მოხ­მა­რე­ბა წარ­მო­ად­გენს ყველა წარ­მო­ე­ბის ერ­თა­დერთ მი­ზანს და არსს; მე­წარ­მის ინ­ტე­რე­სი კი გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბუ­ლი უნდა იყოს მ­ხო­ლოდ იმ დო­ნემ­დე, რაც ა­უ­ცი­ლე­ბე­ლია მომ­ხმა­რე­ბელ­თა ინ­ტე­რეს­თა და­სა­ცა­ვად.

გი­ნა­ხავთ გან­რის­ხე­ბუ­ლი ვა­ჭა­რი ჯეიმს გუ­დფე­ლოუ, რო­დე­საც მას უ­დარ­დელ­მა შ­ვილ­მა მა­ღა­ზი­ის ვიტ­რი­ნა და­უმ­სხვრია? თუ ასეთ ს­ცე­ნას წა­ეს­წა­რით, ბევრი თ­ქვენ­თა­გა­ნი უ­და­ვოდ იქ­ნე­ბით იმ ფაქ­ტის შემ­სწრე, რომ ყველა მა­ყუ­რე­ბე­ლი, თუნ­დაც ოც­და­ა­თი მათ­გა­ნი, ერ­თსუ­ლოვ­ნად შე­ეც­დე­ბა და­ამ­შვი­დოს უ­იღ­ბლო გამ­ყიდ­ვე­ლი შემ­დე­გი სი­ტყვე­ბით: „ზოგი ჭირი მარ­გე­ბე­ლია. ყ­ვე­ლას უნდა ცხოვ­რე­ბა, და რა და­ე­მარ­თე­ბო­და მინის ხე­ლო­სანს, შუ­შებს რომ ა­რა­ვინ ამ­ტვრევ­დე­სო?“

მი­სამ­ძიმ­რე­ბის ამ­გვა­რი ფორმა მო­ი­ცავს ერთ დიდ თე­ო­რი­ას, რო­მე­ლიც კარ­გად ა­იხ­სნე­ბა ამ კონ­კრე­ტულ შემ­თხვე­ვა­ში, რად­გან ის სარ­კი­სებ­რი სი­ზუს­ტით ა­სა­ხავს მეორე თე­ო­რი­ას, რომ­ლი­თაც, სა­უ­ბე­დუ­როდ, ხელ­მძღვა­ნე­ლობს ჩვენი ე­კო­ნო­მი­კუ­რი და­წე­სე­ბუ­ლე­ბე­ბის უმ­რავ­ლე­სო­ბა.

და­ვუშ­ვათ, რომ და­ზი­ა­ნე­ბის შე­კე­თე­ბა ექვსი ფ­რან­კი ღირს და თქვენ ამ­ბობთ, რომ ინ­ცი­დენ­ტის წყა­ლო­ბით მინის ხე­ლო­სა­ნი მი­ი­ღებს ექვს ფ­რანკს - რომ ეს წა­ა­ხა­ლი­სებს ექვსი ფ­რან­კის ღი­რე­ბუ­ლე­ბის ვაჭ­რო­ბას - კარ­გით, ა­რა­ფე­რი მაქვს სა­წი­ნა­აღ­მდე­გო, თქვენ კარ­გად აზ­როვ­ნებთ. მინის ხე­ლო­სა­ნი მოდის, ას­რუ­ლებს და­ვა­ლე­ბას, იღებს თავის ექვს ფ­რანკს, იწ­მენ­დს ხე­ლებს და გულში ლო­ცავს გამ­ყიდვ­ლის შვილს, რო­მელ­მაც ფან­ჯა­რა და­ამ­სხვრია. ეს ის არის, რაც ზე­და­პირ­ზე ჩანს.

თუმცა, მე­ო­რეს მხრივ, თქვენ შე­საძ­ლოა მიხ­ვი­დეთ დას­კვნამ­დე, რომ კარ­გია ფან­ჯრე­ბის მსხვრე­ვა - ეს ახ­დენს ფულის ბ­რუნ­ვის ს­ტი­მუ­ლი­რე­ბას და მხარს უჭერს მ­თლი­ა­ნო­ბა­ში ინ­დუსტრი­ის გან­ვი­თა­რე­ბას... მა­ი­ძუ­ლებთ რომ და­გიყ­ვი­როთ, „აი, მანდ გა­ჩერ­დით! თ­ქვე­ნი თე­ო­რია მ­ხო­ლოდ იმას ით­ვა­ლის­წი­ნებს, რაც ზე­და­პირ­ზე ჩანს; მასში არ არის გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბუ­ლი ის, რაც არ ჩანს.“ არ ჩანს, რომ მა­ღა­ზი­ის მფლო­ბელ­მა და­ხარ­ჯა ექვსი ფ­რან­კი ერთ პ­რო­დუქტზე და უკვე ვეღარ და­ხარ­ჯავს ამ ფულს სხვა რამის შე­ძე­ნა­ში.

არ ჩანს, რომ თუ მას არ მო­უ­წევ­და ფან­ჯრის მინის გა­მოც­ვლა, ის გა­მოც­ვლი­და, მა­გა­ლი­თად, მის გაც­ვე­თილ ფეხ­საც­მელს ან თავის ბიბ­ლი­ო­თე­კას და­მა­ტე­ბით წიგნს შე­მა­ტებ­და. მოკ­ლედ, ის თავის ექვს ფ­რანკს სხვა გზით და­ხარ­ჯავ­და, რაც აღარ მოხ­დე­ბა ამ ინ­ცი­დენ­ტის გამო.⁽⁷⁾

ა­და­მი­ა­ნე­ბი მუდ­მი­ვად ფიქ­რო­ბენ, როგორ შე­იძ­ლე­ბა მაქ­სი­მა­ლუ­რად სარ­გებ­ლი­ა­ნად გა­მო­ი­ყე­ნონ მათ ხელთ არ­სე­ბუ­ლი კა­პი­ტა­ლი. ამ მო­მენ­ტში ისინი სა­კუ­თარ და არა სა­ზო­გა­დო­ე­ბის სარ­გე­ბელ­ზე ფიქ­რო­ბენ. თუმცა სა­კუ­თარ სარ­გე­ბელ­ზე ფიქრი ჩ­ვე­უ­ლებ­რივ, და ა­უ­ცი­ლებ­ლა­დაც კი გა­მო­იწ­ვევს ა­და­მი­ა­ნის მიერ ისეთი საქ­მი­ა­ნო­ბის შერ­ჩე­ვას, რო­მე­ლიც გან­სა­კუთ­რე­ბით სა­სარ­გებ­ლოა სა­ზო­გა­დო­ე­ბის­თვის. ის მ­ხო­ლოდ სა­კუ­თარ სარ­გე­ბელს ეძებს, ა­მას­თან ამ და სხვა შემ­თხვე­ვებ­შიც ის „უ­ხი­ლავ ხელს“ მიჰ­ყავს შე­დეგ­თან, რო­მე­ლიც სა­ერ­თოდ არ იყო მის გან­ზრახ­ვა­ში.⁽⁸⁾

„...უნდა გა­მო­ავ­ლი­ნოს არა მ­ხო­ლოდ უ­შუ­ა­ლო შე­დე­გე­ბი, ა­რა­მედ შე­დე­გე­ბი გ­რძელ­ვა­დი­ან პერ­სპექ­ტი­ვა­ში; არა მ­ხო­ლოდ პირ­ვე­ლა­დი, ა­რა­მედ მე­ო­რა­დი შე­დე­გე­ბიც და არა მ­ხო­ლოდ გავ­ლე­ნა ერთ კონ­კრე­ტულ ჯ­გუფ­ზე, ა­რა­მედ გავ­ლე­ნა ყ­ვე­ლა­ზე ერთად.“⁽¹⁰⁾

[A] კერძო სა­კუთ­რე­ბის რე­ჟი­მი, მა­ტე­რი­ა­ლუ­რი ტვირ­თის მხრივ, ა­და­მი­ა­ნებს სა­კუ­თარ ქ­მე­დე­ბებ­ზე ა­კის­რებს პა­სუ­ხის­მგებ­ლო­ბას. ამ­გვა­რი სის­ტე­მა უზ­რუნ­ველ­ყოფს, რომ ა­და­მი­ა­ნებ­მა სა­კუ­თა­რი ქ­მე­დე­ბე­ბის შე­დე­გე­ბი იწ­ვნი­ონ. სა­კუთ­რე­ბა ღო­ბე­ებს აღ­მარ­თავს, მაგ­რამ ის ასევე სარ­კე­ე­ბის გა­რე­მოც­ვას ქმნის, რომ­ლე­ბიც ჩვენი სა­კუ­თა­რი ქ­ცე­ვის შე­დე­გებს ა­სა­ხავს.⁽²⁰⁾

კონ­კუ­რენ­ცია სამ­რეწ­ვე­ლო ე­ფექ­ტი­ა­ნო­ბის უ­წყვე­ტი გა­უმ­ჯო­ბე­სე­ბის ხელ­შემ­წყო­ბი ფაქ­ტო­რია. იგი მ­წარ­მო­ებ­ლებს უ­ბიძ­გებს შე­ამ­ცი­რონ სა­წარ­მოო და­ნა­ხარ­ჯე­ბი და შეკ­ვე­ცონ ხარ­ჯე­ბი, რათა კონ­კუ­რენ­ტებ­ზე დაბალ ფასად გა­ყი­დონ პ­რო­დუქ­ცია. იგი გა­ცხრი­ლავს მათ, ვისაც მა­ღა­ლი და­ნა­ხარ­ჯე­ბი აქვს და შე­სა­ბა­მი­სად წარ­მო­ე­ბას მათ ხელში მო­აქ­ცევს, ვინც და­ბა­ლი და­ნა­ხარ­ჯე­ბით ა­წარ­მო­ებს.⁽²³⁾

არა ყას­ბის, ლუდის მხდე­ლის ან მე­პუ­რის კე­თილ­გან­წყო­ბი­ლე­ბი­სა­გან მო­ვე­ლით ჩვენ ჩვენს სა­დილს, ა­რა­მედ მათ მიერ მათი სა­კუ­თა­რი ინ­ტე­რე­სე­ბის დაც­ვი­სა­გან. ჩვენ მივ­მარ­თავთ არა მათ ჰუ­მა­ნო­ბას, ა­რა­მედ მათ ე­გო­იზმს, და მათ ა­რა­სო­დეს არ ვე­ლა­პა­რა­კე­ბით ჩვენს სა­ჭი­რო­ე­ბა­ზე, ა­რა­მედ მათს სარ­გებ­ლო­ბა­ზე.⁽²⁴⁾

გა­და­სა­ხა­დე­ბი ყველა ა­და­მი­ა­ნის შ­რო­მით ი­ფა­რე­ბა. თუ ეს გა­და­სა­ხა­დე­ბი გა­და­ჭარ­ბე­ბუ­ლია, ისინი ა­ი­სა­ხე­ბა გა­ჩე­რე­ბულ ქარ­ხნებ­ში, გა­და­სა­ხა­დე­ბის გამო გა­ყი­დულ ფერ­მებ­ში და მ­ში­ე­რი ხალ­ხის ურ­დო­ებ­ში, რომ­ლე­ბიც ქუ­ჩებ­ში გა­მო­ე­ფი­ნე­ბი­ან და ამაოდ ე­ძე­ბენ სა­მუ­შა­ოს.

თავისუფალი ვაჭრობა უბრალოდ გულისხმობს ადამიანების შესაძლებლობას იყიდონ და გაყიდონ საკუთარი სურვილისამებრ. დამცავ ტარიფებს ისეთივე ძალად იყენებენ, როგორც ესკადრონების ბლოკადას და მათი მიზანი ერთია - ვაჭრობის აღკვეთა. ამ ორს შორის განსხვავება იმაშია, რომ ესკადრონების ბლოკადა არის საშუალება, რომლითაც ქვეყნები ცდილობენ მტრების ვაჭრობას ხელი შეუშალონ; დამცავი ტარიფებით კი ქვეყნები ცდილობენ საკუთარი ხალხის მიერ ვაჭრობას შეუშალონ ხელი.⁽⁴¹⁾

ჭკვი­ა­ნი და ე­კო­ნო­მი­კუ­რი მ­თავ­რო­ბა ის არის, რო­მე­ლიც ა­და­მი­ა­ნებს იცავს ერ­თმა­ნე­თის მი­მართ ზი­ა­ნის მი­ყე­ნე­ბის­გან და ა­მავდრო­უ­ლად უ­ტო­ვებს არ­ჩე­ვანს თავად ა­ირ­ჩი­ონ საქ­მი­ა­ნო­ბა და გან­ვი­თა­რე­ბის გზა, და მუ­შაკს არ არ­თმევს გა­მო­მუ­შა­ვე­ბულ ლუკმა პურს. ს­წო­რედ ამას ნიშ­ნავს კარგი მ­თავ­რო­ბა და ს­წო­რედ ეს არის ა­უ­ცი­ლე­ბე­ლი ჩვენი კე­თილ­დღე­ო­ბის­თვის.

ერთ სექ­ტორ­ში მო­მუ­შა­ვე კომ­პა­ნი­ე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლე­ბი იშ­ვი­ა­თად ხვდე­ბი­ან ერ­თმა­ნეთს, დროის ერთად გა­სა­ტა­რებ­ლად ან გა­სარ­თო­ბად, მაგ­რამ ამ­გვა­რი ურ­თი­ერ­თო­ბა ს­რულ­დე­ბა კონ­სპი­რა­ცი­უ­ლი შე­თან­ხმე­ბით სა­ზო­გა­დო­ე­ბის წი­ნა­აღ­მდეგ, ან ფასის გაზ­რდა­ზე მო­ლა­პა­რა­კე­ბით.

ე­კო­ნო­მი­კის პირ­ვე­ლი გაკ­ვე­თი­ლი შე­ზღუ­დუ­ლი რე­სურ­სე­ბია. ისინი ა­რა­სო­დეს არის საკ­მა­რი­სი რა­ო­დე­ნო­ბის, მომ­ხმა­რებ­ლე­ბის ს­რუ­ლად და­საკ­მა­ყო­ფი­ლებ­ლად. პო­ლი­ტი­კის პირ­ვე­ლი გაკ­ვე­თი­ლია ე­კო­ნო­მი­კის პირ­ვე­ლი გაკ­ვე­თი­ლის უ­გულ­ვე­ბელ­ყო­ფა.⁽⁵⁵⁾

აშ­კა­რაა, არ­ჩე­უ­ლი პო­ლი­ტი­კო­სე­ბის­თვის ხარ­ჯე­ბის სეს­ხის გა­ცე­მით და­ფი­ნან­სე­ბის მიმ­ზიდ­ვე­ლო­ბა. სეს­ხის აღება ისეთი ხარ­ჯე­ბის გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბის სა­შუ­ა­ლე­ბას იძ­ლე­ვა, რომ­ლე­ბიც მ­ყი­სი­ერ პო­ლი­ტი­კურ სარ­გე­ბელს მო­ი­ტანს, და­უ­ყოვ­ნებ­ლი­ვი პო­ლი­ტი­კუ­რი ხარ­ჯე­ბის გა­წე­ვის გა­რე­შე.⁽⁶⁰⁾

პო­ლი­ტი­კის ინ­სტრუ­მენ­ტია (რო­მე­ლიც ხ­ში­რად მისი ა­მო­ცა­ნა ხდება) გა­და­სა­ხა­დის გა­დამ­ხდე­ლის­გან რე­სურ­სე­ბის მო­პო­ვე­ბა მისი წყე­ნის გა­რე­შე და თან­ხის უ­ამ­რავ მ­თხოვ­ნელ­თა შორის ისე გა­ნა­წი­ლე­ბა, რომ მაქ­სი­მა­ლუ­რად გა­ი­ზარ­დოს სა­არ­ჩევ­ნო უბ­ნებ­ზე მ­ხარ­და­ჭე­რა. პო­ლი­ტი­კა, რო­დე­საც საქმე მ­ხარ­და­ჭე­რის მო­ბი­ლი­ზე­ბას ეხება, წარ­მო­ად­გენს გათ­ვლი­ლი თაღ­ლი­თო­ბის ხე­ლოვ­ნე­ბას, ან უფრო ს­წო­რად, როგორ ი­თაღ­ლი­თოთ გა­მო­ჭე­რის გა­რე­შე.⁽⁶⁵⁾

დე­მოკ­რა­ტია ვერ ი­არ­სე­ბებს, რო­გორც მ­თავ­რო­ბის მუდ­მი­ვი, უც­ვლე­ლი ფორმა. იგი მ­ხო­ლოდ მა­ნამ­დე შე­იძ­ლე­ბა არ­სე­ბობ­დეს, სანამ ა­მომ­რჩე­ვე­ლი არ აღ­მო­ა­ჩენს, რომ თავად შე­უძ­ლია სა­ხელ­მწი­ფო ხა­ზი­ნი­დან გუ­ლუხ­ვი სა­ჩუქ­რე­ბის მი­ღე­ბა. ამ მო­მენ­ტი­დან უმ­რავ­ლე­სო­ბა ყო­ველ­თვის ხმას მის­ცემს კან­დი­დატს, რო­მე­ლიც ყ­ვე­ლა­ზე მეტ სარ­გე­ბელს და­პირ­დე­ბა სა­ხელ­მწი­ფო ხა­ზი­ნი­დან, რის შე­დე­გა­დაც დე­მოკ­რა­ტია ყო­ველ­თვის ინ­გრე­ვა მყიფე ფის­კა­ლუ­რი პო­ლი­ტი­კის გამო...⁽⁶⁸⁾

ადამიანს, ისევე როგორც ყველა სოციალურად ორგანიზებულ არსებას, ბუნებრივად უყვარს უსაქმურობა. მუშაობის ორი სტიმული არსებობს: ცხოვრების აუცილებლობა და საცხოვრებელი პირობების გაუმჯობესების სურვილი… ნებისმიერი ღონისძიება, რომელიც მუდმივ კანონიერ ქველმოქმედებას აყალიბებს და მას ადმინისტრაციულ ფორმას ანიჭებს, ამით უსაქმური და ზარმაცი ადამიანების კლასს ქმნის, რომელიც ინდუსტრიული და მშრომელთა კლასის ხარჯზე ცხოვრობს.⁽⁷⁴⁾

1. „სიღარიბის“ განმარტებაც კი ხშირად დამაბნეველია. როდესაც ზოგი ადამიანი საუბრობს სიღარიბეზე, ისინი ფიქრობენ „აბსოლუტურ სიღარიბეზე“, რაც ნიშნავს, რომ წინასწარ განსაზღვრულ „სამომხმარებლო კალათაში შემავალი მინიმალური საქონლისა და მომსახურებების“ შესაძენად ადამიანს ან ოჯახს არ აქვს საკმარისი რესურსი.
2. სხვები „ფარდობით სიღარიბედ“ მიიჩნევენ, როდესაც ადამიანის ან ოჯახის შემოსავალი წინასწარ განსაზღვრულ პოზიციას ჩამოუვარდება შემოსავლის განაწილებაში (დავუშვათ, საზოგადოების საშუალო შემოსავლის ნახევარზე ნაკლებია).
3. ფარდობითი სიღარიბე კავშირშია, თუმცა არ უტოლდება უთანასწორობას. დავუშვათ, გვაქვს ორი საზოგადოება, რომელთაგან თითოეულში ოთხი ოჯახია. პირველი საზოგადოების შემოსავლებია 1 000 000, 50 000, 50 000 და 4 000 ხოლო მეორეს შემოსავლებია 51 000, 50 000, 50 000 და 24 999 დოლარი. ორივე საზოგადოებას ერთნაირი ფარდობითი სიღარიბის მაჩვენებელი (25%), მაგრამ უთანასწორობის ძალიან განსხვავებული დონე აქვს.
4. სიღარიბის საზომები ზოგჯერ გადასახადების (შემოსავლის შემცირების) და ტრანსფერების (შემოსავლების ზრდის) გარეშეა წარმოდგენილი. რომელი გამოიყენება? პირველი განსაზღვრებით ხშირად სიღარიბეში მყოფი ადამიანების რაოდენობა ორჯერ აღემატება მეორე განსაზღვრებით მოცემულ გაანგარიშებას.
5. სტანდარტები იმის შესახებ, თუ რა წარმოადგენს მოხმარების მინიმალურ დონეს, სხვადასხვა ქვეყნებში და სხვადასხვა დროს საკმაოდ განსხვავებულია. დღეს საშუალო და მაღალი შემოსავლის მქონე ქვეყნებში საზოგადოების ცხოვრების გონივრული სტანდარტის მოლოდინი მოიცავს საქონელს და მომსახურებას, რომლებიც წინა თაობებისთვის წარმოუდგენელი იყო. (იფიქრეთ ტელეფონებზე ან ტელევიზორებზე).
6. დაბოლოს, მნიშვნელოვანია განვასხვავოთ სიღარიბე მოცემულ დროს და მთელი ცხოვრების განმავლობაში. სტუდენტობის პერიოდში დაბალი შემოსავლის ქონა ძალიან განსხვავდება წლიდან წლამდე სიღარიბეში ყოფნისგან.

