” Fe­de­ral Re­se­r­ve Bank of Chi­ca­go, Eco­no­mic Pe­r­s­pecti­ves (Tre­mu­jo­ri i dytë 2010): 28–51.↩︎
72. Fe­de­ral Sa­fe­ty Net, “Po­verty and Spe­n­ding Over the Ye­ars.” Shi­f­rat nuk pë­r­f­shij­në shpe­n­zi­met për si­gu­ri­me mje­kë­so­re për të va­r­f­rit (Me­di­ca­id). http://federalsafetynet.com/poverty-and-spending-over-the-years.html.↩︎
73. Të dhë­nat e OECD-së (2019) “Fi­na­n­ci­al di­si­n­ce­n­ti­ve to re­turn to work” (in­di­ca­tor). http://doi.org/10.1787/3ef6e9d7-en.↩︎
74. Se­ymo­re Drescher, pë­r­k­thy­es (Lo­n­don: Ci­vi­tas, 1997): 27–28.↩︎
75. Ron Ha­s­kins dhe Isa­bel V. Sawhill, Op­po­r­tu­nity So­ci­ety (Wa­shi­n­g­ton, D.C.: Bro­o­kings In­s­ti­tu­ti­on Press, 2009).↩︎
76. Micha­el Tanner nga Cato In­s­ti­tu­te ka vë­r­te­tu­ar se në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara ve­tëm 30% e pa­ge­sa­ve qe­ve­ri­ta­re arrij­në te pë­r­fi­tu­e­sit e sy­nu­ar, kra­ha­su­ar kjo me 82% të fo­n­de­ve të pro­g­ra­me­ve të ngja­sh­me të ad­mi­ni­s­t­ru­ara nga or­ga­ni­za­tat ba­mi­rë­se pri­va­te.↩︎
77. Adam Smith, The The­ory of Mo­ral Se­n­ti­ments, Gla­s­gow Edi­ti­on of Oxford Uni­ve­r­sity Press (In­di­ana­po­lis: Li­berty Fund, Inc., [1790] 1976): 233–34. Gje­n­det edhe në: https://www.econlib.org/library/Smith/smMS.html?chapter_num=7 - book-reader.↩︎
78. Fri­ed­rich Ha­y­ek, “Pre­te­n­ce of Knowledge.” No­bel Pri­ze Lectu­re in Eco­no­mics. Stockholm, Swe­den. 11 dhje­tor 1974.↩︎
79. Jef­frey Fra­n­kel, “The ar­gu­ments aga­inst food and energy subsi­di­es,” Fo­ru­mi Eko­no­mik Bo­të­ror, 18 gusht 2014. https://www.weforum.org/agenda/2014/08/food-energy-subsidies-egypt-india-indonesia.↩︎
80. Oby Ezekwe­si­li, “Why we need to end fi­she­ri­es subsi­di­es,” Fo­ru­mi Eko­no­mik Bo­të­ror, 2 te­tor 2015. https://www.weforum.org/agenda/2015/10/why-we-need-to-end-fisheries-subsidies.↩︎
81. Nga Om­ni­po­tent Go­vernment: The Rise of the To­tal Sta­te and To­tal War (New Ha­ven: Yale Uni­ve­r­sity Press, 1944).↩︎
82. M. Cza­ika dhe C.R. Pa­r­sons, “The Gra­vity of High-Ski­lled Mi­g­ra­ti­on Po­li­ci­es,” De­mo­g­raphy, 54 (2017): 603.↩︎
83. Fre­id­man, Mi­l­ton, Ca­pi­ta­lism and Fre­e­dom (Chi­ca­go: Uni­ve­r­sity of Chi­ca­go Press, 2002).↩︎
84. Ale­xis de Tocqu­evi­lle, De­mocracy in Ame­ri­ca (New York: Ge­or­ge De­ar­born & Co., Adlard and Sa­un­ders, 1835): Vo­lu­mi 1, Ka­pi­tu­lli 5. Ne nuk do të di­s­ku­toj­më nëse Shte­tet e Ba­sh­ku­ara ru­aj­në të njëj­tin ni­vel pu­sh­te­ti sot në qe­ve­ri­s­jen lo­ka­le. Kjo mbe­tet një çë­sh­t­je e ha­pur.↩︎
