Սպառումը հանդիսանում է ցանկացած արտադրության միակ նպատակն ու իմաստը, իսկ արտադրողի շահը պետք է կարևորվի այնքանով, որքանով այն կարող է ապահովել սպառողի շահերը: (Ադամ Սմիթ)[5]

«Երբևէ ականատես եղե՞լ եք բարի խանութպան Ջեյմս Գուդֆելոուի զայրույթին, երբ նրա անփույթ որդին պատահաբար կոտրում է պատուհանի ապակին: Եթե ներկա եք եղել այդ տեսարանին, անշուշտ, պետք է որ նկատած լինեք այն փաստը, որ ականատեսներից յուրաքանչյուրը, եթե անգամ նրանք երեսունն են, կարծես միաձայն մխիթարում են դժբախտ սեփականատիրոջը՝ ասելով. «Չկա´ չարիք առանց բարիք: Բոլորն էլ պետք է ապրուստ վաստակեն. ի՞նչ անեն ապակեգործները, եթե ոչ ոք երբեք ապակի չկոտրի»:

Այսպիսով, մխիթարության այս ձևը մի ամբողջ տեսության պարզ օրինակ է, որը ճշգրիտ կերպով արտացոլում է այն տեսությունը, որով, ցավոք, առաջնորդվում է մեր տնտեսական հաստատությունների մեծ մասը:

Ենթադրենք՝ վնասված ապակու վերանորոգումն արժե վեց ֆրանկ, և դուք կասեք, որ պատահարը վեց ֆրանկ է բերում ապակեգործի բիզնեսին, որ այն խրախուսում է առևտուրը վեց ֆրանկի չափով: Չեմ կարող առարկել. դուք ճիշտ եք մտածում: Ապակեգործը կգա, կկատարի իր աշխատանքը, կստանա իր վեց ֆրանկը, կշփի ձեռքերը և հոգու խորքում կօրհնի անզգույշ երեխային: Ահա սա է տեսանելի մասը:

Բայց եթե մյուս կողմից եզրակացնեք (ինչպես չափազանց հաճախ է պատահում), որ պատուհաններ կոտրելը լավ բան է, նպաստում է փողի շրջանառությանը, և որ դրա արդյունքը տնտեսության տվյալ ճյուղի ընդհանուր խթանումն է, այդ դեպքում ստիպված եմ բղավել. «Կանգ առե՛ք: Ձեր տեսությունը սահմանափակվում է միայն տեսանելիով և հաշվի չի առնում անտեսանելին»: Տեսանելի չէ այն, որ քանի որ մեր խանութպանը վեց ֆրանկը ծախսել է մի բանի վրա, նա այն այլ բանի վրա չի կարող ծախսել:

Տեսանելի չէ այն, որ եթե նա ստիպված չլիներ փոխել պատուհանի ապակին, հավանաբար կփոխեր իր հնամաշ կոշիկները կամ իր գրադարանը կհարստացներ ևս մեկ գրքով: Կարճ ասած՝ իր վեց ֆրանկը կօգտագործեր որևէ այլ կերպ, որին էլ խանգարեց պատուհանի այս պատահարը»:⁽⁷⁾

Շուկայական գների «անտեսանելի ձեռքը» գնորդներին և վաճառողներին դրդում է այնպիսի գործողությունների, որոնք նպաստում են համընդհանուր բարեկեցությանը: Յուրաքանչյուր անհատ շարունակաբար գործադրում է ջանքեր, որպեսզի գտնի իր ունեցած կապիտալի համար ամենաշահավետ կիրառությունը: Ընդ որում, դա հենց իր շահն է, այլ ոչ այն հասարակության, որում նա գործում է: Սակայն իր սեփական շահի ուսումնասիրումը բնական կերպով կամ, ավելի շուտ՝ անխուսափելիորեն, նրան ստիպում է նախընտրել այն կիրառությունը, որն ավելի շահավետ է հասարակության համար: Նա հետապնդում է միայն իր սեփական շահը և ինչպես այս, այնպես էլ մյուս բոլոր դեպքերում, առաջնորդվում է անտեսանելի ձեռքով և հասնում մի նպատակի, որն իր նպատակի մաս չէր կազմում:⁽⁸⁾

. . . պետք է բացահայտի ոչ միայն անմիջական արդյունքները, այլև երկարաժամկետները, ոչ միայն առաջնային հետևանքները, այլև երկրորդայինները, և ազդեցությունը ոչ միայն որևէ հատուկ խմբի վրա, այլ բոլորի վրա:⁽¹⁰⁾