სის­ტე­მის ა­და­მი­ა­ნი ხა­სი­ათ­დე­ბა თავ­და­ჯე­რე­ბუ­ლო­ბით. რო­გორც ჩანს, მას წარ­მო­უდ­გე­ნია, რომ დიდი სა­ზო­გა­დო­ე­ბის სხვა­დას­ხვა წევ­რე­ბის ჭად­რა­კის ფი­გუ­რე­ბი­ვით მარ­ტი­ვად გა­და­ად­გი­ლე­ბა შე­უძ­ლია. იგი არ ით­ვა­ლის­წი­ნებს, რომ ფი­გუ­რებს სა­ჭად­რა­კო და­ფა­ზე მოძ­რა­ო­ბის სხვა სა­შუ­ა­ლე­ბა არ გა­აჩ­ნი­ათ გარდა ხე­ლი­სა, რო­მე­ლიც მათზე მოქ­მე­დებს; მაგ­რამ ა­და­მი­ა­ნუ­რი სა­ზო­გა­დო­ე­ბის დიდ სა­ჭად­რა­კო და­ფა­ზე, თი­თო­ე­ულ ფი­გუ­რას მოძ­რა­ო­ბის სა­კუ­თა­რი პ­რინ­ცი­პი აქვს, რო­მე­ლიც შე­იძ­ლე­ბა გან­სხვავ­დე­ბო­დეს კა­ნონ­მდებ­ლის მიერ მის­თვის და­წე­სე­ბუ­ლი კა­ნო­ნე­ბის­გან. თუ ეს ორი პ­რინ­ცი­პი ერ­თმა­ნეთს ემ­თხვე­ვა და ერთი მი­მარ­თუ­ლე­ბით ვი­თარ­დე­ბა, ა­და­მი­ა­ნე­ბის სა­ზო­გა­დო­ე­ბაც ჰარ­მო­ნი­უ­ლად გან­ვი­თარ­დე­ბა, და ბედ­ნი­ე­რე­ბის და წარ­მა­ტე­ბის დიდი ალ­ბა­თო­ბა იქ­ნე­ბა. თუ ისინი გან­სხვავ­დე­ბა და ურ­თი­ერ­თსა­წი­ნა­აღ­მდე­გოა, თა­მა­ში ა­რა­სა­სურ­ვე­ლი მი­მარ­თუ­ლე­ბით წა­რი­მარ­თე­ბა და სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­ში სა­ყო­ველ­თაო უ­წეს­რი­გო­ბა და­ი­სად­გუ­რებს.⁽⁷⁷⁾

„თუ ა­და­მი­ანს სო­ცი­ა­ლუ­რი წესრგის გა­უმ­ჯო­ბე­სე­ბის მცდე­ლო­ბით მეტი სარ­გებ­ლის მო­ტა­ნა სურს ვიდრე ზა­რა­ლის, მას მო­უ­წევს გა­აც­ნო­ბი­ე­როს, რომ ისევე რო­გორც ყველა სხვა ს­ფე­რო­ში, სადაც ორ­გა­ნი­ზე­ბუ­ლი სახის არ­სე­ბი­თი სირ­თუ­ლე ჭარ­ბობს, მას არ შე­უძ­ლია სრული ინ­ფორ­მა­ცი­ის მი­ღე­ბა, რო­მე­ლიც შე­საძ­ლე­ბელს გახ­დი­და მოვ­ლე­ნე­ბის ოს­ტა­ტურ მარ­თვას. მას მო­უ­წევს გა­მო­ი­ყე­ნოს მის­თვის ხელ­მი­საწ­ვდო­მი ცოდნა. შე­სა­ბა­მი­სად, მან უნდა ი­მოქ­მე­დოს არა რო­გორც ხე­ლო­სან­მა, რო­მე­ლიც მის ნა­კე­თო­ბას ფორ­მას აძ­ლევს, ა­რა­მედ რო­გორც მე­ბა­ღემ, რო­მე­ლიც მ­ცე­ნა­რე­თა ზრდის­თვის ხელ­საყ­რელ პი­რო­ბებს ქმნის.“⁽⁷⁸⁾

• შე­ერ­თე­ბუ­ლი შ­ტა­ტე­ბის ფე­დე­რა­ლუ­რი მ­თავ­რო­ბა ზო­გი­ერთ ფერ­მერს უხდის, რათა მათ არ ა­წარ­მო­ონ მარ­ცვლე­უ­ლი პ­რო­დუქ­ტე­ბი და ა­მავდრო­უ­ლად სხვებს სუბ­სი­დი­რე­ბუ­ლი სარ­წყა­ვი პ­რო­ექ­ტე­ბით უზ­რუნ­ველ­ყოფს, რათა მათ უფრო მეტი იგივე მარ­ცვლე­უ­ლის მოყ­ვა­ნა შეძ­ლონ. მსგავ­სად ევ­რო­კავ­ში­რის სუბ­სი­დი­ებ­მა სოფ­ლის მე­ურ­ნე­ო­ბის მ­რა­ვა­ლი პ­რო­დუქ­ტის ჭარბი წარ­მო­ე­ბა გა­მო­იწ­ვია, რითაც პო­პუ­ლა­რუ­ლი გა­მოთ­ქმა „კა­რა­ქის მთა“ შე­იქ­მნა.
• შე­ერ­თე­ბუ­ლი შ­ტა­ტე­ბის სამ­თავ­რო­ბო პ­როგ­რა­მე­ბი მერ­ძე­ვე­ე­ბის­თვის რძის მაღალ ფასს ი­ნარ­ჩუ­ნებს, ხოლო მ­თავ­რო­ბა ა­ფი­ნან­სებს ს­კო­ლის სა­სა­დი­ლო პ­როგ­რა­მას, რათა ძ­ვი­რა­დღი­რე­ბუ­ლი რძე უფრო ხელ­მი­საწ­ვდო­მი გახ­დეს.
• ინ­დო­ე­თის სურ­სა­თის სუბ­სი­დი­რე­ბის პ­როგ­რა­მა ც­დი­ლობს სარ­გე­ბე­ლი მო­უ­ტა­ნოს რო­გორც მომ­ხმა­რებ­ლებს, ასევე მ­წარ­მო­ებ­ლებს. შე­დე­გად, ინ­დო­ეთ­მა მომ­ხმა­რე­ბელ­თათ­ვის მარ­ცვლე­უ­ლის რა­ცი­ო­ნი­რე­ბის ა­რაჩ­ვე­უ­ლებ­რივ წარ­მა­ტე­ბას მი­აღ­წია ხე­ლოვ­ნუ­რად დაბალ ფა­სებ­ში, თუმცა ა­მავდრო­უ­ლად ჭარბ მი­წო­დე­ბას გა­ნიც­დი­და, რად­გან ფერ­მე­რებს მაღალ ფა­სებს უხ­დიდ­ნენ. (ფერ­მე­რე­ბი აგ­რეთ­ვე ი­ღე­ბენ სუბ­სი­დი­ებს სოფ­ლის მე­ურ­ნე­ო­ბის სა­წარ­მოო სა­შუ­ა­ლე­ბე­ბის სახით - ე­ლექტრო­ე­ნერ­გია, წყალი და სა­სუ­ქი - რაც გა­რე­მოს ა­ზი­ა­ნებს.) მ­თავ­რო­ბამ დამ­პა­ლი ბ­რინ­ჯი­სა და ხორ­ბლის უ­ზარ­მა­ზა­რი მა­რა­გი შე­ი­ძი­ნა, ხოლო ხელ­მი­საწ­ვდო­მი შე­ზღუ­დუ­ლი რა­ო­დე­ნო­ბა მომ­ხმა­რებ­ლებ­ზე კო­რუფ­ცი­უ­ლი გზით ნა­წილ­დე­ბა და არ შე­ე­სა­ბა­მე­ბა ღა­რი­ბე­ბის დახ­მა­რე­ბის და­სა­ხულ მი­ზანს.⁽⁷⁹⁾
• მთელს მ­სოფ­ლი­ო­ში, ქვეყ­ნე­ბი წე­ლი­წად­ში 30 მი­ლი­არდ დო­ლარს ხარ­ჯა­ვენ მე­თევ­ზე­ო­ბის სუბ­სი­დი­რე­ბა­ზე, რომ­ლის 60 პ­რო­ცენ­ტი პირ­და­პირ ას­ტი­მუ­ლი­რებს ა­რამ­დგრად, დესტრუქ­ცი­ულ პ­რაქ­ტი­კას. 2012 წელს, შე­დე­გად მი­ღე­ბუ­ლი ბაზ­რის და­მა­ხინ­ჯე­ბა გლო­ბა­ლურ ე­კო­ნო­მი­კას 83 მი­ლი­არ­დი დო­ლა­რი და­უჯ­და.⁽⁸⁰⁾
• 2015 და 2016 წლებ­ში დიდი შ­ვი­დე­უ­ლის მ­თავ­რო­ბებ­მა წ­ლი­უ­რი მი­ნი­მუმ 81 მი­ლი­არ­დი აშშ დო­ლა­რის ფის­კა­ლუ­რი დახ­მა­რე­ბა და 20 მი­ლი­არ­დი დო­ლა­რის სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი და­ფი­ნან­სე­ბა გა­მოყ­ვეს ნავ­თო­ბის, გა­ზი­სა და ნახ­ში­რის წარ­მო­ე­ბი­სა და მოხ­მა­რე­ბის­თვის, ხოლო ა­მავდრო­უ­ლად ინ­ტენ­სი­უ­რად ა­ფი­ნან­სებ­დნენ ქა­რი­სა და მზის ე­ნერ­გი­ის წარ­მო­ე­ბას. 2019 წელს, მო­სა­ლოდ­ნე­ლი იყო, რომ გა­ერ­თი­ა­ნე­ბუ­ლი სა­მე­ფო 12 მი­ლი­არდ ევროს და­ხარ­ჯავ­და წი­ა­ღი­სე­ულ საწ­ვავ­ზე, და 8,3 მი­ლი­არდ ევროს კონ­კუ­რენ­ტუ­ლი გა­ნახ­ლე­ბა­დი ე­ნერ­გი­ის წყა­რო­ე­ბის და­სახ­მა­რებ­ლად.
• და­ვუბ­რუნ­დეთ ინ­დო­ეთს, გა­რე­მოს და­ბინ­ძუ­რე­ბის მა­კონ­ტრო­ლე­ბე­ლი უ­წყე­ბის (EPCA) მიერ მომ­ზა­დე­ბულ და­ბინ­ძუ­რე­ბას­თან ბ­რძო­ლის ყოვ­ლის­მომ­ცველ სა­მოქ­მე­დო გეგ­მა­ში ნათ­ქვა­მია, რომ არ უნდა მოხ­დეს კომ­პრე­სი­რე­ბუ­ლი ბუ­ნებ­რი­ვი გაზის (CNG) მოხ­მა­რე­ბის ხელ­შე­წყო­ბა, რად­გან იგი „ა­ზო­ტის ოქ­სი­დე­ბის ერთ-ერთი მ­თა­ვა­რი წყა­როა და ასევე ჰა­ერ­ში მყარი ნა­წი­ლა­კე­ბის (PM1) რა­ო­დე­ნო­ბას გაზ­რდის.“ ეს პო­ზი­ცია პირ­და­პირ ე­წი­ნა­აღ­მდე­გე­ბა და­ბინ­ძუ­რე­ბის კონ­ტრო­ლის ცენ­ტრა­ლუ­რი საბ­ჭოს 42 პუნ­ქტი­ან სა­მოქ­მე­დო გეგ­მას (2015 წ.) დე­ლის­თვის, რო­მე­ლიც ქა­ლაქს თხოვ­და გა­ნე­სა­ზღვრა, თუ როგორ მო­ახ­დენ­და, რაც შე­იძ­ლე­ბა ს­წრა­ფად სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი ტრან­სპორ­ტის კომ­პრე­სი­რე­ბულ ბუ­ნებ­რივ გაზზე გა­დაყ­ვა­ნას.

კერძო და გან­სა­კუთ­რე­ბით სა­ხელ­მწი­ფო სა­წარ­მო­ებს უ­ზარ­მა­ზა­რი ი­ნერ­ცი­უ­ლო­ბა ა­ხა­სი­ა­თებს - ს­ტა­ტუს-კვოს ტი­რა­ნია. რე­ა­ლურ ცვლი­ლე­ბებს მ­ხო­ლოდ რე­ა­ლუ­რი ან წარ­მო­სახ­ვი­თი კ­რი­ზი­სი წარ­მო­შობს. ამ კ­რი­ზი­სის დად­გო­მი­სას მი­ღე­ბუ­ლი ქ­მე­დე­ბე­ბი და­მო­კი­დე­ბუ­ლია სა­ზო­გა­დო­ე­ბა­ში გავ­რცე­ლე­ბულ ი­დე­ებ­ზე. ჩემი აზრით, ეს ჩვენი ძი­რი­თა­დი ფუნ­ქცი­აა: არ­სე­ბუ­ლი პო­ლი­ტი­კის ალ­ტერ­ნა­ტი­ვე­ბის შე­მუ­შა­ვე­ბა, მათი სი­ცო­ცხლი­სუ­ნა­რი­ა­ნო­ბის და ხელ­მი­საწ­ვდო­მო­ბის შე­ნარ­ჩუ­ნე­ბა, სანამ პო­ლი­ტი­კუ­რად შე­უძ­ლე­ბე­ლი, პო­ლი­ტი­კუ­რად გარ­და­უ­ვა­ლი გახ­დე­ბა.⁽⁸³⁾

• ა­მომ­რჩე­ვე­ლი ნაკ­ლე­ბა­დაა მო­ტი­ვი­რე­ბუ­ლი გა­ა­კე­თოს კარ­გად ინ­ფორ­მი­რე­ბუ­ლი არ­ჩე­ვა­ნი.
• რო­დე­საც მ­თავ­რო­ბა პი­როვ­ნე­ბის უფ­ლე­ბე­ბის დაც­ვას სცდე­ბა და მ­ნიშ­ვნე­ლოვ­ნად ერევა მწირი რე­სურ­სე­ბის გა­ნა­წი­ლე­ბა­ში, არ­ჩე­ულ პო­ლი­ტი­კო­სებს ძ­ლი­ე­რი ს­ტი­მუ­ლი ა­მოძ­რა­ვებთ და­აკ­მა­ყო­ფი­ლონ კარ­გად ორ­გა­ნი­ზე­ბუ­ლი ინ­ტე­რეს­თა ჯ­გუ­ფე­ბი.
• პო­ლი­ტი­კუ­რი ფა­ვო­რი­ტიზ­მი ხელს შე­უ­წყობს გა­მორ­ჩე­ვის უ­შე­დე­გო ძი­ე­ბას.
• პო­ლი­ტი­კუ­რი პ­რო­ცე­სი შორ­სმჭვრე­ტე­ლო­ბით არ გა­მო­ირ­ჩე­ვა (ხ­ში­რად მომ­დევ­ნო არ­ჩევ­ნე­ბამ­დე), რის შე­დე­გა­დაც ხდება სეს­ხის გა­და­ჭარ­ბე­ბუ­ლი გა­მო­ყე­ნე­ბა და და­უ­სა­ბუ­თე­ბე­ლი და­პი­რე­ბე­ბის გა­ცე­მა, რო­მელ­თა შეს­რუ­ლე­ბა შე­უძ­ლე­ბე­ლი, თუ არა უ­კი­დუ­რე­სად რ­თუ­ლია.

• ა. დე­ცენ­ტრა­ლი­ზა­ცია, რო­მე­ლიც გუ­ლის­ხმობს ე­კო­ნო­მი­კუ­რი პო­ლი­ტი­კის გა­და­წყვე­ტი­ლე­ბე­ბის მაქ­სი­მა­ლუ­რად იმ სამ­თავ­რო­ბო დო­ნე­ზე მი­ღე­ბას, რო­მე­ლიც ყ­ვე­ლა­ზე ახლოს დგას მათ­თან, ვის­ზეც მი­ღე­ბუ­ლი გა­და­წყვე­ტი­ლე­ბე­ბი გავ­ლე­ნას ახ­დენს.
  ზოგ­ჯერ ეს სუბსიდიარობის პ­რინ­ცი­პად მო­იხ­სე­ნი­ე­ბა. იგი შე­ერ­თე­ბუ­ლი შ­ტა­ტე­ბის კონ­სტი­ტუ­ცი­ის მეათე შეს­წო­რე­ბა­შია წარ­მოდ­გე­ნი­ლი, რო­მე­ლიც ად­გენს: „უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლე­ბე­ბი, რო­მე­ლიც კონ­სტი­ტუ­ცი­ით არ არის შე­ერ­თე­ბულ შ­ტა­ტებ­ზე გა­და­ცე­მუ­ლი და არც შ­ტა­ტე­ბის­თვის აკ­რძა­ლუ­ლი, შე­სა­ბა­მი­სად რჩება შ­ტა­ტებს ან ხალხს.“ სუბ­სი­დი­ა­რო­ბა ასევე 1992 წლის მა­ას­ტრიხ­ტის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბის თა­ნახ­მად, „ევ­რო­კავ­ში­რის კა­ნონ­მდებ­ლო­ბის ზო­გა­დი პ­რინ­ცი­პია“. 2009 წლის ლი­სა­ბო­ნის ხელ­შეკ­რუ­ლე­ბა ად­გენს, „სუბ­სი­დი­ა­რო­ბის პ­რინ­ცი­პის თა­ნახ­მად, იმ ს­ფე­რო­ებ­ში, რომ­ლე­ბიც მის გან­სა­კუთ­რე­ბულ კომ­პე­ტენ­ცი­ას არ წარ­მო­ად­გენს, კავ­ში­რი ი­მოქ­მე­დებს მ­ხო­ლოდ იმ შემ­თხვე­ვა­ში და რამ­დე­ნა­დაც შე­მო­თა­ვა­ზე­ბუ­ლი მოქ­მე­დე­ბით და­სა­ხუ­ლი მიზ­ნე­ბი საკ­მა­რი­სად ვერ მი­იღ­წე­ვა წევრ სა­ხელ­მწი­ფო­თა მიერ, რო­გორც ცენ­ტრა­ლურ, ისე რე­გი­ო­ნულ ან ად­გი­ლობ­რივ დო­ნე­ზე…“
  სუბ­სი­დი­ა­რო­ბის ლო­გი­კას რამ­დე­ნი­მე სა­ფუძ­ვე­ლი აქვს. მ­თავ­რო­ბა­სა და მო­ქა­ლა­ქე­ებს შორის უფრო მეტი პირ­და­პი­რი კონ­ტაქ­ტი უფრო ად­გი­ლობ­რივ და არა ე­როვ­ნულ (ან ზე­სა­ხელ­მწი­ფო­ებ­რივ) დო­ნე­ზე სა­ჭი­რო­ე­ბე­ბი­სა და სურ­ვი­ლე­ბის აღ­მო­ჩე­ნის უ­კე­თეს სა­შუ­ა­ლე­ბას იძ­ლე­ვა. რო­გორც ადრე ვი­სა­უბ­რეთ, მ­თავ­რო­ბებს შორის კონ­კუ­რენ­ცია მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბის უ­კე­თე­სად მომ­სა­ხუ­რე­ბას წა­ა­ხა­ლი­სებს. მო­ქა­ლა­ქე­თა სხვა­დას­ხვა ად­გი­ლობ­რი­ვი ჯ­გუ­ფე­ბის მო­ტი­ვი­რე­ბის შე­დე­გად გა­დაჭ­რან სა­ერ­თო პ­რობ­ლე­მე­ბი, სხვა­დას­ხვა ად­გი­ლას გა­მო­ყე­ნე­ბუ­ლი მიდ­გო­მე­ბის მ­რა­ვალ­ფე­როვ­ნე­ბა გაზ­რდის ე­ფექ­ტუ­რი პო­ლი­ტი­კის აღ­მო­ჩე­ნი­სა და სხვა სამ­თავ­რო­ბო ერ­თე­უ­ლე­ბის მიერ მისი მი­ღე­ბის შან­სებს.
  მი­უ­ხე­და­ვად იმისა, რომ ტერ­მი­ნი „სუბ­სი­დი­ა­რო­ბა“ მეოცე სა­უ­კუ­ნის და­სა­წყის­ში პაპ პიუს XI-ის ენ­ციკ­ლი­კუ­რი ნაშ­რო­მი­დან „Quadragesimo anno“ წარ­მო­იშ­ვა, იდეა ტერ­მი­ნის ფართო გა­მო­ყე­ნე­ბა­მა­დე უფრო ადრე კარ­გად იყო გა­აზ­რე­ბუ­ლი. მე­ცხრა­მე­ტე სა­უ­კუ­ნის და­სა­წყი­სის ა­მე­რი­კა­ზე დაკ­ვირ­ვე­ბის შე­დე­გად, ა­ლექ­სის დე ტოკ­ვილ­მა და­ას­კვნა:

  დე­ცენ­ტრა­ლი­ზა­ცი­ას არა მ­ხო­ლოდ ად­მი­ნის­ტრა­ცი­უ­ლი ღი­რე­ბუ­ლე­ბა, ა­რა­მედ სა­მო­ქა­ლა­ქო გან­ზო­მი­ლე­ბაც აქვს, რად­გან ამით იზ­რდე­ბა მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბის სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი საქ­მე­ე­ბით და­ინ­ტე­რე­სე­ბის შე­საძ­ლებ­ლო­ბე­ბა; ამით ისინი თა­ვი­სუფ­ლე­ბით სარ­გებ­ლო­ბას ეჩ­ვე­ვი­ან. ამ ად­გი­ლობ­რი­ვი, აქ­ტი­უ­რი და საფრ­თხი­ლო თა­ვი­სუფ­ლე­ბე­ბის დაგ­რო­ვე­ბის შე­დე­გად ი­ბა­დე­ბა ცენ­ტრა­ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის პ­რე­ტენ­ზი­ე­ბის ყ­ვე­ლა­ზე ე­ფექ­ტი­ა­ნი სა­პირ­წო­ნე ძალა, მა­ში­ნაც კი, თუ მას უ­პი­როვ­ნო, კო­ლექ­ტი­უ­რი ნება უჭერს მხარს.⁽⁸⁴⁾