85. Nga fu­n­di i vi­tit 2019 pro­fe­sor Mi­lo­va­nov (My­lo­va­nov) hoqi dorë nga ti­tu­lli i tij si pro­fe­sor në Uni­ve­r­si­te­tin e Pittsburgh për t’u bërë Mi­ni­s­tër i Zhvi­lli­mit të Eko­no­mi­së, Tre­g­ti­së dhe Buj­që­si­së në qe­ve­ri­në e Uk­ra­inës, po­zi­të të ci­lën e mbaj­ti deri në mars 2020.↩︎
86. Shi­h­ni Ste­fan Vo­igt, Ste­fan, Jerg Gu­t­mann, dhe Lars P. Feld (2015) “Eco­no­mic growth and ju­di­ci­al in­de­pe­n­de­n­ce, a do­zen ye­ars on: Cross-co­untry evi­de­n­ce using an upda­ted Set of in­di­ca­tors,” Euro­pe­an Jo­ur­nal of Po­li­ti­cal Eco­no­my 38 fq: 197–211.↩︎
87. Si­gu­risht, te­k­no­lo­gjia mund të jetë edhe një fo­r­cë shty­pë­se, siç shi­het nga pë­r­do­ri­mi i af­të­si­ve për të njo­hur fy­ty­rat për të mo­ni­to­ru­ar di­si­de­n­tët ose pa­ki­cat.↩︎
88. Për një di­s­ku­tim mbi më­ny­rën se si mu­n­dë­sia e anë­ta­rë­si­mit në BE ko­n­t­ri­bu­oi në ndë­r­ma­rr­jen e re­fo­r­ma­ve më të su­k­se­s­sh­me në shte­tet post-ko­mu­ni­s­te, shi­h­ni, Oleh Havry­ly­shyn, Pre­sent at the Tra­n­si­ti­on Ka­pi­tu­lli 6 (Ca­m­b­ridge: Ca­m­b­ridge Uni­ve­r­sity Press, 2020).↩︎
89. “Buy any de­ans ne­cessa­ry, Letting aca­de­mics pick ma­gi­s­t­ra­tes has not wo­r­ked in Gu­ate­ma­la,” The Eco­no­mist (25 ko­rrik 2019): 37. https://www.economist.com/the-americas/2019/07/25/letting-academics-pick-magistrates-has-not-worked-in-guatemala.↩︎
90. Yogi gji­tha­sh­tu ë­sh­të pë­r­gje­gjës për të kë­shi­llu­ar, “Kur ndo­dhe­ni pë­r­ba­llë dy rru­gë­ve, zgji­dh­ni një­rën”.↩︎
91. Arthur Bro­oks, Pre­si­dent of the Ame­ri­can En­terpri­se In­s­ti­tu­te, ë­sh­të një prej stu­di­u­es­ve kry­eso­rë të pë­r­ca­k­to­rë­ve të lu­m­tu­ri­së. Për një pë­r­m­b­le­dh­je të pi­kë­pa­m­je­ve të tij, shi­h­ni “Një fo­r­mu­lë për lu­m­tu­ri­në”, New York Ti­mes, 14 dhje­tor 2013 në: http://www.nytimes.com/2013/12/15/opinion/sunday/a-formula-for-happiness.html.↩︎
92. Du­ket se shpesh ek­zi­s­ton një ndry­shim mi­dis asaj që ko­n­su­ma­to­rët vle­rë­soj­në më shu­më dhe asaj që pla­ni­fi­ku­e­sit qe­n­d­ro­rë dë­shi­roj­në që ata të vle­rë­soj­në. Në vi­tin 2019, mi­li­ar­de­r­ja më e re në botë ish­te Ky­lie Jenner. Për të vle­rë­su­ar li­njat e saj të bu­zë­ku­qit me shkë­l­qim, mja­f­ton thjesht të sho­him që nje­rë­zit me liri për të zgje­dhur, nga mi­jë­ra al­te­r­na­ti­va, kanë zgje­dhur pro­du­k­tin e saj.↩︎