• ბ. ურ­თი­ერ­თშე­კა­ვე­ბი­სა და ურ­თი­ერ­თგა­წო­ნას­წო­რე­ბის სის­ტე­მა, რო­მე­ლიც უზ­რუნ­ველ­ყოფს ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის მ­კა­ფიო გა­მი­ჯვნას და­მო­უ­კი­დე­ბელ შ­ტო­ებს შორის
  ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას, რო­გორც წესი საქ­მი­ა­ნო­ბის სამი სფერო აქვს:
  1. სა­კა­ნონ­მდებ­ლო შტო, რო­მე­ლიც ქმნის კა­ნო­ნებს.
  2. აღ­მას­რუ­ლე­ბე­ლი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა, რო­მე­ლიც ა­ხორ­ცი­ე­ლებს კა­ნო­ნებს.
  3. სა­სა­მარ­თლოს შტო, რო­მე­ლიც გან­მარ­ტავს კა­ნო­ნებს.
  თუმცა, ამ სამი ძი­რი­თა­დი ფუნ­ქცი­ის ინ­სტი­ტუ­ცი­უ­რი მო­წყო­ბის ძა­ლი­ან ფართო ვა­რი­ა­ცი­ე­ბი არ­სე­ბობს. მო­ნარ­ქი­ებს, დიქ­ტა­ტუ­რებ­სა და სამ­ხედ­რო ხუნ­ტებს თუ უ­გუ­ლე­ბელ­ვყოფთ (რო­მელ­თაც შე­იძ­ლე­ბა უფრო დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი რე­ჟი­მის ნიშ­ნე­ბი ჰ­ქონ­დეთ, მაგ­რამ სი­ნამ­დვი­ლე­ში ძა­ლა­უფ­ლე­ბა ერთი ა­და­მი­ა­ნის ან მცირე ე­ლი­ტა­რუ­ლი დაჯ­გუ­ფე­ბე­ბის ხელ­შია), სის­ტე­მე­ბის ძი­რი­თა­დი ტი­პე­ბი შე­იძ­ლე­ბა კ­ლა­სი­ფი­ცირ­დეს შემ­დეგ­ნა­ი­რად:
  1. სა­პარ­ლა­მენ­ტო, სადაც აღ­მას­რუ­ლე­ბელ ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას ხელ­მძღვა­ნე­ლობს ლი­დე­რი (რო­მელ­საც ჩ­ვე­უ­ლებ­რივ „პ­რე­მი­ერ მი­ნისტრს“ უ­წო­დე­ბენ), რო­მელ­საც ირ­ჩევს პარ­ლა­მენ­ტი, ხოლო პარ­ლა­მენ­ტი პ­რე­მი­ერ მი­ნის­ტრის მეშ­ვე­ო­ბით ირ­ჩევს მი­ნის­ტრთა კა­ბი­ნეტს. ასეთ სის­ტე­მებ­ში პ­რე­მი­ერ მი­ნის­ტრი პარ­ლა­მენ­ტის ნებას ას­რუ­ლებს და მისი და­თხოვ­ნა ნე­ბის­მი­ერ დროს შე­იძ­ლე­ბა. ასეთ ქვეყ­ნებს შე­იძ­ლე­ბა ჰ­ყავ­დეთ სა­ხელ­მწი­ფოს ფი­გუ­რა­ლუ­რი მე­თა­უ­რი (მო­ნარ­ქი, რო­გო­რი­ცაა ინ­გლი­სის დე­დო­ფა­ლი) ან შე­ზღუ­დუ­ლი უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლე­ბის მქონე პ­რე­ზი­დენ­ტი (რო­გორც გერ­მა­ნი­ა­ში).
  2. საპ­რე­ზი­დენ­ტო მო­წყო­ბა, რო­მელ­შიც აღ­მას­რუ­ლე­ბე­ლი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა ა­მომ­რჩევ­ლის მიერ პირ­და­პი­რი წესით ა­ირ­ჩე­ვა და ნიშ­ნავს კა­ბი­ნეტს, რო­მე­ლიც რო­გორც წესი, მ­ხო­ლოდ სა­კა­ნონ­მდებ­ლო ორ­გა­ნოს მიერ დამ­ტკი­ცე­ბას ექ­ვემ­დე­ბა­რე­ბა. შე­ერ­თე­ბუ­ლი შ­ტა­ტე­ბი ასეთი სის­ტე­მის კარგი მა­გა­ლი­თია.
  3. ნა­ხევ­რად საპ­რე­ზი­დენ­ტო ან შე­რე­უ­ლი, სადაც ა­მომ­რჩევ­ლე­ბი ირ­ჩე­ვენ პ­რე­ზი­დენტს, რო­მელ­საც აქვს შე­ზღუ­დუ­ლი, მაგ­რამ მ­ნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლე­ბე­ბი, მაგ­რამ კა­ბი­ნე­ტი (მი­ნის­ტრე­ბი) ან­გა­რიშ­ვალ­დე­ბუ­ლია პარ­ლა­მენ­ტის წი­ნა­შე. ასეთი სის­ტე­მა გვხვდე­ბა საფ­რან­გეთ­ში.
  სა­პარ­ლა­მენ­ტო სის­ტე­მე­ბის შეს­წავ­ლი­სას მ­ნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნია კონ­კრე­ტუ­ლი ინ­სტი­ტუ­ცი­უ­რი ფაქ­ტო­რე­ბი. არ­ჩევ­ნე­ბი მცირე რა­ი­ო­ნებ­ში ტარ­დე­ბა, რო­მე­ლიც პარ­ლა­მენ­ტის ერთ წევრს ირ­ჩევს თუ უფრო დიდ რა­ი­ო­ნებ­ში, სადაც მ­რა­ვალ წევრს ირ­ჩე­ვენ? ამ უ­კა­ნას­კნელ შემ­თხვე­ვა­ში, ხდება თუ არა მან­და­ტე­ბის ხმათა წილის სა­ფუძ­ველ­ზე გა­ნა­წი­ლე­ბა და რა არის მი­ნი­მა­ლუ­რი წილი, რო­მე­ლიც სა­ჭი­როა სა­კა­ნონ­მდებ­ლო ორ­გა­ნო­ში შე­სას­ვლე­ლად?
  პოს­ტკო­მუ­ნის­ტუ­რი გარ­და­მა­ვა­ლი ქვეყ­ნე­ბის უმ­რავ­ლე­სო­ბამ (და­ახ­ლო­ე­ბით 60 პ­რო­ცენ­ტი) შე­რე­უ­ლი სის­ტე­მა მიიღო. 30 პ­რო­ცენტს სა­პარ­ლა­მენ­ტო, ხოლო და­ნარ­ჩენს საპ­რე­ზი­დენ­ტო სის­ტე­მა აქვთ. დროთა გან­მავ­ლო­ბა­ში ზო­გი­ერ­თმა ქვე­ყა­ნამ - მათ შორის 2004 წელს სა­ქარ­თვე­ლომ, ჩე­ხეთ­მა 2012 წელს და სომ­ხეთ­მა 2015 წელს - შეც­ვა­ლეს თა­ვი­ან­თი სის­ტე­მე­ბის ო­რი­ენ­ტა­ცია. პ­რე­ზი­დენ­ტის უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლე­ბე­ბი ამ შე­რე­ულ სის­ტე­მებ­ში სხვა­დას­ხვა ქვეყ­ნებ­ში მ­ნიშ­ვნე­ლოვ­ნად გან­სხვავ­დე­ბა. ამ მხრივ უკ­რა­ი­ნა გან­სა­კუთ­რე­ბით ა­რას­ტა­ბი­ლუ­რი იყო, სადაც პ­რე­ზი­დენ­ტი­სა და პარ­ლა­მენ­ტის ფარ­დო­ბი­თი უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლე­ბე­ბი 1994, 1996, 2004, 2010 და 2014 წლებ­ში შე­იც­ვა­ლა. ძი­რი­თა­დი ინ­სტი­ტუ­ტე­ბის ასეთი ა­რას­ტა­ბი­ლუ­რო­ბა აშ­კა­რად უ­კი­დუ­რე­სად არ­თუ­ლებს ინ­ვეს­ტო­რე­ბის მიერ და­გეგ­მვის შე­საძ­ლებ­ლო­ბას.
  მი­უ­ხე­და­ვად იმისა, რომ ყველა ზემოთ ჩა­მოთ­ვლილ მო­წყო­ბას თა­ვი­სი და­დე­ბი­თი და უ­არ­ყო­ფი­თი მ­ხა­რე­ე­ბი აქვს, კვლე­ვის თა­ნახ­მად, საპ­რე­ზი­დენ­ტო სის­ტე­მებს უფრო მცირე მ­თავ­რო­ბე­ბი ჰყავთ. ეს შე­იძ­ლე­ბა გან­პი­რო­ბე­ბუ­ლი იყოს იმით, რომ სა­პარ­ლა­მენ­ტო სის­ტე­მებ­ში კო­ა­ლი­ცი­უ­რი მ­თავ­რო­ბე­ბის შექ­მნის მეტი ალ­ბა­თო­ბაა, სადაც რამ­დე­ნი­მე პარ­ტია ა­ყე­ნებს მისი ა­მომ­რჩევ­ლი­სა და პ­რი­ო­რი­ტე­ტე­ბის შე­სა­ბა­მის მო­თხოვ­ნებს მ­თავ­რო­ბის მ­ხარ­და­ჭე­რის სა­ნაც­ვლოდ. მე­ო­რეს მხრივ, რო­გორც ჩანს, სა­პარ­ლა­მენ­ტო სის­ტე­მე­ბი მთელს მ­სოფ­ლი­ო­ში ს­წრა­ფად მ­რავ­ლდე­ბა, საპ­რე­ზი­დენ­ტო სის­ტე­მებ­თან შე­და­რე­ბით. პოს­ტკო­მუ­ნის­ტურ სის­ტე­მებ­ში, რო­გორც ჩანს, საპ­რე­ზი­დენ­ტო სის­ტე­მებს და­მა­ტე­ბი­თი მი­ნუ­სი აქვთ. ძა­ლა­უფ­ლე­ბის ცენ­ტრა­ლი­ზე­ბის­კენ მიდ­რე­კი­ლე­ბი­დან გა­მომ­დი­ნა­რე აქ უფრო დიდი მ­თავ­რო­ბე­ბი ჭარ­ბობს. საქმე ი­ქამ­დეც კი მიდის, რომ ისინი ავ­ტოკ­რა­ტი­ულ სა­ხელ­მწი­ფო­ე­ბად ყა­ლიბ­დე­ბი­ან, მ­ხო­ლოდ დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი ფა­სა­დით. პოს­ტკო­მუ­ნის­ტუ­რი ქვეყ­ნის კონ­ტექ­სტში სხვა­დას­ხვა ფორ­მის მ­მარ­თვე­ლო­ბი­თი სტრუქ­ტუ­რის უ­პი­რა­ტე­სო­ბე­ბი­სა და უ­არ­ყო­ფი­თი მ­ხა­რე­ე­ბის შე­სა­ნიშ­ნა­ვი შე­ჯა­მე­ბა წარ­მო­ად­გი­ნეს ე­კო­ნო­მის­ტებ­მა როჯერ მა­ი­ერ­სონ­მა, ჯერ­არდ რო­ლან­დმა და ტი­მო­ფი მი­ლო­ვა­ნოვ­მა.⁽⁸⁵⁾
  როჯერ მა­ი­ერ­სონ­მა, რო­მელ­მაც 2007 წელს ნო­ბე­ლის პ­რე­მია მიიღო ე­კო­ნო­მი­კა­ში, წარ­მო­ად­გი­ნა პ­რაქ­ტი­კუ­ლი სტრუქ­ტუ­რა, რო­მე­ლიც ურ­თი­ერ­თშე­კა­ვე­ბი­სა და ურ­თი­ერ­თგა­წო­ნას­წო­რე­ბის კონ­ცეფ­ცი­ას ე­ფუძ­ნე­ბა. გარ­და­მა­ვა­ლი ე­კო­ნო­მი­კის ქვეყ­ნებ­ში კო­რუფ­ცი­ას­თან და­კავ­ში­რე­ბუ­ლი ფართო პ­რობ­ლე­მე­ბის გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბით, ერთი ლო­გი­კუ­რი გა­მო­სა­ვა­ლია მ­თავ­რო­ბის მუ­შა­ო­ბი­სა და და­ნა­შა­უ­ლებ­რი­ვი საქ­მი­ა­ნო­ბის გა­მო­ძი­ე­ბი­სა და სა­მარ­თლებ­რი­ვი დევ­ნის პა­სუ­ხის­მგებ­ლო­ბის გა­მი­ჯვნა. პირ­ვე­ლი შე­იძ­ლე­ბა იყოს პ­რე­მი­ერ მი­ნის­ტრის უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლე­ბა, ხოლო მეორე პ­რე­ზი­დენ­ტი­სა. ძი­რი­თა­დი პ­რინ­ცი­პი ისაა, რომ დიდი ხნის დამ­კვიდ­რე­ბულ სა­მარ­თლებ­რივ სის­ტე­მა­შიც კი, მაგ­რამ გან­სა­კუთ­რე­ბით ახლად ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბულ დე­მოკ­რა­ტი­ულ ქვეყ­ნებ­ში, და­მო­უ­კი­დე­ბე­ლი წყა­როს არ­სე­ბო­ბა, რო­მე­ლიც პა­სუ­ხის­მგე­ბე­ლია კო­რუფ­ცი­უ­ლი ქ­მე­დე­ბე­ბის გა­მო­ძი­ე­ბა­ზე, მ­ნიშ­ვნე­ლოვ­ნად ამ­ცი­რებს ამ მო­თა­მა­შე­თა მიერ მარ­თლმსა­ჯუ­ლე­ბის ჩა­მოშ­ლის შე­საძ­ლებ­ლო­ბას.
• გ. და­მო­უ­კი­დე­ბე­ლი სა­სა­მარ­თლო სის­ტე­მა
  მი­უ­ხე­და­ვად იმისა, რომ მო­სა­მარ­თლე­თა და­ნიშ­ვნის კონ­ტრო­ლი მ­ნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნია, ეს არ არის ერ­თა­დერ­თი ფაქ­ტო­რი, რო­მე­ლიც ხელს უ­წყობს სა­მარ­თლებ­რივ სის­ტე­მას ი­მოქ­მე­დოს, რო­გორც ურ­თი­ერ­თშე­კა­ვე­ბი­სა და ურ­თი­ერ­თგა­წო­ნას­წო­რე­ბის მე­ქა­ნიზ­მმა. ე­კო­ნო­მი­კუ­რი კვლე­ვე­ბით ა­რა­ერ­თხელ დად­გინ­და, რომ სა­სა­მარ­თლო ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბა ე­კო­ნო­მი­კუ­რი კე­თილ­დღე­ო­ბის მ­ნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი გან­მსა­ზღვრე­ლია. გა­სა­გე­ბი უნდა იყოს, რომ „და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბით“ რე­ა­ლურ (დე ფაქტო - ანუ ფაქ­ტობ­რი­ვი და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბა) და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბას ვ­გუ­ლის­ხმობთ და არა მ­ხო­ლოდ იმას, რაც ო­ფი­ცი­ა­ლუ­რად წერია კა­ნონ­ში, მაგ­რამ რომ­ლის თა­ვი­დან ა­ცი­ლე­ბაც შე­საძ­ლე­ბე­ლია (დე იურე - ან კა­ნო­ნის­მი­ე­რი და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბა).⁽⁸⁶⁾ პ­რინ­ცი­პე­ბი, რომ­ლე­ბიც ხელს უ­წყობს ასეთი სა­სა­მარ­თლო სის­ტე­მის ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბას, მო­ი­ცავს შემ­დეგს:
  1. ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის და­ნა­წი­ლე­ბა. სა­სა­მარ­თლო ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას არ უნდა ჰ­ქონ­დეს ა­რა­ნა­ი­რი კონ­ტაქ­ტი პო­ლი­ტი­კურ პარ­ტი­ებ­თან - გან­სა­კუთ­რე­ბით მ­მარ­თველ პარ­ტი­ას­თან - და აღ­მას­რუ­ლე­ბელ ხე­ლი­სუფ­ლე­ბას­თან კონ­ტაქ­ტი უ­საფრ­თხო­ე­ბის, ფი­ნან­სუ­რი და ად­მი­ნის­ტრა­ცი­უ­ლი სა­კი­თხე­ბით უნდა შე­მო­ი­ფარ­გლოს.
  2. ა­ნა­ზღა­უ­რე­ბის უ­საფრ­თხო­ე­ბა. მო­სა­მარ­თლე­თა ხელ­ფა­სი უნდა იყოს გან­სა­ზღვრუ­ლი და და­ცუ­ლი.
  3. თა­ნამ­დე­ბო­ბა­ზე გა­რან­ტი­რე­ბუ­ლი ყოფნა პენ­სი­ა­ზე გას­ვლამ­დე ან ვადის ა­მო­წურ­ვამ­დე. მო­სა­მარ­თლე­ე­ბის საქ­მი­ა­ნო­ბის შე­წყვე­ტა ან შე­ჩე­რე­ბა და­საშ­ვე­ბია მ­ხო­ლოდ „ქ­მე­დუ­უ­ნა­რო­ბის“ ან „ისეთი ქ­მე­დე­ბის გამო, რო­მე­ლიც შე­უ­სა­ბა­მო­ბა­შია მათი უფ­ლე­ბა­მო­სი­ლე­ბის შეს­რუ­ლე­ბას­თან“. ასეთი ქ­მე­დე­ბა მო­ი­ცავს ისეთ საქ­ცი­ელს, რო­გო­რი­ცაა ქრთა­მის აღება.
  4. ღია სა­სა­მარ­თლო. სა­ზო­გა­დო­ე­ბის წარ­მო­მად­გენ­ლებს სა­სა­მარ­თლოს პ­რო­ცე­სის მიმ­დი­ნა­რე­ო­ბის ნე­ბის­მი­ერ დროს უნდა ჰ­ქონ­დეთ სა­სა­მარ­თლო­ში შეს­ვლის უფ­ლე­ბა და გა­და­წყვე­ტი­ლე­ბებ­ზე წვდო­მა. სა­ხელ­მძღვა­ნე­ლო მი­თი­თე­ბე­ბი და პ­რინ­ცი­პე­ბი უნდა უზ­რუნ­ველ­ყოფ­დეს მე­დი­ის მაქ­სი­მა­ლურ თა­ვი­სუფ­ლე­ბას მას­ზედ, თუ რის გა­შუ­ქე­ბა შე­უძ­ლია მას სა­მარ­თლი­ა­ნი სა­სა­მარ­თლო პ­რო­ცე­სე­ბის უზ­რუნ­ველ­სა­ყო­ფად.
  5. სა­ზო­გა­დო­ე­ბი­სათ­ვის კა­ნო­ნის გაც­ნო­ბის მო­თხოვ­ნა. ყ­ვე­ლა­ზე და­ინ­ტე­რე­სე­ბულ და ჩარ­თულ მო­ქა­ლა­ქე­ო­ბა­საც კი არ შე­უძ­ლია პა­სუ­ხი მო­თხო­ვოს პო­ლი­ტი­კურ ლი­დე­რებ­სა და სამ­თავ­რო­ბო ორ­გა­ნო­ებს მათ ქ­მე­დე­ბებ­ზე (ან უ­მოქ­მე­დო­ბა­ზე), თუ მათ რე­ა­ლუ­რად არ იციან რა ქცევა მო­ე­თხო­ვე­ბათ თა­ვი­ანთ ლი­დე­რებს, რო­გორც ად­გი­ლობ­რივ, ასევე სა­ერ­თა­შო­რი­სო სა­მარ­თალ­ში.
  6. მო­სა­მარ­თლე­თა შერ­ჩე­ვის სა­მარ­თლი­ა­ნი პ­რო­ცე­სი. მო­სა­მარ­თლე­თა შერ­ჩე­ვა უნდა მოხ­დეს დის­კრი­მი­ნა­ცი­ის გა­რე­შე „კე­თილ­სინ­დი­სი­ე­რე­ბი­სა“ და „უ­ნა­რე­ბის“ მქონე ა­და­მი­ა­ნებს შორის, რო­მელ­თაც „შე­სა­ბა­მი­სი ცოდნა და კ­ვა­ლი­ფი­კა­ცია“ გა­აჩ­ნი­ათ.
  ეს უ­კა­ნას­კნე­ლი პ­რინ­ცი­პი უნდა მოქ­მე­დებ­დეს მი­უ­ხე­და­ვად იმისა შერ­ჩე­ვის პ­რო­ცე­სი და­ნიშ­ვნი­თია თუ არ­ჩე­ვი­თი. მარ­თლაც, ხა­რის­ხი­ა­ნი სა­სა­მარ­თლო გა­და­წყვე­ტი­ლე­ბის გა­მო­ტა­ნის რთული მო­თხოვ­ნე­ბის და იმ ფაქ­ტის გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბით, რომ მო­სა­მარ­თლე­ე­ბი არ უნდა ც­დი­ლობ­დნენ პო­ლი­ტი­კის შექ­მნას, გან­სა­კუთ­რე­ბით პ­რობ­ლე­მუ­რია მო­სა­მარ­თლე­თა მეტ­წი­ლად ა­რა­ინ­ფორ­მი­რე­ბუ­ლი ა­მომ­რჩევ­ლე­ბის მიერ შერ­ჩე­ვა.
• დ. და­მო­უ­კი­დე­ბე­ლი ცენ­ტრა­ლუ­რი ბანკი
  დე­მოკ­რა­ტი­უ­ლი სის­ტე­მის ერთი უ­არ­ყო­ფი­თი მ­ხა­რეა (თუმცა, არც ისეთი, რომ მისი მ­რა­ვა­ლი უ­პი­რა­ტე­სო­ბა გა­ა­ბა­თი­ლოს), რომ კონ­კუ­რენ­ტუ­ლი არ­ჩევ­ნე­ბის წი­ნა­შე მდგარ პო­ლი­ტი­კო­სებს შე­უძ­ლი­ათ ისეთი გა­და­წყვე­ტი­ლე­ბე­ბის მი­ღე­ბა, რომ­ლე­ბიც აწ­მყო­ში ქმნის სარ­გე­ბელს, მაგ­რამ მო­მა­ვალ­ში გა­ცი­ლე­ბით მეტ ხარ­ჯებს ა­კის­რებს სა­ზო­გა­დო­ე­ბას. ა­სეთ­მა წინ­და­უ­ხე­და­ვო­ბამ შე­იძ­ლე­ბა გა­მო­იწ­ვი­ოს მა­ღა­ლი სა­ხელ­მწი­ფო ხარ­ჯე­ბი გაზ­რდი­ლი გა­და­სა­ხა­დე­ბის გა­რე­შე, რომ­ლე­ბიც ამ ხარ­ჯებს და­ფა­რავ­და. ამ დი­ლე­მის წი­ნა­შე მყოფი პო­ლი­ტი­კო­სე­ბი ხ­ში­რად ც­დუ­ნე­ბა­ში შე­დი­ან და თა­ვი­ან­თი ხარ­ჯე­ბის „გა­და­სახ­დე­ლად“ ე­როვ­ნულ ბანკს მეტი ფულის გა­მოშ­ვე­ბას ა­ვალ­დე­ბუ­ლე­ბენ. რო­გორც მე-2 ნა­წი­ლის მე-2 ე­ლე­მენ­ტში ვ­ნა­ხეთ, ფულის გა­და­ჭარ­ბე­ბუ­ლი შექ­მნა ინფლა­ცი­ის მაღალ დონეს, შე­საძ­ლოა ჰი­პე­რინფლა­ცი­ა­საც კი გა­მო­იწ­ვევს. რო­გორც ე­კო­ნო­მი­კუ­რი თე­ო­რი­ით, ასევე წარ­სუ­ლი მ­ტკი­ცე­ბუ­ლე­ბე­ბით დ­გინ­დე­ბა, რომ ს­ტი­მუ­ლე­ბის შეც­ვლით და ბუნ­დო­ვა­ნე­ბის შე­მო­ტა­ნით, რაც სა­მო­მავ­ლო და­გეგ­მვას არ­თუ­ლებს, ინფლა­ცია ე­კო­ნო­მი­კურ ზრდას და მო­ქა­ლა­ქე­თა კე­თილ­დღე­ო­ბას მომ­დევ­ნო წლებ­ში შე­ამ­ცი­რებს. რო­დე­საც ე­როვ­ნუ­ლი ბან­კე­ბი სარ­გებ­ლო­ბენ და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბით, რომ წი­ნა­აღ­მდე­გო­ბა გა­უ­წი­ონ პო­ლი­ტი­კო­სე­ბის ზე­წო­ლას, შე­დე­გად ვი­ღებთ უფრო დაბალ და ს­ტა­ბი­ლურ ფა­სებს და ზრდის მაღალ ტემ­პებს.
• ე. სა­კუთ­რე­ბის უფ­ლე­ბე­ბის დაცვა
  მეჩ­ვიდ­მე­ტე სა­უ­კუ­ნის მი­წუ­რულს, ფი­ლო­სო­ფო­სი ჯონ ლოკი ა­ცხა­დებ­და, რომ კერძო სა­კუთ­რე­ბის ფ­ლო­ბი­სა და გა­მო­ყე­ნე­ბის უფ­ლე­ბა „ბუ­ნებ­რი­ვი უფ­ლე­ბა“ იყო, და რომ „სა­კუთ­რე­ბის შე­ნარ­ჩუ­ნე­ბა“ ის „უ­დი­დე­სი და მ­თა­ვა­რი მი­ზა­ნი იყო“, რის­თვი­საც ა­და­მი­ა­ნებ­მა მ­თავ­რო­ბე­ბი შექ­მნეს. თით­ქმის ყველა კონ­სტი­ტუ­ცია მო­ი­აზ­რებს სა­კუთ­რე­ბის დაც­ვას. მა­გა­ლი­თე­ბი მო­ი­ცავს:
  1. ძი­რი­თა­დი უფ­ლე­ბე­ბის ევ­რო­პუ­ლი ქარ­ტია, სადაც ნათ­ქვა­მია: „ყ­ვე­ლას აქვს კა­ნო­ნი­ე­რად შე­ძე­ნი­ლი ქო­ნე­ბის ფ­ლო­ბის, სარ­გებ­ლო­ბის, გან­კარ­გვი­სა და ან­დერ­ძით გა­და­ცე­მის უფ­ლე­ბა. ა­რა­ვის შე­იძ­ლე­ბა ჩა­მო­ერ­თვას მისი სა­კუთ­რე­ბა, გარდა სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი ინ­ტე­რე­სით გან­პი­რო­ბე­ბუ­ლი და კა­ნო­ნით გათ­ვა­ლის­წი­ნე­ბუ­ლი შემ­თხვე­ვე­ბის და პი­რო­ბე­ბის შე­სა­ბა­მი­სად, რაც ზა­რა­ლის დროულ და სა­მარ­თლი­ან ა­ნა­ზღა­უ­რე­ბას ექ­ვემ­დე­ბა­რე­ბა.“
  2. შე­ერ­თე­უ­ლი შ­ტა­ტე­ბის კონ­სტი­ტუ­ცია, რო­მე­ლიც ფარ­თოდ ცი­ტი­რე­ბულ ფ­რა­ზას შე­ი­ცავს: „და­უშ­ვე­ბე­ლია ა­და­მი­ა­ნის… სი­ცო­ცხლის, თა­ვი­სუფ­ლე­ბის, ან ქო­ნე­ბის ხელ­ყო­ფა, სა­თა­ნა­დო სა­მარ­თლებ­რი­ვი პ­რო­ცე­სის გა­რე­შე; ისევე რო­გორც კერძო სა­კუთ­რე­ბის ჩა­მორ­თმე­ვა სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი მოხ­მა­რე­ბის­თვის გა­და­სა­ცე­მად სა­მარ­თლი­ა­ნი კომ­პენ­სა­ცი­ის გა­რე­შე.“
  3. რუ­სე­თის ფე­დე­რა­ცი­ის კონ­სტი­ტუ­ცია კიდევ უფრო კონ­კრეტ­დე­ბა: „კერძო სა­კუთ­რე­ბის უფ­ლე­ბა და­ცუ­ლია კა­ნო­ნით. ყ­ვე­ლას აქვს სა­კუთ­რე­ბის უფ­ლე­ბა, კერ­ძოდ რო­გორც ინ­დი­ვი­დუ­ა­ლუ­რად, ასევე სხვა პი­რებ­თან ერთად მისი ფ­ლო­ბის, გა­მო­ყე­ნე­ბი­სა და გან­კარ­გვის უფ­ლე­ბა. ა­რა­ვის შე­იძ­ლე­ბა ჩა­მო­ერ­თვას ქო­ნე­ბა, თუ არა სა­სა­მარ­თლოს გა­და­წყვე­ტი­ლე­ბის სა­ფუძ­ველ­ზე. ქო­ნე­ბის ი­ძუ­ლე­ბი­თი გას­ხვი­სე­ბა სა­ხელ­მწი­ფო სა­ჭი­რო­ე­ბით შე­იძ­ლე­ბა გან­ხორ­ცი­ელ­დეს მ­ხო­ლოდ წი­ნას­წა­რი და სა­მარ­თლი­ა­ნი კომ­პენ­სა­ცი­ის სა­ფუძ­ველ­ზე.“
  სამ­წუ­ხა­როდ, ამ სი­ტყვე­ბი­დან ბევრს, რო­გორც ნათ­ქვა­მია, „იმ ქა­ღალ­დის ფასიც კი არ აქვს, რო­მელ­ზეც ი­ბეჭ­დე­ბა“. მ­თავ­რო­ბე­ბი ხ­ში­რად ჩა­მოშ­ლი­ან სა­კუთ­რე­ბის დაც­ვას. ფ­რა­ზე­ბი, რო­გო­რი­ცაა „სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი ინ­ტე­რე­სი“, „სა­მარ­თლი­ა­ნი კომ­პენ­სა­ცია“ ან „სა­კად­რი­სი კომ­პენ­სა­ცია“ ინ­ტერპრე­ტა­ცი­ას ექ­ვემ­დე­ბა­რე­ბა. მ­თავ­რო­ბე­ბი ხ­ში­რად ი­ყე­ნე­ბენ რე­გუ­ლა­ცი­ებს კერძო სა­კუთ­რე­ბის მი­ღე­ბის ან კონ­ტრო­ლის­თვის კომ­პენ­სა­ცი­ის გა­რე­შე, მი­უ­ხე­და­ვად იმისა, რომ ქო­ნე­ბის მფლო­ბელს ა­რა­ვის უფ­ლე­ბე­ბი და­ურ­ღვე­ვია. ზო­გა­დად, სა­სა­მარ­თლო­ე­ბი კერძო სა­კუთ­რე­ბის ასეთ ჩა­მორ­თმე­ვას და­უშ­ვე­ბენ, თუ სა­კა­ნონ­მდებ­ლო ორ­გა­ნო მი­იჩ­ნევს, რომ ეს ქ­მე­დე­ბა „სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი ინ­ტე­რე­სე­ბი­დან გა­მომ­დი­ნა­რე­ობ­და“ ან, რომ ამით მე­სა­კუთ­რეს არ ა­ეკ­რძა­ლა მისი ქო­ნე­ბით სარ­გებ­ლო­ბის ყველა სა­შუ­ა­ლე­ბა. ე­ფექ­ტუ­რი ა­ღე­ბის ეს სა­კი­თხი (სა­კუთ­რე­ბის გა­მო­ყე­ნე­ბის აკ­რძალ­ვა ტექ­ნი­კუ­რად მფლო­ბე­ლის ცვლი­ლე­ბის გა­რე­შე) გან­სა­კუთ­რე­ბით პ­რობ­ლე­მუ­რია. მა­გა­ლი­თად, რა აზრი აქვს ა­და­მი­ა­ნის­თვის სა­ნა­პი­რო­ზე სა­კუთ­რე­ბის „ფ­ლო­ბას“, თუ არ­სე­ბობს რე­გუ­ლა­ცია, რომ­ლი­თაც მას მ­შე­ნებ­ლო­ბა ეკ­რძა­ლე­ბა?
  ამ­რი­გად, სა­კუთ­რე­ბის უფ­ლე­ბე­ბის კა­ნონ­ში ან თუნ­დაც კონ­სტი­ტუ­ცი­ა­ში ჩა­წე­რა არ არის საკ­მა­რი­სი ე­კო­ნო­მი­კუ­რი ზრდის ხელ­შე­სა­წყო­ბად. ასეთი უფ­ლე­ბე­ბი პო­ტენ­ცი­უ­რი ინ­ვეს­ტო­რე­ბის­თვის სანდო და სა­ი­მე­დო უნდა იყოს. ე­კო­ნო­მი­კურ­მა კვლე­ვებ­მა აჩ­ვე­ნა, რომ სა­კუთ­რე­ბის უფ­ლე­ბე­ბის გავ­ლე­ნა ზრდა­ზე ბევ­რად უფრო ძ­ლი­ე­რია, რო­დე­საც იგი ერ­წყმის სა­სა­მარ­თლოს და­მო­უ­კი­დებ­ლო­ბას და მ­თავ­რო­ბის სტრუქ­ტუ­რა­ში ურ­თი­ერ­თშე­კა­ვე­ბი­სა და ურ­თი­ერ­თგა­წო­ნას­წო­რე­ბის სის­ტე­მის უფრო მაღალ დონეს.
• ვ. სი­ტყვი­სა და პ­რე­სის თა­ვი­სუფ­ლე­ბის გა­რან­ტი­ე­ბი
  მი­უ­ხე­და­ვად იმისა, რომ რო­გორც ზემოთ ვი­სა­უბ­რეთ, მ­თავ­რო­ბის სტრუქ­ტუ­რა­ში ურ­თი­ერ­თშე­კა­ვე­ბი­სა და ურ­თი­ერ­თგა­წო­ნას­წო­რე­ბის სის­ტე­მა მ­ნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნია, ა­უ­ცი­ლე­ბე­ლია მისი გარე მო­ნი­ტო­რინ­გით შევ­სე­ბა. ეს გან­სა­კუთ­რე­ბით ასეა ე. წ. „კო­ლი­ზი­უ­რი კო­რუფ­ცი­ის“ შემ­თხვე­ვა­ში, რო­დე­საც ქრთა­მის გა­დამ­ხდე­ლიც და მიმ­ღე­ბიც კა­ნო­ნით დას­ჯას ექ­ვემ­დე­ბა­რე­ბა, რაც ნიშ­ნავს, რომ ძ­ნე­ლია მ­ტკი­ცე­ბუ­ლე­ბა­თა შეგ­რო­ვე­ბა, რად­გან ა­რა­ვის აქვს სხვი­სი ღა­ლა­ტის ს­ტი­მუ­ლი. მი­უ­ხე­და­ვად იმისა, რომ არ­სე­ბობს უფრო დახ­ვე­წი­ლი ს­ტა­ტის­ტი­კუ­რი ტეს­ტე­ბი, კავ­ში­რი თა­ვი­სუ­ფალ პ­რე­სა­სა და მ­თავ­რო­ბის მ­თლი­ან ე­ფექ­ტუ­რო­ბას შორის (და მას­თან და­კავ­ში­რე­ბულ უფრო დიდ ე­კო­ნო­მი­კურ წარ­მა­ტე­ბას შორის) ნა­თე­ლია ქვე­მოთ წარ­მოდ­გე­ნი­ლი მარ­ტი­ვი დი­აგ­რა­მი­თაც. გა­საკ­ვი­რი არ არის, რომ ავ­ტო­რი­ტა­რულ მ­თავ­რო­ბა­ში ჟურ­ნა­ლის­ტებს ე­მუქ­რე­ბი­ან ცენ­ზუ­რით, პატ­რიმ­რო­ბი­თა და მკვლე­ლო­ბი­თაც კი.

  

  წყარო: აიმო ბ­რუ­ნე­ტი, ბე­ატ­რის უ­ე­დე­რი, „თა­ვი­სუ­ფა­ლი პრესა კო­რუფ­ცი­ის­თვის ცუდი ამ­ბა­ვია,“ „სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი ე­კო­ნო­მი­კის ჟურ­ნა­ლი“, (2003), 87 (7): 1801–1824, 10.1016 / S0047-2727 (01) 00186-4.

  ბოლო 20 წლის ტექ­ნო­ლო­გი­ურ­მა მიღ­წე­ვებ­მა მა­სი­უ­რად გა­ზარ­და მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბის შე­საძ­ლებ­ლო­ბა, ა­კონ­ტრო­ლონ და ან­გა­რიშ­ვალ­დე­ბუ­ლი გა­ხა­დონ მ­თავ­რო­ბე­ბი. ისევ და ისევ, მარ­ტი­ვი ი­ლუსტრა­ცია აშ­კა­რას ხდის კავ­შირს ინ­ტერ­ნე­ტის ხელ­მი­საწ­ვდო­მო­ბა­სა და კო­რუფ­ცი­ის დაბალ დონეს შორის (აქ Facebook აღ­ნიშ­ნავს ყველა სო­ცი­ა­ლურ მე­დი­ას):

  

  წყარო: C.K. Jha, & S. Sarangi “Does social media reduce corruption?“, Information Economics and Policy, Volume 39 (2017 წლის ივ­ნი­სი): 60–71.

  აშ­კა­რაა „ჩი­ნე­თის დიდი ფა­ირ­ვო­ლის“ მ­ნიშ­ვნე­ლო­ბა ჩი­ნე­თის სა­ზო­გა­დო­ე­ბის კონ­ტრო­ლის საქ­მე­ში, ისევე რო­გორც სო­ცი­ა­ლუ­რი მე­დი­ის როლი ბევრ გარ­და­მა­ვალ ე­კო­ნო­მი­კა­ში მო­ქა­ლა­ქე­თა საპ­რო­ტეს­ტო აქ­ცი­ე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბის მხრივ, რაც მ­თავ­რო­ბას ან­გა­რიშ­ვალ­დე­ბუ­ლად აქ­ცევს. ზო­გი­ერ­თი ბო­ლოდ­რო­ინ­დე­ლი მა­გა­ლი­თე­ბია 2018 წლის გა­ზა­ფხუ­ლის საპ­რო­ტეს­ტო აქ­ცი­ე­ბი სომ­ხეთ­ში სა­ხე­ლით #უ­არ­ყა­ვი­სერ­ჟი და ევ­რო­მა­ი­და­ნი უკ­რა­ი­ნა­ში 2013-2014 წლებ­ში.⁽⁸⁷⁾
  პ­რე­სის თა­ვი­სუფ­ლე­ბა იმაზე მეტს ნიშ­ნავს, ვიდრე უბ­რა­ლოდ მედია სა­შუ­ა­ლე­ბე­ბის არ შე­ზღუდ­ვა ან ჟურ­ნა­ლის­ტე­ბის არ და­მუქ­რე­ბა. მ­თავ­რო­ბის მიერ ტე­ლე­ვი­ზი­ის პ­რო­პა­გან­დის­თვის გა­მო­ყე­ნე­ბა და კონ­ტრო­ლი, ბევრ ქვე­ყა­ნა­ში წარ­მო­ად­გენს პ­რობ­ლე­მას. კიდევ ერთი შე­მაშ­ფო­თე­ბე­ლი ტენ­დენ­ცი­აა მ­დი­და­რი პო­ლი­ტი­კო­სე­ბის მიერ სა­კუ­თა­რი გა­ზე­თე­ბის, ტე­ლე­ვი­ზი­ე­ბი­სა და რა­დი­ო­ე­ბის შე­ძე­ნა. მი­უ­ხე­და­ვად იმისა, რომ კერძო სა­კუთ­რე­ბა­ში ჩა­რე­ვა ყო­ველ­თვის სა­ეჭ­ვოა, ეს არის ის სფერო, სადაც ჯან­სა­ღი სა­ჯა­რო პო­ლი­ტი­კა შე­იძ­ლე­ბა შე­ზღუდ­ვებს გუ­ლის­ხმობ­დეს.
• ზ. გა­და­ად­გი­ლე­ბის, ინ­ვეს­ტი­ცი­ე­ბის და ვაჭ­რო­ბის თა­ვი­სუფ­ლე­ბა
  ა­და­მი­ა­ნის უფ­ლე­ბა თა­ვი­სუფ­ლად გას­წი­ოს კონ­კუ­რენ­ცია ბიზ­ნეს­ში და ჩა­ერ­თოს ნე­ბა­ყოფ­ლო­ბით გაც­ვლით საქ­მი­ა­ნო­ბა­ში, რო­გორც ე­კო­ნო­მი­კუ­რი თა­ვი­სუფ­ლე­ბის, ისე პ­როგ­რე­სის ქვა­კუ­თხე­დია. ფა­სე­ბის კონ­ტრო­ლი, ბიზ­ნეს­სა და პრო­ფე­სი­ა­ში შეს­ვლის შე­ზღუდ­ვე­ბი, კა­ნო­ნე­ბი, რომ­ლე­ბიც ზღუ­დავს სა­ქონ­ლი­სა და მომ­სა­ხუ­რე­ბის გაც­ვლას ე­როვ­ნუ­ლი სა­ზღვრე­ბის გავ­ლით, და სხვა სამ­თავ­რო­ბო რე­გუ­ლა­ცი­ე­ბი, რომ­ლე­ბიც ვაჭ­რო­ბას ა­ფერ­ხებს, არ წარ­მო­ად­გენს საღ ე­კო­ნო­მი­კას. პრო­ფე­სი­უ­ლი ლი­ცენ­ზი­რე­ბა (რაც მო­ი­თხოვს მ­თავ­რო­ბის ნე­ბარ­თვას პრო­ფე­სი­ა­ში მუ­შა­ო­ბის­თვის, რო­გო­რი­ცაა უ­კი­დუ­რე­სი, მაგ­რამ რე­ა­ლუ­რი მა­გა­ლი­თი - თმის დაწ­ვნა) მ­თა­ვა­რი ან­ტი­კონ­კუ­რენ­ტუ­ლი ინ­სტრუ­მენ­ტია, რო­მე­ლიც ზღუ­დავს და­საქ­მე­ბის შე­საძ­ლებ­ლო­ბებს, მათ შორის სა­ზო­გა­დო­ე­ბის ყ­ვე­ლა­ზე ნაკ­ლე­ბად შეძ­ლე­ბუ­ლი წევ­რე­ბის შე­საძ­ლებ­ლო­ბებს. რო­დე­საც საზ­რუ­ნა­ვი სა­ზო­გა­დო­ე­ბის დაც­ვაა, სერ­ტი­ფი­ცი­რე­ბა (რო­მე­ლიც წარ­მო­ად­გენს ინ­ფორ­მა­ცი­ას ა­და­მი­ა­ნის გა­ნათ­ლე­ბის შე­სა­ხებ, მაგ­რამ მომ­ხმა­რე­ბელს უ­ტო­ვებს არ­ჩე­ვა­ნის თა­ვი­სუფ­ლე­ბას) უ­პი­რა­ტე­სი ვა­რი­ან­ტია. სერ­თი­ფი­ცი­რე­ბის შე­დე­გად, მ­ყიდ­ვე­ლებს ეძ­ლე­ვათ ინ­ფორ­მა­ცია, რათა გა­ა­კე­თონ გო­ნივ­რუ­ლი არ­ჩე­ვა­ნი, ისე რომ სხვებს არ ჩა­მო­ერ­თმე­ვათ შე­საძ­ლებ­ლო­ბა და­ამ­ტკი­ცონ, რომ ისინი კარგი მომ­წო­დებ­ლე­ბი არიან. სა­ვა­რა­უ­დოდ, ლი­ცენ­ზი­რე­ბა გა­მო­ყე­ნე­ბუ­ლი იქ­ნე­ბა ვაჭ­რო­ბის შე­სა­კა­ვებ­ლად და არ­სე­ბუ­ლი მომ­წო­დებ­ლე­ბის მო­ნო­პო­ლი­უ­რი ძა­ლა­უფ­ლე­ბის უზ­რუნ­ველ­სა­ყო­ფად.
  ვაჭ­რო­ბის თა­ვი­სუფ­ლე­ბა ა­და­მი­ა­ნის ძი­რი­თა­დი უფ­ლე­ბაა, ისევე რო­გორც სი­ტყვი­სა და რე­ლი­გი­ის თა­ვი­სუფ­ლე­ბა. არ არ­სე­ბობს მი­ზე­ზი, რის გამოც მო­ქა­ლა­ქე­ებს არ უნდა ჰ­ქონ­დეთ უფ­ლე­ბა შე­ი­ძი­ნონ და გა­ყი­დონ სა­უ­კე­თე­სო გა­რი­გე­ბის შე­სა­ბა­მი­სად, მა­ში­ნაც კი, თუ სა­ვაჭ­რო პარტნი­ო­რი სხვა ქვე­ყა­ნა­ში ცხოვ­რობს.
  რამ­დე­ნად გა­საკ­ვი­რიც არ უნდა იყოს, მი­უ­ხე­და­ვად იმისა, რომ ურ­თი­ერ­თვალ­დე­ბუ­ლე­ბი­თი თა­ვი­სუ­ფა­ლი ვაჭ­რო­ბა (სადაც ორივე პარტნი­ო­რი თა­ვი­სუ­ფა­ლია ყიდვა-გა­ყიდ­ვა­ში) აშ­კა­რად უ­პი­რა­ტე­სო­ბის მა­ტა­რე­ბე­ლია, ე­კო­ნო­მის­ტებს შორის არ­სე­ბობს კონ­სენ­სუ­სი, რომ ურ­თი­ერ­თგე­ბა არ არის არ­სე­ბი­თი მ­ნიშ­ვნე­ლო­ბის. თით­ქმის ყველა შემ­თხვე­ვა­ში ქვე­ყა­ნა თა­ვი­სი მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბის ცხოვ­რე­ბას გა­ა­უმ­ჯო­ბე­სებს, თუ იგი მოხ­სნის სა­ქონ­ლის თა­ვი­სუ­ფა­ლი იმ­პორ­ტის ბა­რი­ე­რებს, მი­უ­ხე­და­ვად იმისა, თუ რო­გო­რია მისი სა­ვაჭ­რო პარტნი­ო­რე­ბის პო­ლი­ტი­კა. ასეთი „ცალ­მხრი­ვი თა­ვი­სუ­ფა­ლი ვაჭ­რო­ბის“ ლო­გი­კა XX სა­უ­კუ­ნის ერთ-ერთი ყ­ვე­ლა­ზე ო­რი­გი­ნა­ლუ­რი და ნა­ყო­ფი­ე­რი ე­კო­ნო­მის­ტის, ჯოან რო­ბინ­სო­ნის (1903–83) ცი­ტა­ტა­ში ჩანს:

  „მა­ში­ნაც კი, თუ თ­ქვე­ნი სა­ვაჭ­რო პარტნი­ო­რი სატ­ვირ­თო გე­მე­ბის შე­მოს­ვლის შე­ფერ­ხე­ბის­თვის ნავ­სად­გურ­ში ლო­დებს ყრის, თქვენ სა­კუ­თარ თავს უ­კე­თეს მდგო­მა­რე­ო­ბა­ში არ ჩა­ა­ყე­ნებთ თ­ქვენს ნავ­სად­გურ­ში ლო­დე­ბის დაყ­რით.“