93. Shi­h­ni “What is Emo­ti­onal In­te­lli­ge­n­ce (EQ)?” nga Micha­el Akers dhe Gro­ver Po­r­ter në: http://psychcentral.com/lib/what-is-emotional-intelligence-eq/.↩︎
94. Një nga stu­di­met më të he­r­sh­me që vë­r­te­ton li­dh­jen mi­dis ti­pa­re­ve të qa­s­je­ve dhe su­k­se­sit eko­no­mik u ndë­r­mor nga një prej auto­rë­ve të kë­tij li­b­ri. Shi­h­ni: Ra­n­dall K. Fi­ler, “The In­f­lu­en­ce of Af­fecti­ve Hu­man Ca­pi­tal on the Wage Equ­ati­on,” in Ro­nald Eh­re­n­berg, ed., Re­se­arch in La­bor Eco­no­mics, Vol. 4 (Gre­enwich: JAI Press, 1981).↩︎
95. The­re­sa Ha­rold, “How a fo­r­mer So­vi­et sta­te be­ca­me one of the world’s most adva­n­ced di­gi­tal na­ti­ons,” Alphr.com, (30 te­tor 2017) http://www.alphr.com/technology/1007520/how-a-former-soviet-state-became-one-of-the-worlds-most-advanced-digital-nations.↩︎
96. Adi­das AG, Fi­na­n­ci­al Pu­b­li­ca­ti­ons: https://www.adidas-group.com/en/investors/financial-reports.↩︎
97. Micha­el Ja­rrett dhe Quy Ngu­y­en Huy, “IKEA’s Suc­cess Can’t Be Attri­bu­ted to One Cha­ri­s­ma­tic Le­ader,” Ha­r­vard Bu­si­ness Re­vi­ew (hbr.org), 2 shkurt 2018. https://hbr.org/2018/02/ikeas-success-cant-be-attributed-to-one-charismatic-leader.↩︎
98. Ba­n­ka Bo­të­ro­re, “Self-emplo­y­ed, to­tal (% of to­tal emplo­yment) (mo­de­led ILO es­ti­ma­te),” Or­ga­ni­za­ta Ndë­r­ko­m­bë­ta­re e Pu­nës, të dhë­nat e ILO­S­TAT ma­rrë në prill 2019. https://data.worldbank.org/indicator/SL.EMP.SELF.ZS.↩︎
99. Ja­ne­ne Pi­eters, “A Fifth Of Dutch Mi­lli­ona­ires Are Fa­r­mers,” NLTimes.NL, 12 shta­tor 2017. https://nltimes.nl/2017/09/12/fifth-dutch-millionaires-farmers.↩︎
100. Bru­no Da­lla­go, Kier Discussi­on Pa­per No. 968, “Di­ve­r­ging Paths of En­t­re­p­re­ne­ur­ship in Post-Tra­n­s­fo­r­ma­ti­on Co­untri­es, a Co­m­pa­ra­ti­ve View”; In­s­ti­tu­ti i Ki­otos për Kë­r­ki­me Eko­no­mi­ke, Mars 2017. http://www.kier.kyoto-u.ac.jp/DP/DP968.pdf.↩︎
101. Tho­mas Stanley dhe Wi­lli­am D. Da­n­ko the­k­soj­në në best-se­lle­rin e tyre, “Mi­li­one­ri në apa­r­ta­me­n­tin ngji­tur” (At­la­n­ta: Longstre­et Press, 1996), se ka­ra­k­te­ri­s­ti­ka e pë­r­ba­sh­kët e mi­li­one­rë­ve ë­sh­të se ata kanë je­tu­ar duke ku­r­sy­er për një kohë të gja­të. Më shu­më se gjy­s­ma e tyre nuk kanë ma­rrë as­një­he­rë tra­shë­gi­mi dhe më pak se 20 pë­r­qind e tyre kanë pë­r­fi­tu­ar 10 pë­r­qind ose më shu­më të pa­su­ri­së së tyre nga tra­shë­gi­mia.↩︎
102. Shi­h­ni “Your Top Debt Ma­na­ge­ment Qu­es­ti­ons Answe­red.” Dave Ramsey. N.p., 25 te­tor 2014. Ueb: https://www.daveramsey.com/blog/the-truth-about-debt-management.↩︎