  სა­ზო­გა­დო­ე­ბა ხ­ში­რად ც­დი­ლობს ვაჭ­რო­ბის თა­ვი­სუფ­ლე­ბის, გა­და­ად­გი­ლე­ბის თა­ვი­სუფ­ლე­ბი­სა და ინ­ვეს­ტი­ცი­ე­ბის თა­ვი­სუფ­ლე­ბის ცალ­კე­ულ თე­მე­ბად გა­ა­ნა­ლი­ზე­ბას. ეს ასე არ არის. თუ ერთ ქვე­ყა­ნა­ში მუ­შა­კებს ნაკ­ლე­ბი ა­ნა­ზღა­უ­რე­ბა აქვთ სხვას­თან შე­და­რე­ბით, სა­მი­ვე ე­ლე­მენ­ტი ა­მოქ­მედ­დე­ბა. მშრო­მე­ლე­ბი შე­ეც­დე­ბი­ან გა­და­ვიდ­ნენ მა­ღა­ლა­ნა­ზღა­უ­რე­ბად ზო­ნა­ში, ინ­ვეს­ტო­რე­ბი შე­მოვ­ლენ და­ბა­ლი ა­ნა­ზღა­უ­რე­ბის მქონე ქვეყ­ნებ­ში, რათა ი­სარ­გებ­ლონ იაფი მუ­შა­ხე­ლით, ხოლო ამ შ­რო­მით წარ­მო­ე­ბუ­ლი სა­ქო­ნე­ლი უფრო იაფი იქ­ნე­ბა გლო­ბა­ლურ ბაზ­რებ­ზე. ამ არ­ხე­ბი­დან რო­მე­ლი­მეს დაბ­ლოკ­ვა მ­ხო­ლოდ გაზ­რდის სხვებ­ზე ზე­წო­ლას.
• თ. გარე საყ­რდე­ნე­ბის გა­მო­ყე­ნე­ბა
  ა­მომ­რჩე­ვე­ლი, ისევე რო­გორც ყველა ე­კო­ნო­მი­კუ­რად რა­ცი­ო­ნა­ლუ­რი ა­და­მი­ა­ნი, გა­და­წყვე­ტი­ლე­ბებს ხარ­ჯე­ბი­სა და სარ­გე­ბე­ლის შე­და­რე­ბის გზით იღებს. რო­გორც უკვე გან­ვი­ხი­ლეთ, პო­ლი­ტი­კო­სე­ბი ხ­ში­რად ა­რა­შორ­სმჭვრე­ტე­ლო­ბით გა­მო­ირ­ჩე­ვი­ან, რო­მე­ლიც მ­ხო­ლოდ შემ­დეგ არ­ჩევ­ნე­ბამ­დე შე­დე­გებს უ­ყუ­რებს. ეს გა­თიშ­ვა არ­თუ­ლებს ისეთი პო­ლი­ტი­კის მი­ღე­ბას, რამაც შე­იძ­ლე­ბა მიმ­დი­ნა­რე ხარ­ჯე­ბი გა­ზარ­დოს ბევ­რად უფრო დიდი, გ­რძელ­ვა­დი­ა­ნი სარ­გებ­ლის სა­ნაც­ვლოდ. ეს დ­რო­ი­თი შე­უ­სა­ბა­მო­ბა არ­თუ­ლებს პო­ლი­ტი­კო­სე­ბის მიერ და­მა­ჯე­რე­ბე­ლი პო­ლი­ტი­კუ­რი ვალ­დე­ბუ­ლე­ბე­ბის ა­ღე­ბას. ლი­დე­რე­ბი შე­იძ­ლე­ბა ექ­ვემ­დე­ბა­რე­ბოდ­ნენ ძ­ლი­ე­რი პი­რა­დი ინ­ტე­რე­სე­ბის ზე­წო­ლას შე­ი­მუ­შა­ვონ ისეთი პო­ლი­ტი­კა, რო­მე­ლიც ხელ­საყ­რე­ლია ფა­ვო­რი­ტი „ინ­სა­ი­დე­რე­ბის­თვის“ ფართო სა­ზო­გა­დო­ე­ბის ხარ­ჯზე.
  ერთ-ერთი შე­საძ­ლო გა­მო­სა­ვა­ლია შორ­სმჭვრე­ტე­ლი ლი­დე­რე­ბის მიერ ზე­წო­ლა­ზე რე­ა­გი­რე­ბის შე­საძ­ლებ­ლო­ბის შე­ზღუდ­ვა სა­ერ­თა­შო­რი­სო ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ა­ში გა­წევ­რი­ა­ნე­ბით, რო­მე­ლიც გა­წევ­რი­ა­ნე­ბის და წევ­რო­ბის გაგ­რძე­ლე­ბის სა­ნაც­ვლოდ კარგ პო­ლი­ტი­კას მო­ი­თხოვს. ასეთი ორ­გა­ნი­ზა­ცია მ­რავ­ლა­დაა. ევ­რო­კავ­ში­რი ა­წე­სებს და­ბა­ლი სა­ბი­უ­ჯე­ტო დე­ფი­ცი­ტის მო­თხოვ­ნებს და სა­ხელ­მწი­ფო ვალის მ­თლი­ა­ნი დონის შე­ზღუდ­ვას. იგი ასევე მო­ი­თხოვს, რომ წევ­რებ­მა მი­ი­ღონ სა­ერ­თო სა­მარ­თლებ­რი­ვი წე­სე­ბის ერ­თობ­ლი­ო­ბა (ე.წ. „acquis communautaire“). მი­უ­ხე­და­ვად იმისა, რომ ევ­რო­კავ­ში­რის ზო­გი­ერ­თი პო­ლი­ტი­კა (სოფ­ლის მე­ურ­ნე­ო­ბის სუბ­სი­დი­ე­ბი სა­ერ­თო სოფ­ლის მე­ურ­ნე­ო­ბის პო­ლი­ტი­კის ფარ­გლებ­ში ამის აშ­კა­რა მა­გა­ლი­თია) შე­იძ­ლე­ბა არ იყოს სა­სარ­გებ­ლო (ან ე­წი­ნა­აღ­მდე­გე­ბო­დეს კიდეც ჯან­საღ ე­კო­ნო­მი­კას), რო­გორც წესი იგი იმ პო­ლი­ტი­კა­ზე ბევ­რად უ­კე­თე­სია, ვიდრე რასაც მ­რა­ვა­ლი პოს­ტკო­მუ­ნის­ტუ­რი ქვე­ყა­ნა მი­ი­ღებ­და ევ­რო­კავ­შირ­ში გა­წევ­რი­ა­ნე­ბის ს­ტი­მუ­ლის გა­რე­შე. ქვეყ­ნებ­მა, რო­მელ­თაც ევ­რო­კავ­შირ­ში გა­წევ­რი­ა­ნე­ბის გო­ნივ­რუ­ლი მო­ლო­დი­ნი აქვთ მ­რა­ვა­ლი მ­ტკივ­ნე­უ­ლი რე­ფორ­მა გა­ნა­ხორ­ცი­ე­ლეს, რამაც სა­ბო­ლო­ოდ მათი მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბი ა­სარ­გებ­ლა.⁽⁸⁸⁾
  სხვა ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ე­ბი, რომ­ლებ­საც შე­იძ­ლე­ბა მსგავ­სი პო­ზი­ტი­უ­რი გავ­ლე­ნა ჰ­ქონ­დეთ, არის ნატო, მ­სოფ­ლიო სა­ვაჭ­რო ორ­გა­ნი­ზა­ცია, ა­და­მი­ა­ნის უფ­ლე­ბა­თა ევ­რო­პუ­ლი სა­სა­მარ­თლო, ე­კო­ნო­მი­კუ­რი თა­ნამ­შრომ­ლო­ბი­სა და გან­ვი­თა­რე­ბის ორ­გა­ნი­ზა­ცია (OECD) და სა­ინ­ვეს­ტი­ციო და­ვე­ბის მოგ­ვა­რე­ბის სა­ერ­თა­შო­რი­სო ცენ­ტრი (ICSID). სა­ერ­თა­შო­რი­სო სა­ვა­ლუ­ტო ფონდი (IMF) გან­სა­კუთ­რე­ბულ როლს ას­რუ­ლებს მ­თავ­რო­ბე­ბის მიერ ე­კო­ნო­მი­კუ­რი ზრდის გაძ­ლი­ე­რე­ბის­კენ მი­მარ­თუ­ლი ძა­ლის­ხმე­ვის ხელ­შე­წყო­ბა­ში. ქვეყ­ნე­ბი ხ­ში­რად მი­მარ­თა­ვენ სა­ერ­თა­შო­რი­სო სა­ვა­ლუ­ტო ფონდს დახ­მა­რე­ბის­თვის, რო­დე­საც მ­თავ­რო­ბის გა­და­ჭარ­ბე­ბუ­ლი ხარ­ჯვით სა­ვა­ლუ­ტო კ­რი­ზი­სი იქ­მნე­ბა და რო­დე­საც სა­ერ­თა­შო­რი­სო საკ­რე­დი­ტო ბაზ­რე­ბი აღარ არის ხელ­მი­საწ­ვდო­მი კიდევ უფრო გაზ­რდი­ლი სა­ხელ­მწი­ფო ვალის და­სა­ფი­ნან­სებ­ლად. ამის მა­გა­ლი­თი შე­იძ­ლე­ბა იყოს სა­ბერ­ძნე­თის კ­რი­ზი­სი 2010–2018 წლებ­ში. მ­ხო­ლოდ სა­ვა­ლუ­ტო ფონ­დი­სა და ევ­რო­პის ცენ­ტრა­ლუ­რი ბან­კის ზე­წო­ლით მო­ხერ­ხდა სა­ბერ­ძნე­თის მ­თავ­რო­ბის დარ­წმუ­ნე­ბა სა­ჭი­რო რე­ფორ­მე­ბის გა­ტა­რე­ბის ა­უ­ცი­ლებ­ლო­ბა­ში.
  გარე რე­ი­ტინ­გებ­მაც კი, რომ­ლე­ბიც არ მო­ი­თხოვს წევ­რო­ბას, შე­იძ­ლე­ბა და­დე­ბი­თი გავ­ლე­ნა ი­ქო­ნი­ოს მ­თავ­რო­ბის საქ­მი­ა­ნო­ბა­ზე. მა­გა­ლი­თად, სა­ქარ­თვე­ლო ა­მა­ყობს მ­სოფ­ლიო ბან­კის „ბიზ­ნე­სის კე­თე­ბის სი­მარ­ტი­ვის“ ინ­დექ­სის მო­წი­ნა­ვე ა­თე­ულ­ში ყოფ­ნას და მი­ნის­ტრე­ბი ან­გა­რიშ­ვალ­დე­ბულ­ნი არიან იმ რე­ფო­მე­ბის გა­ტა­რე­ბა­ზე, რომ­ლე­ბიც ამ რე­ი­ტინგს გა­ა­უმ­ჯო­ბე­სებს.

„თა­ვი­სუფ­ლე­ბის ფასი მა­რა­დი­უ­ლი სი­ფხიზ­ლეა.“

მე ყო­ველ­ვის ვე­უბ­ნე­ბო­დი ჩემს ს­ტუ­დენ­ტებს, რომ ცხოვ­რე­ბა არ არის ლა­ტა­რია და ნულჯამოვანი თამაში. თ­ქვენს წარ­მა­ტე­ბას სხვი­სი წარ­მა­ტე­ბა არ გა­ნა­პი­რო­ბებს. თ­ქვე­ნი წარ­მა­ტე­ბა და­მო­კი­დე­ბუ­ლია თ­ქვენს არ­ჩე­ვან­ზე, ხოლო არ­ჩე­ვანს მოჰ­ყვე­ბა შე­დე­გე­ბი.

ფული მ­ხო­ლოდ სა­შუ­ა­ლე­ბაა. ის გა­და­გიყ­ვანთ იქ, სადაც ი­სურ­ვებთ, მაგ­რამ მ­ძღო­ლი მაინც თავად იქ­ნე­ბით.

რთული საპ­რო­ცენ­ტო გა­ნაკ­ვე­თი ერთ-ერთი ყ­ვე­ლა­ზე ძ­ლი­ე­რი ძალაა სამ­ყა­რო­ში.

წყარო: ავ­ტო­რის გა­ან­გა­რი­შე­ბე­ბი. დღეში 8 დო­ლა­რის ღი­რე­ბუ­ლე­ბის ერთი კო­ლო­ფი სი­გა­რე­ტის არ მო­წე­ვა და წე­ლი­წად­ში 7%-იანი სარ­გებ­ლის გა­მო­მუ­შა­ვე­ბა.

1. „ზედ­მე­ტად კარ­გია ი­მი­სათ­ვის, რომ სი­მარ­თლე იყოს“ - ეს მოძ­ვე­ლე­ბუ­ლი, თუმცა მარ­თე­ბუ­ლი კ­ლი­შეა. სა­ინ­ვეს­ტი­ციო პ­რო­დუქ­ტე­ბის გამ­ყიდ­ვე­ლი ყ­ვე­ლა­ფერ­ზე წავა ი­მი­სათ­ვის, რომ თ­ქვენს ფულს და­ე­უფ­ლოს, რად­გან, მას შემ­დეგ, რაც ის ამას შეს­ძლებს, ის თ­ქვე­ნი უფ­რო­სი გახ­დე­ბა, თქვენ კი და­უც­ვე­ლი.
2. საქმე ი­ქო­ნი­ეთ მ­ხო­ლოდ იმ პი­რებ­თან, რომ­ლებ­საც კარგი დაც­ვის შე­საძ­ლებ­ლო­ბე­ბის მქონე ა­და­მი­ა­ნის რე­პუ­ტა­ცია აქვთ. მყარი რე­პუ­ტა­ცი­ის მქონე კომ­პა­ნი­ე­ბი მო­ე­რი­დე­ბი­ან თა­ვი­სი კ­ლი­ენ­ტე­ბის ა­რა­სა­ი­მე­დო ინ­ვეს­ტი­ცი­ებ­ში ჩარ­თვას. მა­გა­ლი­თად, თავ­და­პირ­ვე­ლი სა­ჯა­რო აქ­ცი­ე­ბის შე­თა­ვა­ზე­ბა ახლად შექ­მნი­ლი საბ­რო­კე­რო ფირ­მის მხრი­დან, რო­მელ­შიც მ­ხო­ლოდ რამ­დე­ნი­მე ა­და­მი­ანს იც­ნობთ, მეტად სა­ვა­რა­უ­დოა, რომ ზა­რა­ლი­ა­ნი იქ­ნე­ბა, ვიდრე ძ­ლი­ე­რი რე­პუ­ტა­ცი­ის მქონე გან­ვი­თა­რე­ბუ­ლი კომ­პა­ნი­ის შე­თა­ვა­ზე­ბა.
3. ა­რა­სო­დეს შე­ი­ძი­ნოთ ტე­ლე­ფო­ნით ან ელ. ფოს­ტით შე­მო­თა­ვა­ზე­ბუ­ლი სა­ინ­ვეს­ტი­ციო პ­რო­დუქ­ტი. ამ­გვარ მარ­კე­ტინ­გულ ტექ­ნი­კას ხ­ში­რად თაღ­ლი­თე­ბი ი­ყე­ნე­ბენ, რომ­ლე­ბიც მარ­ტივ სა­მიზ­ნე­ებ­ზე არიან ო­რი­ენ­ტი­რე­ბუ­ლი. ნუ გახ­დე­ბით თაღ­ლი­თუ­რი ს­ქე­მის მსხვერ­პლი. ა­რა­სო­დეს გა­უ­ზი­ა­როთ პი­რა­დი ინ­ფორ­მა­ცია ხალხს, რომ­ლებ­საც ს­რუ­ლად არ ენ­დო­ბით. თ­ქვე­ნი სო­ცი­ა­ლუ­რი უზ­რუნ­ველ­ყო­ფის ნო­მე­რი, და­ბა­დე­ბის თა­რი­ღი, მო­ბი­ლუ­რი ტე­ლე­ფო­ნის ნო­მე­რი და სა­ფოს­ტო მი­სა­მარ­თი დიდი სიფრ­თხი­ლით და­ცუ­ლი უნდა იყოს.
4. ნუ­რა­ვის მის­ცემთ სა­შუ­ა­ლე­ბას გა­ი­ძუ­ლოთ ს­წრა­ფი გა­და­წყვე­ტი­ლე­ბის მი­ღე­ბა. სიჩ­ქა­რის გა­რე­შე შე­ი­მუ­შა­ვეთ სა­ინ­ვეს­ტი­ციო სტრა­ტე­გია. ა­რა­სო­დეს და­უშ­ვათ, რომ ვინ­მემ ზე­წო­ლა გა­ნა­ხორ­ცი­ე­ლოს თ­ქვენ­ზე, რათა და­უ­ფიქ­რე­ბე­ლი გა­და­წყვე­ტი­ლე­ბა მი­ი­ღოთ.
5. არ და­უშ­ვათ, რომ მე­გობ­რო­ბამ ი­მოქ­მე­დოს სა­ინ­ვეს­ტი­ციო გა­და­წყვე­ტი­ლე­ბა­ზე. მ­რა­ვა­ლი ა­და­მი­ა­ნი ს­წო­რედ მე­გობ­რებ­მა მი­იყ­ვა­ნეს წამ­გე­ბი­ან ინ­ვეს­ტი­ცი­ამ­დე. თუ გსურთ მე­გობ­რის შე­ნარ­ჩუ­ნე­ბა, ფულის ინ­ვეს­ტი­ცია ო­ბი­ექ­ტურ მე­სა­მე მ­ხა­რეს­თან გა­ნა­ხორ­ცი­ე­ლეთ.
6. თუ აქ­ტი­უ­რი მარ­კე­ტინ­გუ­ლი ზე­წო­ლის ქვეშ იმ­ყო­ფე­ბით, სა­ფუ­ლეს ხელი კარ­გად მო­უ­ჭი­რეთ და გა­ი­ქე­ცით. მომ­ხიბ­ვლე­ლი ინ­ვეს­ტი­ცი­ე­ბის გა­ყიდ­ვა არ სა­ჭი­რო­ებს მარ­კე­ტინ­გუ­ლი ტექ­ნი­კის ზე­წო­ლის გა­მო­ყე­ნე­ბას. თუ თქვენ უკვე გაქვთ შექ­მნი­ლი სო­ლი­დუ­რი სა­ინ­ვეს­ტი­ციო პორ­ტფე­ლი, შე­გიძ­ლი­ათ მისი მცირე ნა­წი­ლი ჩადოთ მა­ღალ­რის­კი­ან ინ­ვეს­ტი­ცი­ებ­ში, მათ შორის სპეკულაციური კლასის ობლიგაციებში და ძ­ვირ­ფას ქვებ­ში. თუმცა ამ­გვა­რი ივ­ნეს­ტი­ცი­ე­ბი უნდა შე­მო­ი­ფარ­გლოს ისეთი თან­ხით, რომ­ლის და­კარ­გვი­სას მ­ნიშ­ვნე­ლოვ­ნად არ და­ზა­რალ­დე­ბით. თუ თქვენ სიმ­დიდ­რის მი­სა­ღებ უპ­რობ­ლე­მო გზას ეძებთ, თ­ქვე­ნი თან­ხე­ბის უმ­რავ­ლე­სო­ბა მეტად რუ­ტი­ნულ და და­ბალ­რის­კი­ან ინ­ვეს­ტი­ცი­ებ­ში უნდა ჩადოთ, რაც და­გეხ­მა­რე­ბათ თ­ქვე­ნი სა­ინ­ვეს­ტი­ციო პორ­ტფე­ლის დი­ვერ­სი­ფი­კა­ცი­ა­ში.