103. Disa mund të kenë ne­vo­jë për me­to­da kri­ju­ese për të ko­n­t­ro­llu­ar ble­r­jet im­pu­l­si­ve me ka­r­të kre­di­ti. Nëse jeni rast i ti­llë, eko­no­mi­s­ti dhe ko­n­su­le­n­ti fi­na­n­ci­ar Uilli­am C. Ud (Wi­lli­am C. Wood) su­gje­ron që ta ve­n­do­s­ni ka­r­tën e kre­di­tit në ngri­r­je bre­n­da një bllo­ku aku­lli në fri­go­ri­fer. Deri në mo­me­n­tin që të ketë shkri­rë aku­lli, im­pu­l­si juaj për të ble­rë mund të jetë fto­hur.↩︎
104. Ju­s­tin Hig­ginbo­t­tom, “Go­vernments Fi­nally Em­b­ra­ce The Sha­ring Eco­no­my,” Ozy.com, 30 shta­tor 2018. https://www.ozy.com/fast-forward/governments-finally-embrace-the-sharing-economy/89688.↩︎
105. Pro­fe­sor Wi­lli­am C. Wood i quan këto shpe­n­zi­me “Shpe­n­zi­met SST”. Wood tho­të se “SST ka dy ku­p­ti­me: (1) fa­tu­rat e pa­p­ri­tu­ra (2) shpe­n­zi­met që vij­në nga su­r­p­ri­zat, si­gu­ri­met dhe ta­k­sat”.↩︎
106. Gji­tha­sh­tu, për disa my­s­li­ma­në, si­pas She­ri­atit pa­ge­sat e in­te­re­sa­ve nuk le­jo­hen, pra­n­daj kthi­mi do të pë­r­fi­to­het në një fo­r­më të nda­r­jes së fi­ti­mit që arrin të njëj­tin që­llim, siç do të pë­r­sh­k­ru­het në fund të kë­tij ka­pi­tu­lli.↩︎
107. Nils-Ge­rrit Wunsch, “Re­ta­il pri­ce of a pre­mi­um pack of 20 ci­ga­rettes in se­le­c­ted Euro­pe­an co­untri­es in 2017 (në GBP),” 3 prill 2019. https://www.statista.com/statistics/415034/cigarette-prices-across-europe. ↩︎
108. Në llo­ga­ri­t­jet tona, su­po­zoj­më se kthi­mi i in­ve­s­ti­me­ve tu­aja do të jetë 7 pë­r­qind në vit. Na­ty­risht, kjo nuk ka të ngja­rë të ndo­dhë. Edhe nëse kthi­mi me­sa­tar vje­tor ë­sh­të rreth 7 pë­r­qind, kjo do të ndry­sho­jë nga viti në vit. Kjo mund të ndi­ko­jë në shu­mën që ku­r­se­ni para da­l­jes në pe­n­si­on, por di­fe­re­n­ca ka gja­sa të jetë e vo­gël.↩︎
109. Këto kthi­me me­sa­ta­re ko­rre­s­po­n­doj­në me tre­gun e Shte­te­ve të Ba­sh­ku­ara, por edhe në eko­no­mi­të e zhvi­llu­ara kthi­met janë po­thu­aj­se të njëj­ta. Nëse kthi­mi do të ish­te më i la­r­të në Mbre­të­ri­në e Ba­sh­ku­ar, sesa në Shte­tet e Ba­sh­ku­ara, atë­he­rë in­ve­s­ti­to­rët glo­ba­lë do të tra­n­s­fe­ro­nin më shu­më fo­n­de në Mbre­të­ri­në e Ba­sh­ku­ar, de­ri­sa ky ni­vel të ba­ra­zo­hej. Kur një vend ka va­zh­di­misht kthi­me të la­r­ta në ob­li­ga­ci­one, in­ve­s­ti­to­rët me­n­doj­në se rre­zi­ku ë­sh­të edhe më i la­r­të në atë vend, veça­në­risht nëse de­ty­ri­met