1. მი­უ­ხე­და­ვად იმისა, რომ სა­ზო­გა­დო­ე­ბა მო­წო­დე­ბუ­ლია ბაზ­რე­ბის გან­ვი­თა­რე­ბა­ზე, შე­საძ­ლე­ბე­ლია, დიდი ძა­ლის­ხმე­ვის შემ­თხვე­ვა­ში, ისინი სა­ერ­თოდ გა­მო­ი­რი­ცხოს ა­და­მი­ა­ნე­ბის ჩ­ვე­უ­ლებ­რი­ვი საქ­მი­ა­ნო­ბე­ბი­დან. გა­იხ­სე­ნეთ პოსტ-კო­მუ­ნის­ტუ­რი გარ­და­მა­ვა­ლი პე­რი­ო­დის და­სა­წყი­სი (ან რო­მა­უ­ლი კა­თო­ლი­კუ­რი ეკ­ლე­სია), რო­დე­საც მო­ქა­ლა­ქე­ებს ას­წავ­ლიდ­ნენ, რომ ნივ­თებს ში­ნა­გა­ნი ღი­რე­ბუ­ლე­ბა აქვთ. ა­და­მი­ა­ნე­ბი ხ­ში­რად უარს ამ­ბობ­დნენ ამ­გვა­რი ნივ­თე­ბის გა­ყიდ­ვა­ზე იმაზე დაბალ ფასად, ვიდრე მათი ნა­ვა­რა­უ­დე­ვი „ღი­რე­ბუ­ლე­ბა“ იყო, მა­ში­ნაც კი, თუ შე­დე­გად მ­შივ­რე­ბი რ­ჩე­ბოდ­ნენ.↩︎
2. ყ­ვე­ლა­ზე ძ­ლი­ე­რი ჩანჩქე­რი ევ­რო­პა­ში, რო­მე­ლიც ის­ლან­დი­ა­ში მ­დე­ბა­რე­ობს.↩︎
3. Philip K. Howard, The Death of Common Sense (New York: Random House, 1994): 3–5.↩︎
4. უკ­რა­ი­ნის 2016 წლის გენ­დერუ­ლი შე­ფა­სე­ბა, მ­სოფ­ლიო ბანკი, 48: http://documents.worldbank.org/curated/en/128891470822320083/pdf/107673-PUB-P156988-ADD-ISBN-PUBLIC-SoltisBookENweb.pdf.↩︎
5. ი­ხი­ლეთ Charlotte Web, “Swedes now spend more on fun than on food: study,” The Local Sweden, September 30, 2009: https://www.thelocal.se/20090930/22392.↩︎
6. მა­გა­ლი­თად, თუ კორ­პო­რა­ცია მო­ახ­დენს 100 მი­ლი­ო­ნი აშშ დო­ლა­რის ინ­ვეს­ტი­რე­ბას შე­ნო­ბებ­სა და ა­ღ­ჭურ­ვი­ლო­ბა­ში, პ­რო­დუქ­ტის, ვთქვათ - პე­რან­გე­ბის სა­წარ­მო­ებ­ლად, ის უარს ი­ტყვის იმაზე, რისი გა­მო­მუ­შა­ვე­ბაც შე­ეძ­ლოთ ეს რე­სურ­სე­ბი სხვა ფორ­მით რომ ყო­ფი­ლი­ყო ინ­ვეს­ტი­რე­ბუ­ლი, მა­გა­ლი­თად მო­ტო­ციკ­ლის სა­წარ­მო­ებ­ლად. კორ­პო­რა­ცი­ას მარ­ტი­ვად შე­ეძ­ლო 100 მი­ლი­ო­ნი აშშ დო­ლა­რი ბან­კის ან­გა­რიშ­ზე გა­ნე­თავ­სე­ბი­ნა და მიეღო, ვთქვათ, 5 პ­რო­ცენ­ტი­ა­ნი სარ­გე­ბე­ლი. ერთ წე­ლი­წად­ში, ის გა­მო­ი­მუ­შა­ვებ­და 5 მი­ლი­ონ აშშ დო­ლარს. ეს 5 მი­ლი­ო­ნი აშშ დო­ლა­რი გაშ­ვე­ბულ პ­რო­ცენტზე არის კორ­პო­რა­ცი­ის საქ­მი­ა­ნო­ბე­ბის ალ­ტერ­ნა­ტი­უ­ლი ხარჯი, თუმცა ის არ ა­ი­სა­ხე­ბა ფირ­მის ბუ­ღალ­ტრულ ან­გა­რიშ­გე­ბა­ში. ამ ხარ­ვე­ზის გამო, ბუ­ღალ­ტრუ­ლი ხარ­ჯე­ბი გა­მო­ყე­ნე­ბუ­ლი რე­სურ­სე­ბის ალ­ტერ­ნა­ტი­ულ ხარჯს უფრო ნაკ­ლებს აჩ­ვე­ნე­ბენ, ვიდრე სი­ნამ­დვი­ლე­შია. შე­სა­ბა­მი­სად, წ­მინ­და შე­მო­სა­ვა­ლი მო­გე­ბას უფრო მა­ღალს აჩ­ვე­ნებს, ვიდრე სი­ნამ­დვი­ლე­შია.↩︎
7. ი­ხი­ლეთ „გა­ტე­ხი­ლი ფან­ჯრის ი­ლუ­ზია“, Wikipedia (ბოლო გა­ნახ­ლე­ბა: ივ­ნი­სი, 2019 წ.): https://en.wikipedia.org/wiki/Parable_of_the_broken_window.↩︎
8. Adam Smith, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, Volume II Glasgow Edition (Indianapolis: Liberty Fund, Inc., [1776] 1981): 454. ასევე ხელ­მი­საწ­ვდო­მია ბ­მულ­ზე: http://www.econlib.org/library/Smith/smWN.html.↩︎
9. F. A. Hayek, “The Use of Knowledge in Society,” American Economic Review 35 (September 1945): 519–530.↩︎
10. Henry Hazlitt, Economics in One Lesson (New Rochelle: Arlington House, 1979): 103.↩︎
11. ი­ხი­ლეთ “SCIENCE WATCH: Seat Belts and Pedestrians”. The New York Times (June 18, 1985). ნა­წი­ლი C, 9: https://www.nytimes.com/1985/06/18/science/science-watch-seat-belts-and-pedestrians.html.↩︎
12. Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2012. “The Common Agricultural Policy—A Story to be Continued” http://doi.org/10.2762/35894.↩︎
13. ი­ხი­ლეთ Patrick Jomini, Pierre Boulanger, Xiao-guang Zhang, Catherine Costa, and Michelle Osborne, “The common agricultural policy and the French, EU and global economies,” Groupe d’Économie Mondiale (GEM), (October 2009. Revised February 2, 2010): https://ecipe.org/wp-content/uploads/2014/12/Jomini_boulanger-The_Common_Agricultural_policy_and_the_French.pdf.↩︎
14. ი­ხი­ლეთ Pierre Boulanger and Patrick Jomini, “Of the benefits to the EU of removing the Common Agricultural Policy” Groupe d’Économie Mondiale (GEM), (November 19, 2009. Revised February 2, 2010): https://ecipe.org/wp-content/uploads/2014/12/BoulangerJomini_removingCAP112009.pdf.↩︎
15. ეს დი­აგ­რა­მა ჰანს როს­ლინ­გის მიერ და­წყე­ბუ­ლი ბევ­რად უფრო დიდი პ­რო­ექ­ტი­და­ნაა ა­ღე­ბუ­ლი, რო­მელ­საც ამ­ჟა­მად მისი ვა­ჟიშ­ვი­ლი და რძალი აგ­რძე­ლე­ბენ. თქვენ შე­გიძ­ლი­ათ მ­რა­ვა­ლი სხვა ასეთი დი­აგ­რა­მა ნახოთ შემ­დეგ მი­სა­მარ­თზე და სა­კუ­თა­რიც შექ­მნათ https://www.gapminder.org.↩︎
16. იხ. Robert E. Lucas Jr., “On the Mechanics of Economic Development,” Journal of Monetary Economics 22, No. 1 (1988): 3–42.↩︎
17. მ­თლი­ა­ნი გა­მოშ­ვე­ბი­სა და შე­მო­სავ­ლე­ბის ყ­ვე­ლა­ზე ფარ­თოდ გავ­რცე­ლე­ბუ­ლი სა­ზო­მია მ­თლი­ა­ნი შიდა პ­რო­დუქ­ტი (მშპ). მშპ-ის ცვლი­ლე­ბე­ბი ასევე ფარ­თოდ გა­მო­ი­ყე­ნე­ბა ე­კო­ნო­მი­კის ზრდის გა­სა­ზო­მად.↩︎
18. მი­უ­ხე­და­ვად იმისა, რომ მ­რა­ვალ­ფე­რო­ვა­ნი ფაქ­ტო­რე­ბი მოქ­მე­დებს ზრდა­სა და გან­ვი­თა­რე­ბა­ზე, თა­ნა­მედ­რო­ვე შე­ხე­დუ­ლე­ბა ინ­სტი­ტუ­ტე­ბი­სა და პო­ლი­ტი­კის ცენ­ტრა­ლურ როლს ა­ღი­ა­რებს. ამ თა­ნა­მედ­რო­ვე შე­ხე­დუ­ლე­ბის ჩა­მო­ყა­ლი­ბე­ბა­ში მ­ნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი წვლი­ლი შე­ი­ტა­ნეს ნო­ბე­ლის პ­რე­მი­ის ლა­უ­რე­ატ­მა დუ­გ­ლას ნორ­ტმა, ინ­გლი­სელ­მა ე­კო­ნო­მის­ტმა პიტერ ბა­უ­ერ­მა, დარონ ა­ჯე­მოგ­ლუმ მა­სა­ჩუ­სეტ­სის ტექ­ნო­ლო­გი­უ­რი ინ­სტი­ტუ­ტი­დან და ჯეიმს რო­ბინ­სონ­მა ჰარ­ვარ­დი­დან. იხ. Peter T. Bauer, Dissent on Development: Studies and Debates in Development Economics (Cambridge: Harvard University Press, 1972); D.C. North, Institutions, Institutional Change, and Economic Performance (Cambridge: Cambridge University Press, 1990); and Daron Acemoglu and James A. Robinson, Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity, and Poverty (New York: Crown, 2012).↩︎
19. მა­გა­ლი­თის­თვის იხ. Randall K. Filer and Jan Hanousek, “Output Changes and Inflationary Bias in Transition,” Economic Systems, ტომი 24, გა­მოშ­ვე­ბა 3. რე­სურ­სი ხელ­მი­საწ­ვდო­მია: https://ideas.repec.org/p/wpa/wuwpma/0012010.html.↩︎
20. Tom Bethell, The Noblest Triumph (New York: St. Martin’s Press, 1998): 10.↩︎
21. და­მა­ტე­ბი­თი ინ­ფორ­მა­ცი­ის­თვის, იხ. John McMillan, Reinventing the Bazaar: A Natural History of Markets (New York: W. W. Norton, 2002): 94–101. რო­გორც მაკ­მი­ლან­მა აღ­ნიშ­ნა, რე­ა­ლუ­რი პ­რი­ვა­ტი­ზა­ცია სა­სურ­ვე­ლი იქ­ნე­ბო­და. ამის მი­უ­ხე­და­ვად, კერძო სა­კუთ­რე­ბის­კენ სვლა მაინც „სი­ღა­რი­ბის დაძ­ლე­ვის ყ­ვე­ლა­ზე დიდი პ­როგ­რა­მა იყო, რაც მ­სოფ­ლი­ოს ო­დეს­მე უ­ნა­ხავს.“↩︎
22. კა­მე­ჩე­ბის შე­სა­ხებ იხ.: Lueck, Dean “The Extermination and Conservation of the American Bison” in The Journal of Legal Studies Vol. 31, No. S2, The Evolution of Property Rights: A Conference Sponsored by the Searle Fund and Northwestern University School of Law (ივ­ნი­სი, 2002), გვ. S609–S652. ყო­ფი­ლა სხვა შემ­თხვე­ვე­ბიც, რო­დე­საც ა­და­მი­ა­ნე­ბი ცხო­ვე­ლებ­ზე გა­და­შე­ნე­ბამ­დე ნა­დი­რობ­დნენ. მოგ­ზა­უ­რი მტრე­დე­ბი ამის მა­გა­ლი­თია. მათზე ხორ­ცის­თვის ნა­დი­რობ­დნენ, ხოლო ვე­შა­პებ­ზე ძი­რი­თა­დად ქო­ნის­თვის. მაგ­რამ მტრე­დე­ბი ხორ­ცის ბაზ­რის იმ­დე­ნად მცირე ნა­წილს წარ­მო­ად­გენ­დნენ, რომ გაქ­რო­ბის და­წყე­ბის­თა­ნა­ვე, ხორ­ცის ფასი არ გა­ი­ზარ­და იმ­დე­ნად, რომ გა­მო­ეწ­ვია შე­ნარ­ჩუ­ნე­ბის სა­ჭი­რო­ე­ბა ან ხორ­ცის წარ­მო­ე­ბის მას­შტა­ბუ­რი ზრდა. კ­რი­ზი­სი არ დამ­დგა­რა. ასე რომ, მათი გაქ­რო­ბის პ­რო­ცე­სი ბო­ლომ­დე მი­ვი­და. ვე­შა­პებ­ზე ინ­ტენ­სი­უ­რი ნა­დი­რო­ბა რომ ძი­რი­თა­დად ხორ­ცის და არა ქონის გამო მომ­ხდა­რი­ყო, შე­იძ­ლე­ბა ი­სი­ნიც გა­და­შე­ნე­ბუ­ლიყ­ვნენ. მაგ­რამ სი­ნათ­ლის გამო ვე­შა­პის ქონი იმ­დე­ნად მ­ნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი იყო ბა­ზარ­ზე, რომ რო­დე­საც მისი ფასი მკვეთ­რად გა­ი­ზარ­და, აღ­მო­ჩე­ნილ იქნა შემ­ცვლე­ლი, რამაც ვე­შა­პის ქონზე მო­თხოვ­ნა და მისი ფასი შე­ამ­ცი­რა და ვე­შა­პე­ბი გა­და­არ­ჩი­ნა.↩︎
23. Clair Wilcox. Competition and Monopoly in American Industry. Monograph No. 21, Temporary National Economic Committee, Investigation of Concentration of Economic Power, 76^th Cong. 3^d sess. (Washington, D.C.: United States Government Printing Office, 1940).↩︎
24. Adam Smith. An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, Volume I Glasgow Edition (Indianapolis: Liberty Fund, Inc., [1776] 1981): 18. ასევე ხელ­მი­საწ­ვდო­მია: www.econlib.org/library/Smith/smWN.html.↩︎
25. მ­სოფ­ლიო ბანკი, ბიზ­ნე­სის კე­თე­ბის პ­რო­ექ­ტი (doingbusiness.org). „ბიზ­ნე­სის და­წყე­ბის­თვის სა­ჭი­რო დრო (დღე­ე­ბი).“ https://data.worldbank.org/indicator/ic.reg.durs.↩︎
26. მი­ნი­მა­ლუ­რი ხელ­ფა­სის კა­ნონ­მდებ­ლო­ბის ღა­რი­ბებ­ზე გავ­ლე­ნის ს­რულ­ყო­ფი­ლი ა­ნა­ლი­ზის­თვის ი­ხი­ლეთ თომას მა­ქერ­დი, “How Effective Is the Minimum Wage at Supporting the Poor?” Journal of Political Economy 123 (2015): www.jstor.org/stable/full/10.1086/679626.↩︎
27. ამ სა­კი­თხზე მ­ტკი­ცე­ბუ­ლე­ბე­ბის­თვის იხ. Edward Bierhanzl და James Gwartney, “Regulation, Unions, and Labor Markets,” Regulation (Summer 1998): 40–53.↩︎
28. Muravyev, A., Oshchepkov, A. (2016) “The effect of doubling the minimum wage on employment: evidence from Russia.” IZA J Labor Develop 5, 6.↩︎
29. Maria Koumenta and Mario Pagliero, 2018. “Occupational Licensing in the European Union: Coverage and Wage Effects,” CEPR Discussion Paper 12577, CEPR Discussion Papers Series.↩︎
30. იხ. Department of Treasury, Office of Economic Policy, Occupational Licensing: A Framework for Policymakers, 2015; Morris M. Kleiner, “Why License a Florist?” New York Times, May 28, 2014; Jacob Goldstein, “So You Think You Can Be a Hair Braider?” New York Times, 12 ივ­ნი­სი, 2012; და Dick M. Carpenter II, Lisa Knepper, Angela C. Erickson, და John K. Ross, License to Work: A National Study of Burdens from Occupational Licensing, Institute for Justice, 2012 წლის მაისი.↩︎
31. მახ­ვილ­მა თ­ვალ­მა შე­იძ­ლე­ბა შე­ნიშ­ნა, რომ ყ­ვე­ლა­ზე ად­რე­უ­ლი ფოტო 1990 წლით თა­რიღ­დე­ბა, საბ­ჭო­თა კავ­ში­რის დაშ­ლის შემ­დეგ. ნა­წი­ლობ­რივ ამის მი­ზე­ზია, რომ საბ­ჭო­თა სა­ჰა­ე­რო სივ­რცი­დან სა­ჰა­ე­რო ფო­ტო­ე­ბის გა­და­ღე­ბა ად­ვი­ლი არ იყო. თუმცა, 1990 წლის შემ­დგო­მი შემ­ცი­რე­ბა მაინც მეტ­წი­ლად საბ­ჭო­თა პო­ლი­ტი­კის მემ­კვიდ­რე­ო­ბაა. რო­დე­საც რე­გი­ო­ნუ­ლი ე­კო­ნო­მი­კა ა­რა­ლო­გი­კუ­რი სა­წარ­მოო საქ­მი­ა­ნო­ბის ს­ქე­მე­ბის გარ­შე­მო იქ­მნე­ბა, ძალზე ძ­ნე­ლია ინფრას­ტრუქ­ტუ­რი­სა და მუ­შა­ხე­ლის უ­ნა­რე­ბის შეც­ვლა. რას მო­ი­მოქ­მე­დე­ბენ კას­პი­ის ზღვის მე­თევ­ზე­ე­ბი, თუ მო­უ­ლოდ­ნე­ლად ე­ტყვი­ან: „შე­წყვი­ტეთ თევ­ზა­ო­ბა, წადით სხვა სა­მუ­შაო ი­პო­ვეთ“?↩︎
32. ციფ­რე­ბი ა­ღე­ბუ­ლია შემ­დე­გი წყა­რო­დან: Responsive Politics, “Lobbying: Top Spenders,” (2008) ხელ­მი­საწ­ვდო­მია: http://www.opensecrets.org/lobby/top.php?indexType=s. (და­მა­ტე­ბით დე­ტა­ლე­ბის­თვის იხ. Peter J. Wallison and Charles W. Calomiris, “The Destruction of Fannie Mae and Freddie Mac,” American Enterprise Institute [2008] ხელ­მი­საწ­ვდო­მია https://www.aei.org/research-products/report/the-last-trillion-dollar-commitment/).↩︎
33. იხ. Peter Nyberg (2011) Report of the Commission of Investigation into the Banking Sector in Ireland (Dublin) https://merrionstreet.ie/en/News-Room/Releases/commission-of-investigation-into-the-banking-sector.38671.shortcut.html, and Ron Wright Strengthening the Capacity of the Department of Finance (Dublin) https://web.archive.org/web/20110310164641/http://www.finance.gov.ie/documents/publications/reports/2011/deptreview.pdf.↩︎
34. გა­ით­ვა­ლის­წი­ნეთ, რომ საკ­რე­დი­ტო ბა­რა­თე­ბი (და სა­დე­ბე­ტო ბა­რა­თე­ბი) არ არის ფული. საკ­რე­დი­ტო ბა­რა­თი უბ­რა­ლოდ სეს­ხის ავ­ტო­მა­ტუ­რი მი­ღე­ბის სა­შუ­ა­ლე­ბაა, რო­მელ­ზეც პ­რო­ცენ­ტი არ და­ი­რი­ცხე­ბა დ­რო­უ­ლად და­ფარ­ვის შემ­თხვე­ვა­ში, ხოლო სა­დე­ბე­ტო ბა­რა­თი მ­ხო­ლოდ სა­ბან­კო ან­გა­რი­ში­დან დე­პო­ზი­ტე­ბის (რაც ნამ­დვი­ლი ფულია) გა­და­რი­ცხვის­თვის მარ­ტი­ვი სა­შუ­ა­ლე­ბაა.↩︎
35. რა თქმა უნდა, რო­გორც ე­კო­ნო­მის­ტე­ბი ი­ტყოდ­ნენ, „კო­რე­ლა­ცია არ ნიშ­ნავს მი­ზე­ზობ­რი­ო­ბას“. შე­საძ­ლოა, მა­ღა­ლი ინფლა­ცი­ის მქონე ქვეყ­ნე­ბი ხარ­ჯე­ბის და­ფარ­ვის მიზ­ნით უბ­რა­ლოდ უფრო მეტ ფულს ბეჭ­და­ვენ. ა­მას­თან, მო­ნა­ცემ­თა დახ­ვე­წი­ლი ა­ნა­ლი­ზი ამ­ყა­რებს დას­კვნას, რომ ინფლა­ცი­ას იწ­ვევს ფულის ჭარბი ბეჭდ­ვა (ჩ­ვე­უ­ლებ­რივ, გა­და­სა­ხა­დის გაზ­რდის გა­რე­შე მ­თავ­რო­ბის ხარ­ჯე­ბის და­ფარ­ვის მიზ­ნით). რო­გორც მილ­ტონ ფ­რიდ­მან­მა შე­სა­ნიშ­ნა­ვად თქვა: „ინფლა­ცია ყო­ველ­თვის და ყ­ველ­გან ფუ­ლა­დი მოვ­ლე­ნაა“.↩︎
36. Frye, T. (2002). “The Perils of Polarization: Economic Performance in the Postcommunist World.” World Politics, 54(3), 308–337. http://doi.org/10.1353/wp.2002.0008.↩︎
37. პოსტსაბ­ჭო­თა ქვეყ­ნებ­ში მშპ-ის რე­ა­ლუ­რი შემ­ცი­რე­ბა ძალზე ძნელი გა­სა­ზო­მია. ცენ­ტრა­ლუ­რი და­გეგ­მვის თა­ნახ­მად, მ­წარ­მო­ებ­ლებს კ­ვო­ტე­ბის დაკ­მა­ყო­ფი­ლე­ბის მიზ­ნით ჰ­ქონ­დათ გა­მოშ­ვე­ბის გა­და­ჭარ­ბე­ბით ან­გა­რიშ­გე­ბის ს­ტი­მუ­ლი. სა­ბაზ­რო ე­კო­ნო­მი­კა­ში, გა­და­სა­ხა­დე­ბის თა­ვი­დან ა­ცი­ლე­ბის მიზ­ნით, ს­ტი­მუ­ლი შე­იც­ვა­ლა ა­რა­სა­თა­ნა­დოდ ან­გა­რიშ­გე­ბის სა­სარ­გებ­ლოდ. გარდა ამისა, თით­ქმის შე­უძ­ლე­ბე­ლი იყო კონ­კუ­რენ­ტულ გა­რე­მო­ში მომ­ხმა­რე­ბელ­თა მო­თხოვ­ნე­ბის და­საკ­მა­ყო­ფი­ლებ­ლად ხა­რის­ხის გა­უმ­ჯო­ბე­სე­ბის გა­ზომ­ვა. მა­გა­ლი­თის­თვის იხ., Randall Filer and Jan Hanousek (2003) “Output Changes and Inflationary Bias in Transition”, Economic Systems, Vol. 24. http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.1516073.↩︎
38. Anders Aslund, Ukraine:What Went Wrong and How to Fix It (Peterson Institute, 2015): 48–49.↩︎
39. იხ. „გა­და­სა­ხა­დე­ბის გა­დახ­დის მე­თო­დო­ლო­გია“ https://www.doingbusiness.org/en/methodology/paying-taxes.↩︎
40. მ­სოფ­ლიო ბანკი სე­რი­ო­ზუ­ლად უდ­გე­ბა კონ­ცეფ­ცი­ას „ერთი ქვე­ყა­ნა, ორი სის­ტე­მა“ და ჰონგ კონ­გის სა­გა­და­სა­ხა­დო სის­ტე­მას ჩი­ნე­თის­გან და­მო­უ­კი­დებ­ლად ა­ფა­სებს.↩︎
41. Henry George, Protection or Free Trade (New York: Robert Schalkenbach Foundation, 1980).↩︎
42. ბევრი „სა­მუ­შაო ად­გი­ლე­ბის შე­ნარ­ჩუ­ნე­ბა­ზე“ ო­რი­ენ­ტი­რე­ბუ­ლი ა­და­მი­ა­ნი ისე იქ­ცე­ვა, თით­ქოს უ­ცხო­ე­ლე­ბი მზად არიან სა­ქო­ნე­ლი ისე მი­ა­წო­დონ, რომ ა­რა­სო­დეს ი­სარ­გებ­ლონ შე­ძე­ნი­ლი დო­ლა­რით თუ ევ­რო­თი ნივ­თე­ბის შე­სა­ძე­ნად. ეს ასე არ არის. უ­ცხო­ე­ლე­ბი რომ მზად იყ­ვნენ ა­მე­რი­კე­ლებს დო­ლა­რებ­ში ან ევ­რო­პე­ლებს ევ­რო­ებ­ში მი­ყი­დონ პ­რო­დუქ­ცია, მაგ­რამ თავად ა­რას­დროს გა­მო­ი­ყე­ნონ ნა­შოვ­ნი ფული რა­ი­მეს შე­სა­ძე­ნად, ისეთი წარ­მოდ­გე­ნა შე­იქ­მნე­ბო­და, თით­ქოს ა­მე­რი­კე­ლე­ბი და ევ­რო­პე­ლე­ბი იმ­პორტზე ჩეკს წერ­დნენ, რო­მელ­საც ა­რას­დროს ა­რა­ვინ გა­ა­ნაღ­დებ­და ან ლა­მა­ზი ფურ­ცლე­ბის ექ­სპორ­ტს ახ­დენ­დნენ ე­როვ­ნუ­ლი გ­მი­რე­ბის (შე­ერ­თე­ბუ­ლი შ­ტა­ტე­ბის ბანკნო­ტე­ბი) ან თუნ­დაც გა­მო­გო­ნი­ლი ხი­დე­ბის სუ­რა­თე­ბით (ევროს ბანკნო­ტე­ბი). განა ეს მშვე­ნი­ე­რი არ იქ­ნე­ბო­და? სი­ნამ­დვი­ლე­ში, იმ­პორ­ტი­რე­ბუ­ლი სა­ქონ­ლი­სა და მომ­სა­ხუ­რე­ბის მ­წარ­მო­ებ­ლე­ბი მი­ღე­ბულ ჩე­კებს ა­ნაღ­დე­ბენ და მათ ეს ქა­ღალ­დის ნაჭ­რე­ბი კი არა, მათი მსყი­დევ­ლო­ბი­თი ძალა სურთ, რათა შე­ი­ძი­ნონ მათ­თვის სა­სურ­ვე­ლი საგ­ნე­ბი ან და­ა­ბან­დონ პ­რო­დუქ­ტი­ულ აქ­ტი­ვებ­ში. ხ­ში­რად ის, რისი ყიდ­ვაც მათ სურთ, ს­წო­რად ის პ­რო­დუქ­ტე­ბია, რომ­ლებ­საც ა­მე­რი­კა და ევ­რო­პა ა­ექ­სპორ­ტე­ბენ. ამ­რი­გად, იმ­პორ­ტი ხელს უ­წყობს ექ­სპორტზე მო­თხოვ­ნის წარ­მოქ­მნას.↩︎
43. რო­დე­საც გაც­ვლი­თი კურსი სა­ბაზ­რო ძა­ლე­ბის მიერ გა­ნი­სა­ზღვრე­ბა, ამ ბა­ზარ­ზე წო­ნას­წო­რო­ბა უ­ცხო­ე­ლე­ბის­გან შე­ძე­ნილ სა­ქო­ნელს, მომ­სა­ხუ­რე­ბას და აქ­ტი­ვებს (მათ შორის რო­გორც რე­ა­ლუ­რი, ისე ფი­ნან­სუ­რი აქ­ტი­ვე­ბის, რო­გო­რი­ცაა ობ­ლი­გა­ცი­ე­ბი) შე­უ­სა­ბა­მებს ამ სა­ქონ­ლის უ­ცხო­ე­ლე­ბის­თვის რე­ა­ლი­ზა­ცი­ას. ბოლო რამ­დე­ნი­მე ა­თწლე­უ­ლის გან­მავ­ლო­ბა­ში, შე­ერ­თე­ბულ შ­ტა­ტებ­ში სა­ქონ­ლი­სა და მომ­სა­ხუ­რე­ბის იმ­პორ­ტი მუდ­მი­ვად ა­ღე­მა­ტე­ბა ექ­სპორ­ტს. ბაზ­რის მიერ გან­სა­ზღვრუ­ლი გაც­ვლი­თი კურ­სით, ასეთი სა­ვაჭ­რო დე­ფი­ცი­ტი ძი­რი­თა­დად ა­ნა­ზღა­ურ­დე­ბა მსგავ­სი სი­დი­დის კა­პი­ტა­ლის შე­მო­დი­ნე­ბით. კაპიტალის შემოდინება გა­მო­იწ­ვევს დაბალ საპ­რო­ცენ­ტო გა­ნაკ­ვეთს, მეტ ინ­ვეს­ტი­ცი­ას და და­მა­ტე­ბით და­საქ­მე­ბას. ამ­რი­გად, ამ შემ­თხვე­ვა­შიც ა­რა­ნა­ი­რი სა­ფუძ­ვე­ლი არ არ­სე­ბობს იმის პ­როგ­ნო­ზი­რე­ბი­სა, რომ ეს ნე­გა­ტი­ურ გავ­ლე­ნას მო­ახ­დენს და­საქ­მე­ბა­ზე. მი­უ­ხე­და­ვად იმისა, რომ 1980–2005 წლებ­ში სა­ვაჭ­რო დე­ფი­ცი­ტი არ­სე­ბობ­და, შე­ერ­თე­ბულ შ­ტა­ტებ­ში და­საქ­მე­ბა 35 მი­ლი­ო­ნით გა­ი­ზარ­და.↩︎
44. იგივე ლო­გი­კა მოქ­მე­დებს „ა­უთ­სორ­სინგზე“, რაც გარ­კვე­უ­ლი საქ­მი­ა­ნო­ბის სა­ზღვარ­გა­რეთ გა­ტა­ნას გუ­ლის­ხმობს, ხარ­ჯე­ბის შემ­ცი­რე­ბის მიზ­ნით. თუ სა­ზღვარ­გა­რეთ საქ­მი­ა­ნო­ბის გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბა უფრო დაბალ ფა­სა­დაა შე­საძ­ლე­ბე­ლი, ამით გა­მო­თა­ვი­სუფ­ლდე­ბა შიდა რე­სურ­სე­ბი, რომ­ლე­ბიც შე­იძ­ლე­ბა უფრო მაღალ პ­რო­დუქ­ტი­ულ საქ­მი­ა­ნო­ბა­ში იქნას გა­მო­ყე­ნე­ბუ­ლი. შე­დე­გად, გა­მოშ­ვე­ბა უფრო დიდი იქ­ნე­ბა, ხოლო შე­მო­სავ­ლის დონე უფრო მა­ღა­ლი.↩︎
45. „იაფი“ არ ნიშ­ნავს „დაბალ ხა­რის­ხი­ანს“. ჩვენ მუდ­მი­ვად ვი­ცავთ ხა­რისხს. ე­კო­ნო­მის­ტე­ბის­თვის გან­სხვა­ვე­ბუ­ლი ხა­რის­ხის ნივ­თე­ბი სხვა­დას­ხვა პ­რო­დუქ­ტია. „West Texas Intermediate Crude Oil“ გან­სხვა­ვე­ბუ­ლი პ­რო­დუქ­ტია „Louisiana Light“- ისგან, ისევე რო­გორც „Mercedes“ და „Kia“ სხვა­დას­ხვა პ­რო­დუქ­ტია და არა ზო­გა­დად „ავ­ტო­მო­ბი­ლი“.↩︎
46. S. Hong, H. Han, and C.S. Kim, “World distribution of income for 1970–2010,” Empirical Economics (2019). https://doi.org/10.1007/s00181-019-01657-w.↩︎
47. რო­გორც ცი­ტი­რე­ბუ­ლია Frank Whitson Fetter, “Congressional Tariff Theory,” American Economic Review, 23 (სექ­ტემ­ბე­რი 1933): 413–27.↩︎
48. Douglas A. Irwin, “GATT’s contribution to economic recovery in post-war Western Europe” in: Europe’s Postwar Recovery, ed. B. Eichengreen (Cambridge: Cambridge University Press, 1995): 127–150. ი­ხი­ლეთ ტექ­სტი ირ­ვი­ნის ნაშ­რომ­ში ს­ქე­მე­ბის­თვის.↩︎
49. იგივე., გვ.7.↩︎
50. იგივე., გვ.2.↩︎
51. მა­გა­ლი­თად, იხ., Havrylyshyn, and Tupy (2016) “25 Years of Reforms in Ex‐Communist Countries: Fast and Extensive Reforms Led to Higher Growth and More Political Freedom,” CATO Institute Policy Analysis No. 795.↩︎
52. ეს ციფ­რე­ბი წარ­მოდ­გე­ნი­ლია 2011 წლის „სა­ერ­თა­შო­რი­სო დო­ლა­რებ­ში“, რათა შე­და­რე­ბა უფრო თ­ვალ­სა­ჩი­ნო ყო­ფი­ლი­ყო. სა­ერ­თა­შო­რი­სო დო­ლა­რი ა­რე­გუ­ლი­რებს სხვა­დას­ხვა ქვეყ­ნებ­ში ფა­სე­ბის გან­სხვა­ვე­ბას.↩︎
53. ჯეიმს ბუ­კე­ნენ­მა 1986 წელს მიიღო ნო­ბე­ლის პ­რე­მია ე­კო­ნო­მი­კის ს­ფე­რო­ში, სა­ზო­გა­დო­ე­ბის არ­ჩევ­ნის თე­ო­რი­ის გან­ვი­თა­რე­ბა­ში შე­ტა­ნი­ლი წვლი­ლის გამო. სა­ზო­გა­დო­ებ­რი­ვი არ­ჩევ­ნის ა­ნა­ლი­ზის შე­სა­ხებ უფრო აშ­კა­რა და სრული აღ­წე­რა ი­ხი­ლეთ Randy Simmons, Beyond Politics: The Roots of Government Failure (Oakland, California: The Independent Institute, 2011).↩︎
54. ა.ს. პიგუ, რო­მე­ლიც ბევრს კე­თილ­დღე­ო­ბის ე­კო­ნო­მი­კუ­რი თე­ო­რი­ის მამად მი­აჩ­ნია, მსგავს დას­კვნას ა­კე­თებს. თავის 1932 წლის კ­ლა­სი­კურ ნაშ­რომ­ში, „ე­კო­ნო­მი­კუ­რი კე­თილ­დღე­ო­ბის თე­ო­რია“ (ნა­წი­ლი II, თავი 20, ქვე­თა­ვი 4) პიგუ აღ­ნიშ­ნავს: „არ არის საკ­მა­რი­სი ერ­თმა­ნეთს შე­ვა­და­როთ შე­ზღუდ­ვე­ბის­გან თა­ვი­სუ­ფა­ლი კერძო სა­წარ­მოს ა­რას­რულ­ყო­ფი­ლი რე­გუ­ლი­რე­ბის მე­ქა­ნიზ­მი, ე­კო­ნო­მის­ტე­ბის მიერ მო­გო­ნილ სა­უ­კე­თე­სო რე­გუ­ლი­რე­ბის მე­ქა­ნიზმს. რად­გან ჩვენ არ გვგო­ნია, რომ რო­მე­ლი­მე სა­ხელ­მწი­ფო უ­წყე­ბა მი­ი­ღებს ან გუ­ლი­თა­დად იღრწვის ი­დე­ა­ლის­კენ. ამ უ­წყე­ბებ­ში, რო­გორც წესი გვხვდე­ბი­ან უ­მეც­რე­ბი, რომ­ლე­ბიც ჯ­გუ­ფუ­რი ზე­წო­ლის ქვეშ იმ­ყო­ფე­ბი­ან და ხ­ში­რად პი­რა­დი ინ­ტე­რე­სე­ბის­თვის კო­რუფ­ცი­ას მი­მარ­თა­ვენ. მათი ა­მომ­რჩევ­ლე­ბის ორ­გა­ნი­ზე­ბულ მცირე ნა­წილს მარ­ტი­ვად შე­უძ­ლია უმ­რავ­ლე­სო­ბის­თვის თა­ვი­სი გა­და­წყვე­ტი­ლე­ბე­ბის თავზე მოხ­ვე­ვა“.↩︎
55. Thomas Sowell, Is Reality Optimal and Other Essays (Stanford: Hoover Institution Press, 1993).↩︎