nuk pa­gu­hen ose mo­ne­dha zhvle­rë­so­het. Me fja­lë të tje­ra, no­r­mat e la­r­ta të kthi­mit në ob­li­ga­ci­one qe­ve­ri­ta­re janë za­ko­nisht një she­një e fo­r­të e një qe­ve­rie të do­bët. Një no­r­më re­ale kthi­mi (pas in­f­la­ci­onit) prej 7 pë­r­qind mund të mos du­ket shu­më kra­ha­su­ar me atë të disa ak­si­one­ve, si p.sh. Dell dhe Micro­soft. Por një normë e përbërë vjetore e kthimit prej 7 pë­r­qind në­n­ku­p­ton që vle­ra e ku­r­si­me­ve tu­aja do të dy­fi­sho­het çdo dhje­të vjet. Ndry­she do të du­hen tri­dh­je­të e pesë vjet për të dy­fi­shu­ar pa­ra­të tu­aja me një no­r­më in­te­re­si 2 pë­r­qind, që ë­sh­të kthi­mi i pë­ra­fërt pas ta­k­sa­ve i fi­tu­ar hi­s­to­ri­kisht nga llo­ga­ri­të e ku­r­si­me­ve dhe fo­n­det e pë­r­ba­sh­kë­ta në tre­gun e pa­ra­së. Shë­nim: Mund të llo­ga­ri­s­ni nu­m­rin e vi­te­ve që du­hen për të dy­fi­shu­ar fo­n­det tu­aja me no­r­ma al­te­r­na­ti­ve in­te­re­si thjesht duke e pje­së­tu­ar kthi­min (kthi­min vje­tor me­sa­tar mbi pa­ra­të tu­aja) me shta­të­dh­je­të. Kjo ndo­një­he­rë re­fe­ro­het si rre­gu­lli i 70-s ose, për ata që pë­l­qej­në sa­k­të­si­në, rre­gu­lli i 72-shit.↩︎
110. Krysty­na Krzy­zak, “CEE: A Sy­s­tem In Flux,” In­vestment & Pe­n­si­ons Euro­pe, Ja­nar 2018 (Ma­ga­zi­ne). https://www.ipe.com/pensions/country-reports/cee/cee-a-system-in-flux/10022463.article.↩︎
111. Chri­s­topher Ja­r­vis, “The Rise and Fall of Al­ba­nia’s Py­ra­mid Sche­mes,” Fi­na­n­ce & De­ve­lopment, një re­vi­s­të tre­mu­jo­re e FMN-së, Mars 2000, Vë­lli­mi 37, Nu­m­ri 1. https://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2000/03/jarvis.htm.↩︎
112. Pë­r­me­n­d­ja e fo­n­de­ve spe­ci­fi­ke nuk do të tho­të se ne me­n­doj­më se ato pre­fe­ro­hen më shu­më sesa fo­n­det al­te­r­na­ti­ve. Para se të in­ve­s­to­ni ë­sh­të e ne­voj­shme që të bëni një kë­r­kim të the­llu­ar. Mos ha­rro­ni, që in­ve­s­ti­mi juaj ë­sh­të e ar­dh­m­ja juaj.↩︎
113. Di­mi­tar Bo­y­adzhi­ev et al., Mo­r­ningstar Ma­na­ger Re­se­arch EMEA, “Mo­r­ningstar’s Euro­pe­an Acti­ve/Pa­s­si­ve Ba­ro­me­ter,” Shkurt 2019. https://www.morningstar.com/en-uk/lp/european-active-passive-barometer.↩︎
114. Shi­h­ni Je­re­my J. Si­egal, Stocks for the Long Run, Bo­ti­mi i 3-të (Nju Jork: McGraw Hill, 2002): 342–43.↩︎
115. Shi­h­ni Bu­r­ton G. Ma­l­ki­el, A Ra­n­dom Walk Down Wall Stre­et: The Time Te­s­ted Stra­te­gy for Suc­cessful In­ve­s­ting (Nju Jork: W. W. No­r­ton & Co­m­pa­ny, 2015): 177–78.↩︎