56. ი­ხი­ლეთ Jared Meyer and Preston Cooper, “Sugar Subsidies Are a Bitter Deal for American Consumers,” Economic Policies for the 21^st Century at the Manhattan Institute, Manhattan Institute (June 23, 2014). economics21.org/commentary/sugar-subsidies-are-bitter-deal-american-consumers. ბოლო წლებ­ში ტ­კბი­ლე­უ­ლის მ­წარ­მო­ებ­ლე­ბი და შაქ­რის სხვა მსხვი­ლი მომ­ხმა­რებ­ლე­ბი, კა­ნა­და­ში, მექ­სი­კა­ში და სხვა ქვეყ­ნებ­ში გა­და­ვიდ­ნენ, სადაც შაქ­რის შე­ძე­ნა შე­საძ­ლე­ბე­ლია მ­სოფ­ლიო ბაზ­რის ფასად. რო­გორც ზემოთ მოყ­ვა­ნი­ლი გან­ხილ­ვი­დან ჩანს, იმ­პორ­ტის შე­ზღუდ­ვამ, რო­მელ­მაც „გა­და­არ­ჩი­ნა“ სა­მუ­შაო ად­გი­ლე­ბი შაქ­რის მ­წარ­მო­ე­ბელ ინ­დუსტრი­ა­ში, გა­მო­იწ­ვია სხვა ინ­დუსტრი­ებ­ში სამ­სა­ხუ­რე­ბის და­კარ­გვა, კონ­კრე­ტუ­ლად კი იმ მ­რეწ­ვე­ლო­ბებ­ში, რომ­ლებ­შიც შა­ქა­რი ერთ-ერთი მ­თა­ვა­რი ნედ­ლე­უ­ლია.↩︎
57. Jeffrey Frankel, “The arguments against food and energy subsidies,” World Economic Forum, August 18, 2014. https://www.weforum.org/agenda/2014/08/food-energy-subsidies-egypt-india-indonesia.↩︎
58. ი­ხი­ლეთ Holman W. Jenkins Jr., “How Uber Won the Big Apple,” Wall Street Journal, July 24, 2015. http://www.wsj.com/articles/how-uber-won-the-big-apple-1437778176.↩︎
59. ი­ხი­ლეთ John Voelcker, “Where Can Tesla Legally Sell Cars Directly To You? State-By-State Map: LATEST UPDATE.” Green Car Reports, April 22, 2015, n.p. www.greencarreports.com/news/1095337_where-can-tesla-legally-sell-cars-directly-to-you-state-by-state-map; Phil Kerpen, “Tesla and Its Subsidies.” National Review Online, January 26, 2015, n.p. http://www.nationalreview.com/article/397162/tesla-and-its-subsidies-phil-kerpen.↩︎
60. James Buchanan, The Deficit and American Democracy (Memphis: P. K. Steidman Foundation, 1984).↩︎
61. Ashley Kirk, “European debt crisis: It’s not just Greece that’s drowning in debt,” Daily Telegraph, 2017 წლი 8 თე­ბერ­ვა­ლი. https://www.telegraph.co.uk/news/0/european-debt-crisis-not-just-greece-drowning-debt.↩︎
62. ამ მა­გა­ლი­თის­თვის მად­ლო­ბას ვუხ­დით ე. ს. პასორ უმ­ცროსს, ჩრდი­ლო­ეთ კა­რო­ლი­ნას სა­ხელ­მწი­ფო უ­ნი­ვერ­სი­ტე­ტის ე­კო­ნო­მი­კის პრო­ფე­სორს.↩︎
63. Eurostat, Statistics Explained, “Government expenditure on social protection.” http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Government_expenditure_on_social_protection.↩︎
64. Eurostat, Statistics Explained, “Population structure and ageing.” http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Population_structure_and_ageing.↩︎
65. James R. Schlesinger, “Systems Analysis and the Political Process,” Journal of Law & Economics (October 1968): 281.↩︎
66. World Bank, “Subsidies and other transfers (% of expense),” International Monetary Fund, Government Finance Statistics Yearbook and data files. https://data.worldbank.org/indicator/GC.XPN.TRFT.ZS.↩︎
67. Eurostat, Statistics Explained, “Total general government expenditure on social protection, 2016 (% of GDP % of total expenditure.” http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=File:Total_general_government_expenditure_on_social_protection,_2016_(%25_of_GDP_%25_of_total_expenditure).png.↩︎
68. სხვე­ბი ამ გან­ცხა­დე­ბას ლორდ თომას მა­კო­ლის მი­ა­წე­რენ. ავ­ტო­რის და­ზუს­ტე­ბა შე­უძ­ლე­ბე­ლია. ამ თე­მა­ზე და­მა­ტე­ბი­თი ინ­ფორ­მა­ცი­ის­თვის იხ. Loren Collins, “The Truth About Tytler” ბ­მულ­ზე: http://www.lorencollins.net/tytler.html.↩︎
69. ამ სა­კი­თხის დე­ტა­ლუ­რი ა­ნა­ლი­ზის­თვის იხ. James Gwartney and Richard Stroup, “Transfers, Equality, and the Limits of Public Policy,” Cato Journal, (Spring/Summer 1986 წ.).↩︎
70. მა­გა­ლი­თად იხ. Anna Kiersztyn, “Stuck in a mismatch? The persistence of overeducation during twenty years of the post-communist transition in Poland,” Economics of Education Review, 32:1 (2013), p. 78–91.↩︎
71. ამ სა­კი­თხის და­სა­დას­ტუ­რებ­ლად იხ. Lawrence Katz and Bruce Meyer, “The Impact of the Potential Duration of Unemployment Benefits on the Duration of Unemployment,” Journal of Public Economics 41, No. 1 (February 1990): 45–72. ასევე იხ. Daniel Aaronson, Bhashkar Mazumder, and Shani Schechter, “What Is Behind the Rise in Long-Term Unemployment?” Federal Reserve Bank of Chicago, Economic Perspectives (Second Quarter 2010): 28–51.↩︎
72. Federal Safety Net, “Poverty and Spending Over the Years.” ციფ­რე­ბი არ მო­ი­ცავს ღა­რიბ­თათ­ვის სა­მე­დი­ცი­ნო და­ზღვე­ვის ხარ­ჯებს (Medicaid). http://federalsafetynet.com/poverty-and-spending-over-the-years.html.↩︎
73. OECD-ის მო­ნა­ცე­მე­ბი (2019), “Financial disincentive to return to work” (indicator). http://doi.org/10.1787/3ef6e9d7-en.↩︎
74. Seymore Drescher, translator (London: Civitas, 1997): 27–28.↩︎
75. Ron Haskins and Isabel V. Sawhill, Opportunity Society (Washington, D.C.: Brookings Institution Press, 2009).↩︎
76. მაიკლ ტა­ნერ­მა, ქე­ი­თოს ინ­სტი­ტუ­ტი­დან და­ა­დას­ტუ­რა, რომ შე­ერ­თე­ბულ შ­ტა­ტებ­ში სა­ხელ­მწი­ფო დახ­მა­რე­ბის მ­ხო­ლოდ 30% აღ­წევს სა­მიზ­ნე ბე­ნე­ფი­ცი­ა­რე­ბამ­დე, ხოლო კერძო საქ­ველ­მოქ­მე­დო ორ­გა­ნი­ზა­ცი­ე­ბის მიერ გან­ხორ­ცი­ე­ლე­ბუ­ლი მსგავ­სი პ­როგ­რა­მე­ბის შემ­თხვე­ვა­ში 82%.↩︎
77. Adam Smith, The Theory of Moral Sentiments, Glasgow Edition of Oxford University Press (Indianapolis: Liberty Fund, Inc., [1790] 1976): 233–34. ასევე ხელ­მი­საწ­ვდო­მია: https://www.econlib.org/library/Smith/smMS.html?chapter_num=7 - book-reader.↩︎
78. Friedrich Hayek, “Pretence of Knowledge.” ნო­ბე­ლის პ­რე­მი­ის ლა­უ­რე­ა­ტი ე­კო­ნო­მი­კა­ში. ს­ტოკ­ჰოლ­მი, შ­ვე­დე­თი. 1974 წლის 11 დე­კემ­ბე­რი.↩︎
79. Jeffrey Frankel, “The arguments against food and energy subsidies,” მ­სოფ­ლიო ე­კო­ნო­მი­კუ­რი ფო­რუ­მი, 2014 წლის 18 აგ­ვის­ტო. https://www.weforum.org/agenda/2014/08/food-energy-subsidies-egypt-india-indonesia.↩︎
80. Oby Ezekwesili, “Why we need to end fisheries subsidies,” მ­სოფ­ლიო ე­კო­ნო­მი­კუ­რი ფო­რუ­მი, 2015 წლის 2 ოქ­ტომ­ბე­რი. https://www.weforum.org/agenda/2015/10/why-we-need-to-end-fisheries-subsidies.↩︎
81. From Omnipotent Government: The Rise of the Total State and Total War (New Haven: Yale University Press, 1944).↩︎
82. M. Czaika and C.R. Parsons, “The Gravity of High-Skilled Migration Policies,” Demography, 54 (2017): 603.↩︎
83. Freidman, Milton, Capitalism and Freedom (Chicago: University of Chicago Press, 2002).↩︎
84. Alexis de Tocqueville, Democracy in America (New York: George Dearborn & Co., Adlard and Saunders, 1835): Volume 1, Chapter 5. ჩვენ არ გან­ვი­ხი­ლავთ, ი­ნარ­ჩუ­ნებს თუ არა შე­ერ­თე­ბუ­ლი შ­ტა­ტე­ბი ძა­ლა­უფ­ლე­ბის იგივე ხა­რისხს ად­გი­ლობ­რივ თვით­მმარ­თვე­ლო­ბებ­ში დღეს. ეს ღია კი­თხვაა.↩︎
85. 2019 წლის ბო­ლო­დან პრო­ფე­სორ­მა მი­ლო­ვა­ნოვ­მა შე­წყვი­ტა პიც­ბურ­გის უ­ნი­ვერ­სი­ტეტ­ში ლექ­ცი­ე­ბის კი­თხვა და ე­კო­ნო­მი­კის, ვაჭ­რო­ბი­სა და სოფ­ლის მე­ურ­ნე­ო­ბის გან­ვი­თა­რე­ბის მი­ნის­ტრი გახდა უკ­რა­ი­ნის მ­თავ­რო­ბა­ში, იგი თა­ნამ­დე­ბო­ბას 2020 წლის მარ­ტამ­დე ი­კავ­დებ­და.↩︎
86. იხ. Stefan Voigt, Stefan, Jerg Gutmann, and Lars P. Feld (2015) “Economic growth and judicial independence, a dozen years on: Cross-country evidence using an updated Set of indicators,” European Journal of Political Economy 38 გვ.: 197–211.↩︎
87. რა თქმა უნდა, ტექ­ნო­ლო­გია შე­იძ­ლე­ბა იყოს რეპ­რე­სი­უ­ლი ძალა, რაც დი­სი­დენ­ტე­ბის ან უმ­ცი­რე­სო­ბე­ბის მი­საკ­ვლე­ვად სახის ა­მომცნო­ბი სა­შუ­ა­ლე­ბე­ბის გა­მო­ყე­ნე­ბა­ში კარ­გად ჩანს.↩︎
88. იხ. მსჯე­ლო­ბა, თუ როგორ შე­უ­წყო ხელი პოსტსაბ­ჭო­თა ქვეყ­ნებ­ში უფრო წარ­მა­ტე­ბულ რე­ფორ­მას ევ­რო­კავ­ში­რის შე­საძ­ლო წევ­რო­ბამ. Chapter 6 of Oleh Havrylyshyn, Present at the Transition (Cambridge: Cambridge University Press, 2020).↩︎
89. “Buy any deans necessary, Letting academics pick magistrates has not worked in Guatemala,” The Economist (25 ივ­ლი­სი, 2019): 37. https://www.economist.com/the-americas/2019/07/25/letting-academics-pick-magistrates-has-not-worked-in-guatemala.↩︎
90. იოგი ასევე შემ­დეგ რ­ჩე­ვას გ­ვაძ­ლევს: „რო­დე­საც მ­ნიშ­ვნე­ლო­ვა­ნი გა­და­წყვე­ტი­ლე­ბის მი­ღე­ბა გი­წევს, არ და­ა­ყოვ­ნო მისი მი­ღე­ბა“.↩︎
91. არტურ ბ­რუქ­სი, ა­მე­რი­კის სა­წარ­მო­თა ინ­სტი­ტუ­ტის პ­რე­ზი­დენ­ტი, ბედ­ნი­ე­რე­ბის გან­მსა­ზღვრელ სა­კი­თხებ­ზე ერთ-ერთ წამ­ყვან მეც­ნი­ერს წარ­მო­ად­გენს. მისი მო­საზ­რე­ბე­ბის მი­მო­ხილ­ვის­თვის ი­ხი­ლეთ „ფორ­მუ­ლა ბედ­ნი­ე­რე­ბის­თვის“ New York Times, 2013 წლის 14 დე­კემ­ბე­რი, ვებგ­ვერ­დი: http://www.nytimes.com/2013/12/15/opinion/sunday/a-formula-for-happiness.html.↩︎
92. ხ­ში­რად ვ­ხე­დავთ გან­სხვა­ვე­ბას, თუ რას ა­ფა­სე­ბენ მომ­ხმა­რებ­ლე­ბი ყ­ვე­ლა­ზე მეტად და რისი შე­ფა­სე­ბა სურთ მომ­ხმა­რებ­ლე­ბის მხრი­დან „დამ­გეგ­მა­ვებს“. 2019 წელს მ­სოფ­ლი­ოს ყ­ვე­ლა­ზე ა­ხალ­გაზ­რდა მი­ლი­არ­დე­ლი კაილი ჯე­ნე­რი იყო. ჩვენ მის ტუჩის საცხს კი არ ვა­ფა­სებთ, ა­რა­მედ ვაკ­ვირ­დე­ბით მო­ქა­ლა­ქე­ე­ბის თა­ვი­სუ­ფალ არ­ჩე­ვანს ა­თა­სო­ბით არ­ჩე­ვანს შორის.↩︎
93. იხ. “What is Emotional Intelligence (EQ)?” ავ­ტო­რე­ბი: Michael Akers and Grover Porter at: http://psychcentral.com/lib/what-is-emotional-intelligence-eq/.↩︎
94. ერთ-ერთი ად­რე­უ­ლი კვლე­ვა, რო­მე­ლიც ად­გენ­და კავ­შირს და­მო­კი­დე­ბუ­ლე­ბის თა­ვი­სე­ბუ­რე­ბებ­სა და ე­კო­ნო­მი­კურ წარ­მა­ტე­ბას შორის, ჩა­ა­ტა­რა ამ წიგ­ნის ერთ-ერთმა ავ­ტორ­მა. იხ.: Randall K. Filer, “The Influence of Affective Human Capital on the Wage Equation,” in Ronald Ehrenberg, ed., Research in Labor Economics, Vol. 4 (Greenwich: JAI Press, 1981).↩︎
95. Theresa Harold, “How a former Soviet state became one of the world’s most advanced digital nations,” Alphr.com, (30 Oct 2017) http://www.alphr.com/technology/1007520/how-a-former-soviet-state-became-one-of-the-worlds-most-advanced-digital-nations.↩︎
96. Adidas AG, Financial Publications: https://www.adidas-group.com/en/investors/financial-reports.↩︎
97. Michael Jarrett and Quy Nguyen Huy, “IKEA’s Success Can’t Be Attributed to One Charismatic Leader,” Harvard Business Review (hbr.org), February 2, 2018. https://hbr.org/2018/02/ikeas-success-cant-be-attributed-to-one-charismatic-leader.↩︎
98. The World Bank, “Self-employed, total (% of total employment) (modeled ILO estimate),” International Labour Organization, ILOSTAT database data retrieved in April 2019. https://data.worldbank.org/indicator/SL.EMP.SELF.ZS.↩︎
99. Janene Pieters, “A Fifth Of Dutch Millionaires Are Farmers,” NLTimes.NL, September 12, 2017. https://nltimes.nl/2017/09/12/fifth-dutch-millionaires-farmers.↩︎
100. Bruno Dallago, Kier Discussion Paper No. 968, “Diverging Paths of Entrepreneurship in Post-Transformation Countries, a Comparative View”; Kyoto Institute of Economic Research, March 2017. http://www.kier.kyoto-u.ac.jp/DP/DP968.pdf.↩︎
101. თომას ს­ტენ­ლი და უ­ი­ლი­ამ დ. დანკო თა­ვი­ანთ ბესტსე­ლერ­ში „The Millionaire Next Door“- ში (ატ­ლან­ტა: Longstreet Press, 1996 წ.) აღ­ნიშ­ნა­ვენ, რომ მი­ლი­ო­ნე­რე­ბის ყ­ვე­ლა­ზე გავ­რცე­ლე­ბუ­ლი და­მა­ხა­სი­ა­თე­ბე­ლი თვი­სე­ბაა ის, რომ ისინი დიდი ხნის გან­მავ­ლო­ბა­ში ცხოვ­რობ­დნენ მათ ბი­უ­ჯეტ­ზე უფრო მოკ­რძა­ლე­ბუ­ლად. მათ ნა­ხე­ვარ­ზე მეტს ა­რას­დროს მი­უ­ღი­ათ მემ­კვიდ­რე­ო­ბა, ხოლო 20 პ­რო­ცენტზე ნაკ­ლებ­მა მემ­კვიდ­რე­ო­ბით მიიღო ქო­ნე­ბის 10 პ­რო­ცენ­ტი ან მეტი.↩︎
102. იხ. “Your Top Debt Management Questions Answered.” Dave Ramsey. N.p., October 25, 2014. https://www.daveramsey.com/blog/the-truth-about-debt-management.↩︎
103. ზო­გი­ერთ ა­და­მი­ანს შე­საძ­ლოა დას­ჭირ­დეს საკ­რე­დი­ტო ბა­რა­თით ნივ­თე­ბის შე­ძე­ნის იმ­პულ­სის კონ­ტრო­ლის კ­რე­ა­ტი­უ­ლი მე­თო­დი. ასეთ შემ­თხვე­ვა­ში, ე­კო­ნო­მის­ტი და ფი­ნან­სის­ტი უ­ი­ლი­ამ ს. ვუდი გ­ვირ­ჩევს საკ­რე­დი­ტო ბა­რა­თი მა­ცივ­რის სა­ყი­ნუ­ლე­ში, ყი­ნუ­ლის კუბში გავ­ყი­ნოთ. სანამ ყი­ნუ­ლის კუბი გად­ნე­ბა, შე­ძე­ნის იმ­პულ­სიც გა­გი­ნელ­დე­ბათ.↩︎
104. Justin Higginbottom, “Governments Finally Embrace The Sharing Economy,” Ozy.com, September 30, 2018. [ე­ლექტრო­ნუ­ლი რე­სურ­სი] https://www.ozy.com/fast-forward/governments-finally-embrace-the-sharing-economy/89688.↩︎
105. პრო­ფე­სო­რი უ­ი­ლი­ამ ს. ვუდი ასეთ სა­კი­თხებს „SIT ხარ­ჯებს“ უ­წო­დებს. ვუდი მი­უ­თი­თებს, რომ „SIT ორ სა­კითხს გან­სა­ზღვრავს“ (1) მო­უ­ლოდ­ნე­ლი გა­და­სა­ხა­დე­ბის მი­ღე­ბის დროს და­ჯე­ქი; და (2) სი­ურპრი­ზე­ბი, და­ზღვე­ვა და გა­და­სა­ხა­დე­ბი“.↩︎
106. გარდა ამისა, ზო­გი­ერ­თი მუს­ლი­მა­ნის­თვის, პ­რო­ცენ­ტის გა­დახ­და აკ­რძა­ლუ­ლია შა­რი­ა­თის კა­ნო­ნით და ამ­გვა­რი პი­რე­ბის მო­გე­ბა იქ­ნე­ბა მო­გე­ბა­ში მო­ნა­წი­ლე­ო­ბის კონ­კრე­ტუ­ლი ტიპი, რითაც მი­იღ­წე­ვა ამ ე­ლე­მენ­ტის ბო­ლო­ში აღ­წე­რი­ლის მსგავ­სი შე­დე­გი.↩︎
107. Nils-Gerrit Wunsch, “Retail price of a premium pack of 20 cigarettes in selected European countries in 2017 (in GBP),” April 3, 2019. [ე­ლექტრო­ნუ­ლი რე­სურ­სი] https://www.statista.com/statistics/415034/cigarette-prices-across-europe. ↩︎
108. ჩვენი გა­ან­გა­რი­შე­ბე­ბის თა­ნახ­მად, თ­ქვე­ნი ინ­ვეს­ტი­ცი­ე­ბის წ­ლი­უ­რი ა­მო­ნა­გე­ბი წე­ლი­წად­ში 7%-ს შე­ად­გენს. აშ­კა­რაა, ამ­გვა­რი შე­დე­გი ნაკ­ლებ სა­ვა­რა­უ­დოა. მა­ში­ნაც კი, თუ თქვენ მო­ე­ლით სა­შუ­ა­ლო წლიურ ა­მო­ნა­გებს და­ახ­ლო­ე­ბით 7 პ­რო­ცენ­ტის ო­დე­ნო­ბით, ამ­გვა­რი ა­მო­ნა­გე­ბი წ­ლი­დან წ­ლამ­დე შე­იც­ვლე­ბა. ამან შე­საძ­ლოა ი­მოქ­მე­დოს იმაზე, თუ რამ­დენს და­აგ­რო­ვებთ პენ­სი­ა­ზე გას­ვლი­სას, თუმცა სხვა­ო­ბა სა­ვა­რა­უ­დოდ მცირე ო­დე­ნო­ბის იქ­ნე­ბა.↩︎
109. ეს სა­შუ­ა­ლო უ­კუ­გე­ბა შე­ერ­თე­ბუ­ლი შ­ტა­ტე­ბის ბაზ­რის­თვი­საა, თუმცა სხვა მო­წი­ნა­ვე ე­კო­ნო­მი­კის ქვეყ­ნებს თით­ქმის იგივე მაჩ­ვე­ნე­ბე­ლი ექ­ნე­ბათ. მა­გა­ლი­თად, თუ გა­ერ­თი­ა­ნე­ბულ სა­მე­ფო­ში უ­კე­თე­სი მაჩ­ვე­ნებ­ლე­ბია, ვიდრე შე­ერ­თე­ბულ შ­ტა­ტებ­ში, გლო­ბა­ლუ­რი ინ­ვეს­ტო­რე­ბი თან­ხებს დიდ ბ­რი­ტა­ნეთ­ში გა­და­ი­ტა­ნენ მანამ, სანამ ეს ვი­თა­რე­ბა არ შე­იც­ვლე­ბა. რო­დე­საც ქვე­ყა­ნას ობ­ლი­გა­ცი­ებ­ზე მუდ­მი­ვი მა­ღა­ლი უ­კუ­გე­ბა აქვს, ეს მი­ა­ნიშ­ნებს, რომ ინ­ვეს­ტო­რე­ბი თვლი­ან, რომ ამ ქვე­ყა­ნას­თან უფრო მა­ღა­ლი რის­კე­ბი­ცაა და­კავ­ში­რე­ბუ­ლი, გან­სა­კუთ­რე­ბით დე­ფოლ­ტი (გა­დახ­დი­სუ­უ­ნა­რო­ბა) ან გა­უ­ფა­სუ­რე­ბა (ვა­ლუ­ტის გა­უ­ფა­სუ­რე­ბის გამო). სხვა სი­ტყვე­ბით რომ ვთქვათ, სა­ხელ­მწი­ფო ობ­ლი­გა­ცი­ე­ბის უ­კუ­გე­ბის აშ­კა­რად მა­ღა­ლი გა­ნაკ­ვე­თი, რო­გორც წესი, ცუდი მ­თავ­რო­ბის ძ­ლი­ე­რი ინ­დი­კა­ტო­რია. 7 პ­რო­ცენ­ტი­ა­ნი რე­ა­ლუ­რი (ინფლა­ცი­ის შემ­დეგ) უ­კუ­გე­ბის გა­ნაკ­ვე­თი შე­იძ­ლე­ბა არც ისე ბევრი იყოს, ზო­გი­ერ­თი კომ­პა­ნი­ე­ბის, რო­გორც მა­გა­ლი­თად, „Dell“ და „Microsoft“ უ­კუ­გე­ბის გა­ნაკ­ვეთ­თან შე­და­რე­ბით. მაგ­რამ 7 პ­რო­ცენ­ტი­ა­ნი წლიური საპროცენტო გა­ნაკ­ვე­თი ნიშ­ნავს, რომ თ­ქვე­ნი და­ნა­ზო­გე­ბის ღი­რე­ბუ­ლე­ბა ყოველ ათ წე­ლი­წად­ში გა­ორ­მაგ­დე­ბა. ამის სა­პი­რის­პი­როდ, თ­ქვე­ნი ფულის გა­ორ­მა­გე­ბას 2 პ­რო­ცენ­ტი­ა­ნი გა­ნაკ­ვე­თით ოც­და­თხუთ­მე­ტი წელი დას­ჭირ­დე­ბა. შე­ნიშ­ვნა: თქვენ შე­გიძ­ლი­ათ მი­ახ­ლო­ე­ბით გა­მოთ­ვა­ლოთ წლე­ბის რა­ო­დე­ნო­ბა, რო­მე­ლიც სა­ჭი­რო იქ­ნე­ბა თ­ქვე­ნი თან­ხე­ბის გა­ორ­მა­გე­ბის­თვის ალ­ტერ­ნა­ტი­უ­ლი საპ­რო­ცენ­ტო გა­ნაკ­ვე­თით, უბ­რა­ლოდ სარ­გებ­ლის (სა­შუ­ა­ლო წ­ლი­უ­რი უ­კუ­გე­ბა) სა­მოც­და­ათ­ზე გა­ყო­ფით. ამას ზოგ­ჯერ სა­მოც­და­ა­თის წესს უ­წო­დე­ბენ ან ვისაც მეტი სი­ზუს­ტე მოს­წონს, 72-ის წესს.↩︎
110. Krystyna Krzyzak, “CEE: A System In Flux,” Investment & Pensions Europe, January 2018 (Magazine). https://www.ipe.com/pensions/country-reports/cee/cee-a-system-in-flux/10022463.article.↩︎
111. Christopher Jarvis, “The Rise and Fall of Albania’s Pyramid Schemes,” Finance & Development, a quarterly magazine of the IMF, March 2000, Volume 37, Number 1. https://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2000/03/jarvis.htm.↩︎
112. კონ­კრე­ტუ­ლი ფონ­დე­ბის ნე­ბის­მი­ე­რი ხ­სე­ნე­ბა არ ნიშ­ნავს, რომ ჩვენ ვ­ფიქ­რობთ, რომ ისინი ნე­ბის­მი­ერ ალ­ტერ­ნა­ტი­ვა­ზე უფრო სა­სურ­ვე­ლია. ინ­ვეს­ტი­ცი­ის ყიდ­ვამ­დე თქვენ ფრთხი­ლი კვლე­ვა უნდა ჩა­ა­ტა­როთ. გახ­სოვ­დეთ, მო­მა­ვა­ლი, რო­მელ­შიც თქვენ ინ­ვეს­ტი­რე­ბას ა­კე­თებთ, თ­ქვე­ნია.↩︎
113. Dimitar Boyadzhiev et al., Morningstar Manager Research EMEA, “Morningstar’s European Active/Passive Barometer,” February 2019. https://www.morningstar.com/en-uk/lp/european-active-passive-barometer.↩︎
114. იხ. Jeremy J. Siegal, Stocks for the Long Run, 3^rd edition (New York: McGraw Hill, 2002): 342–43.↩︎
115. იხ. Burton G. Malkiel, A Random Walk Down Wall Street: The Time Tested Strategy for Successful Investing (New York: W. W. Norton & Company, 2015): 177–78.↩︎
116. იხ. Burton G. Malkiel, A Random Walk Down Wall Street: The Time-Tested Strategy for Successful Investing (New York: W. W. Norton & Company, 2003): 189–190. და­მა­ტე­ბი­თი მ­ტკი­ცე­ბუ­ლე­ბე­ბის­თვის, რომ არ შე­იძ­ლე­ბა იმედი ვი­ქო­ნი­ოთ, რომ ერ­თობ­ლი­ვი ფონდი, რო­მე­ლიც მაღალ უ­კუ­გე­ბას იძ­ლე­ვა ერთ პე­რი­ოდ­ში ი­გი­ვეს იზამს მო­მა­ვალ­ში, იხ. Mark M. Carhart, “On Persistence in Mutual Fund Performance,” The Journal of Finance 52, No. 1 (March 1997): 57–82.↩︎
117. იხ. Burton G. Malkiel, A Random Walk Down Wall Street: The Time-Tested Strategy for Successful Investing (New York: W. W. Norton & Company, 2003): 180–181.↩︎
118. Abraham Okusanya, “Lessons from 118 years of asset class returns data,” FinalytiQ, March 28, 2018. https://finalytiq.co.uk/lessons-118-years-capital-market-return-data/.↩︎
119. მათაც კი, ვინც ინ­დექ­სი­რე­ბულ ფონ­დებ­ში ახ­დენს ინ­ვეს­ტი­რე­ბას უნდა მი­ი­ღონ რჩევა ექ­სპერ­ტე­ბის­გან. არ­სე­ბობს სა­გა­და­სა­ხა­დო და ი­უ­რი­დი­უ­ლი მო­საზ­რე­ბე­ბი, რო­გო­რი­ცაა გა­და­სა­ხა­დე­ბის გა­და­ვა­დე­ბის შე­საძ­ლებ­ლო­ბე­ბის გა­მო­ყე­ნე­ბა, ან­დერ­ძი­სა და ტრას­ტის შექ­მნა, გო­ნივ­რუ­ლი სა­და­ზღვე­ვო არ­ჩე­ვა­ნის გა­კე­თე­ბა და ა.შ., რაც ს­პე­ცი­ა­ლის­ტე­ბის ჩარ­თვას მო­ი­თხოვს.↩︎
120. იხ. Liqun Liu, Andrew J. Rettenmaier, and Zijun Wang, “Social Security and Market Risk,” National Center for Policy Analysis Working Paper, No. 244, July 2001.↩︎
121. სხვა ქვეყ­ნებ­თან ერთად, ინფლა­ცი­ა­ზე მიბ­მულ ობ­ლი­გა­ცი­ებს ასევე უშ­ვე­ბენ დიდი ბ­რი­ტა­ნე­თი, გერ­მა­ნია, რუ­სე­თის ფე­დე­რა­ცია და შ­ვე­დე­თი.↩︎
122. OECD, Directorate for Employment, Labour and Social Affairs: Pension systems: “Ukraine: Pension system profile.” https://www.oecd.org/countries/ukraine/45336467.pdf.↩︎
123. OECD Project on Financial Incentives and Retirement Savings, Policy Brief N°1, “The tax treatment of retirement savings in private pension plans,” December 2018. ე­ლექტრო­ნუ­ლი რე­სურ­სი: https://www.oecd.org/daf/fin/private-pensions/Tax-treatment-of-retirement-savings-Policy-Brief-1.pdf.↩︎
124. Tranio, “Real estate agency commission rates in different countries,” September 18, 2017. https://tranio.com/articles/real_estate_agents_commissions_in_various_countries.↩︎
125. Bank for International Settlements, Joint Forum, “Mortgage insurance: market structure, underwriting cycle and policy implications,” August 2013. https://www.bis.org/publ/joint33.pdf.↩︎
126. Eurostat, “Mean and median income by educational attainment level–EU-SILC survey.” ბოლო გა­ნახ­ლე­ბა: 27 August 2019. https://ec.europa.eu/eurostat/en/web/products-datasets/-/ILC_DI08.↩︎
127. Pay Scale, Inc. College Salary Report Updated for 2019. ინ­ტერ­ნეტ რე­სურ­სი: www.payscale.com/college-salary-report/majors-that-pay-you-back/bachelors.↩︎
128. Bitcoin.org, “Avoid Scams: Familiarize yourself with some of the most commonly observed bitcoin scams to help protect yourself and your finances—Free Giveaways.” https://bitcoin.org/en/scams#free-giveaways.↩︎
129. სა­მარ­თლი­ა­ნი ან და­ბა­ლან­სე­ბუ­ლია მო­ნე­ტა, რომ­ლის ჰა­ერ­ში აგ­დე­ბის შემ­დეგ 50%-იანი შან­სია იმისა, რომ ის გერბზე ან სა­ფა­სურ­ზე დაჯ­დეს. გერ­ბად ით­ვლე­ბა მე­ფე­ე­ბის, დე­დოფ­ლე­ბის ან პ­რე­ზი­დენ­ტის გა­მო­სა­ხუ­ლე­ბი­ა­ნი მხარე. ევ­რო­ცენ­ტებ­ზე კი გერ­ბი­ა­ნი მხარე არის ის რო­მელ­ზეც გა­მო­სა­ხუ­ლია ე­როვ­ნუ­ლი სიმ­ბო­ლი­კა. სა­ინ­ტე­რე­სოა, რომ ზო­გი­ერ­თმა კვლე­ვამ უჩ­ვე­ნა, რომ ჩ­ვე­უ­ლებ­რივ ევ­რო­პუ­ლი მო­ნე­ტა „ა­რა­სა­მარ­თლი­ა­ნია“, რად­გან უფრო მეტად გერბზე ჯდება. (ავ­ტო­რე­ბი არ ა­გე­ბენ პა­სუხს იმაზე, თუ თქვენ ამ ინ­ფორ­მა­ცი­ა­ზე დაყ­რდნო­ბით წა­ა­გებთ ფულს ☺).↩︎

1. მოტივაციის სტრუქტურის ძალა
2. „არ არჩეული გზა“
3. შესაძლებლობები და ხარჯები
4. ბაზრები და მარგინალიზმი
5. სპეციალიზაცია და სიმდიდრე
6. მოგების მიღება სიცოცხლის სანაცვლოდ
7. მე, ფანქარი და ჩემი გენეოლოგიური ხე
8. „განსხვავება სამუშაოების შექმნასა და სიმდიდრის შექმნას შორის“
9. რა ჩანს და რა არ ჩანს
10. მთლიანი შიდა პროდუქტი - რა არის და როგორ იზომება?
11. კერძო საკუთრება და ალტერნატიული ხარჯები
12. სასოფლო-სამეურნეო მიწის დეფიციტი
13. დახმარების თხოვნის ცენზურა
14. ბაზრები და თავისუფლება
15. არასამართლიანი კონკურენცია მზესთან
16. შენი არ არის, რომ განკარგავ
17. პოლიტიკა და საგარეო ვაჭრობა
18. ენერგიის წარმოება და კონსერვაცია
19. სოციალური თანამშრომლობა და ბაზარი
20. საკონსტიტუციო რეფორმის საქმე უკრაინაში

1. ხე­ლი­სუფ­ლე­ბის მიერ ს­პორ­ტულ ს­ტა­დი­ო­ნებ­ზე თან­ხე­ბის გა­მო­ყო­ფის მ­ხარ­დამ­ჭე­რე­ბი ხ­ში­რად ამ­ტკი­ცე­ბენ, რომ ამ­გვა­რი და­ნა­ხარ­ჯე­ბი და­საქ­მე­ბის მაჩ­ვე­ნებ­ლებს ა­უმ­ჯო­ბე­სებს. შე­ა­ფა­სეთ ეს მო­საზ­რე­ბა.
2. აშშ-ის ფე­დე­რა­ლუ­რი ხე­ლი­სუფ­ლე­ბა მი­ლი­არ­დო­ბით დო­ლარს ხარ­ჯავს სა­სოფ­ლო მე­ურ­ნე­ო­ბის სუბ­სი­დი­რე­ბა­ში. ეს სუბ­სი­დი­ე­ბი ა­უმ­ჯო­ბე­სე­ბენ თუ არა და­საქ­მე­ბუ­ლო­ბის მაჩ­ვე­ნე­ბელს და პ­რო­დუქ­ტებს? ახ­სე­ნით თ­ქვე­ნი მო­საზ­რე­ბა.