116. Shi­h­ni Bu­r­ton G. Ma­l­ki­el, A Ra­n­dom Walk Down Wall Stre­et: The Time-Te­s­ted Stra­te­gy for Suc­cessful In­ve­s­ting (Nju Jork: W. W. No­r­ton & Co­m­pa­ny, 2003): 189–190. Për më shu­më pro­va se një fond i pë­r­ba­sh­kët që sjell një no­r­më të la­r­të kthi­mi gja­të një pe­ri­udhe nuk mund të ko­n­si­de­ro­het se do të va­zh­do­jë të ketë të njëj­tën pe­r­fo­r­ma­n­cë në të ar­dh­men, shi­ko­ni Mark M. Ca­r­hart, “On Pe­r­si­s­te­n­ce in Mu­tu­al Fund Pe­r­fo­r­ma­n­ce,” The Jo­ur­nal of Fi­na­n­ce 52, Nr. 1 (Mars 1997): 57–82.↩︎
117. Shi­h­ni Bu­r­ton G. Ma­l­ki­el, A Ra­n­dom Walk Down Wall Stre­et: The Time-Te­s­ted Stra­te­gy for Suc­cessful In­ve­s­ting (Nju Jork: W. W. No­r­ton & Co­m­pa­ny, 2003): 180–181.↩︎
118. Ab­ra­ham Oku­sa­nya, “Lessons from 118 ye­ars of as­set class re­turns data,” FinalytiQ, 28 mars 2018. https://finalytiq.co.uk/lessons-118-years-capital-market-return-data/.↩︎
119. Edhe ata që in­ve­s­toj­në në fo­n­de të in­de­k­su­ara du­het të ma­rrin kë­shi­lla nga ek­s­pe­r­tët. Çë­sh­t­jet ta­ti­mo­re dhe li­gjo­re si p.sh. pë­r­fi­ti­mi nga mu­n­dë­si­të e shty­r­jes në kohë të ta­ti­me­ve, ha­r­ti­min e ko­n­t­ra­ta­ve të ndry­sh­me, zgje­dh­jet mbi si­gu­ra­ci­onin etj., kë­r­koj­në ko­n­t­ri­bu­te nga spe­ci­ali­s­tët.↩︎
120. Shi­h­ni Li­qun Liu, An­d­rew J. Rettenma­i­er, dhe Zi­jun Wang, “So­ci­al Se­cu­rity and Ma­r­ket Risk,” Na­ti­onal Ce­n­ter for Po­licy Ana­ly­sis Wo­r­king Pa­per, No. 244, Ko­rrik 2001.↩︎
121. Ob­li­ga­ci­onet e in­de­k­su­ara si­pas in­f­la­ci­onit, pë­r­veç ve­n­de­ve të tje­ra lë­sho­hen edhe në Mbre­të­ri­në e Ba­sh­ku­ar, Gje­r­ma­ni, Fe­de­ra­tën Ruse dhe Su­edi.↩︎
122. OECD, Di­re­c­to­ra­te for Emplo­yment, La­bo­ur and So­ci­al Af­fa­irs: Pe­n­si­on sy­s­tems: “Uk­ra­ine: Pe­n­si­on sy­s­tem pro­fi­le.” https://www.oecd.org/countries/ukraine/45336467.pdf.↩︎
123. OECD Pro­ject on Fi­na­n­ci­al In­ce­n­ti­ves and Re­ti­re­ment Sa­vings, Po­licy Bri­ef N°1, “The tax tre­at­ment of re­ti­re­ment sa­vings in pri­va­te pe­n­si­on plans,” Dhje­tor 2018. https://www.oecd.org/daf/fin/private-pensions/Tax-treatment-of-retirement-savings-Policy-Brief-1.pdf.↩︎
124. Tra­nio, “Real es­ta­te agency commissi­on ra­tes in dif­fe­rent co­untri­es,” 18 shta­tor 2017. https://tranio.com/articles/real_estate_agents_commissions_in_various_countries.↩︎
125. Bank for In­te­r­na­ti­onal Settle­ments, Jo­int Fo­rum, “Mortga­ge in­su­ra­n­ce: ma­r­ket stru­c­tu­re, un­derwri­ting cycle and po­licy im­p­li­ca­ti­ons,” Gusht 2013. https://www.bis.org/publ/joint33.pdf.↩︎
126. Euro­s­tat, “Mean and me­di­an in­co­me by edu­ca­ti­onal atta­inment le­vel–EU-SILC su­r­vey.” Pë­r­di­të­si­mi i fu­n­dit: 27 gusht 2019. https://ec.europa.eu/eurostat/en/web/products-datasets/-/ILC_DI08.↩︎
127. Ra­po­r­ti i pë­r­di­të­su­ar i pa­ga­ve të ko­le­gje­ve për vi­tin 2019 nga Pay Sca­le, Inc. Ma­rrë nga www.payscale.com/college-salary-report/majors-that-pay-you-back/bachelors.↩︎
128. Bitco­in.org, “Avo­id Scams: Fa­mi­li­ari­ze yo­ur­self with some of the most co­m­monly ob­se­r­ved bitco­in scams to help pro­tect yo­ur­self and your fi­na­n­ces—Free Gi­ve­awa­ys.” https://bitcoin.org/en/scams#free-giveaways.↩︎
129. Një bast i nde­r­shëm me mo­ne­dhë ë­sh­të kur ek­zi­s­ton mu­n­dë­sia që ajo të bje­rë 50% të ra­s­te­ve në një­rën apo anën tje­tër. “Koka” dhe “pila” tra­di­ci­ona­lisht janë anë që shfa­qin ima­zhe të mbre­të­r­ve, mbre­të­re­sha­ve, ose pre­si­de­n­të­ve në një­rën anë që ë­sh­të “koka”. Në më­ny­rë tra­di­ci­ona­le, ana e mo­ne­dhës euro që pa­s­qy­ron si­m­bo­lin ko­m­bë­tar qu­het “koka”. Ë­sh­të in­te­re­sa­n­te që si­pas disa stu­di­me­ve, mo­ne­dhat e za­ko­n­sh­me të euros nuk kanë anë “të ba­ra­ba­r­ta”, pasi ato pri­ren të bien “kokë”. (Auto­rët nuk janë pë­r­gje­gjës nëse ju e pro­vo­ni dhe hu­m­bi­s­ni para ☺).↩︎

1. Fuqia e stimujve
2. “Udha e pashkelur”
3. Mundësitë dhe kostot
4. Tregjet dhe margjinalizmi
5. Specializimi dhe pasuria
6. Të sakrifikosh jetën për fitimin
7. Unë, lapsi, pema e familjes sime
8. Krijimi i vendeve të punës kundrejt krijimit të pasurisë
9. Ajo që duket dhe ajo që nuk duket
10. Prodhimi i brendshëm bruto, çfarë është dhe si matet?
11. Prona private dhe kostot oportune
12. Shterimi i tokës bujqësore
13. Censurimi i thirrjeve për ndihmë
14. Tregjet dhe liria
15. Konkurrenca e pandershme me diellin
16. Nuk e ke ti që ta japësh
17. Politika dhe tregtia me jashtë
18. Prodhimi kundrejt ruajtjes së energjisë
19. Bashkëpunimi social dhe tregu
20. Çështja e reformës kushtetuese në Ukrainë

1. Mbë­sh­te­të­sit e shpe­n­zi­me­ve qe­ve­ri­ta­re për sta­di­umet shpesh ar­gu­me­n­toj­në se këto shpe­n­zi­me shtoj­në pu­në­si­min. Çfa­rë me­n­do­ni mbi këtë ar­gu­me­n­tim?
2. Qe­ve­ria fe­de­ra­le e SHBA-së shpe­n­zon mi­li­ar­da do­lla­rë në su­b­ve­n­ci­one për buj­që­si­në. A e rri­sin këto su­b­ve­n­ci­one pu­në­si­min dhe pro­dhi­min to­tal? Shpje­go­je­ni.