Մասնավոր սեփականության համակարգը ստիպում է մարդկանց նյութական բարիքների հարցում պատասխանատվություն կրել իրենց սեփական գործողությունների համար: Հետևաբար, այդպիսի համակարգի շնորհիվ մարդիկ կրում են իրենց սեփական արարքների հետևանքները: Մասնավոր սեփականությունը շրջապատված է ցանկապատով. միևնույն ժամանակ այն շրջապատում է մեզ հայելիներով՝ անդրադարձնելով մեր սեփական արարքների հետևանքները:⁽²⁰⁾

Մրցակցությունը նպաստում է արտադրության արդյունավետության շարունակական բարելավմանը: Այն դրդում է արտադրողներին կրճատելու վատնումը և նվազեցնելու ծախսերն այնպես, որ կարողանան իրենց ապրանքները մրցակիցներից ավելի ցածր գներով վաճառել: Մրցակցությունը դուրս է մղում այն արտադրողներին, որոնց ծախսերը մնում են բարձր՝ այդպիսով կենտրոնացնելով արտադրությունը նրանց ձեռքերում, որոնց ծախսերը ցածր են:⁽²³⁾

«Երբ ակնկալում ենք ընթրիք ստանալ, ապա մսագործի, գարեջրագործի կամ հացթուխի բարեսրտության վրա չէ, որ հույս ենք դնում, այլ նրանց՝ սեփական շահով առաջնորդվելու մղման վրա: Հույսներս դնում ենք ոչ թե նրանց մարդասիրության, այլ նրանց եսասիրության վրա և նրանց հետ խոսում ենք ոչ թե մեր սեփական պահանջմունքների, այլ նրանց առավելությունների մասին»:⁽²⁴⁾

Յուրաքանչյուր աշխատող մարդ իր քրտինքով վաստակած գումարից է հարկեր վճարում: Եթե հարկերը չափազանց բարձր են, դա բերում է նրան, որ գործարանները չեն աշխատում, ֆերմաները վաճառվում են հարկերի պատճառով, փողոցներում թափառում են սոված և անօգուտ աշխատանք փնտրող մարդիկ:

Ազատ առևտուրը պարզապես մարդկանց թույլ է տալիս գնել և վաճառել այնպես, ինչպես ցանկանում են: Պաշտպանիչ մաքսատուրքերը նույնպիսի ուժի կիրառում են, ինչպիսին ռազմական շրջափակումն է, քանի որ նպատակը նույնն է՝ կանխել առևտուրը: Երկուսի միջև տարբերությունն այն է, որ ռազմական շրջափակման միջոցով պետությունները փորձում են խոչընդոտել իրենց թշնամիների առևտրային գործունեությանը, իսկ պաշտպանիչ մաքսատուրքերի միջոցով պետությունները փորձում են առևտրի խոչընդոտներ ստեղծել իրենց սեփական ժողովրդի համար:⁽⁴¹⁾

Իմաստուն և հաշվենկատ իշխանություն, որի կառավարման շնորհիվ մարդիկ միմյանց վնաս չեն հասցնի, այլ հնարավորություն կունենան ազատ կարգավորելու իրենց գործունեության ոլորտն ու կատարելագործվելու, և որը աշխատավորից չի խլի նրա վաստակած հացը: Սա արդյունավետ կառավարման սահմանումն է և այն անհրաժեշտ է լիարժեք բարեկեցության համար։

Մենաշնորհի և շուկա մուտք գործելու մեծ խոչընդոտների առկայության պայմաններում շուկաները կատարյալ արդյունավետության չեն կարող հասնել: Միևնույն ոլորտի մարդիկ հազվադեպ են միասին հավաքույթների մասնակցում՝ նույնիսկ ժամանցի ու զվարճանքի նպատակով, սակայն եթե դա տեղի է ունենում, զրույցն ավարտվում է հասարակության դեմ դավադրություն նյութելով կամ գներ բարձրացնելու ծրագրերով:

Տնտեսագիտության առաջին դասը ռեսուրսների սակավությունն է. ցանկացողների պահանջարկն ամբողջությամբ բավարարելու համար բավարար ռեսուրսներ չկան: Քաղաքականության առաջին դասն է՝ անտեսել տնտեսագիտության առաջին դասը:⁽⁵⁵⁾

Պարտատոմսերի միջոցով ծախսերի ֆինասավորումը պետք է որ ակնհայտորեն գրավիչ լինի ընտրված քաղաքական գործիչների համար: Փոխառությունները թույլ են տալիս կատարել ծախսեր, որոնք անմիջական քաղաքական օգուտներ են ապահովում՝ առանց անմիջական քաղաքական ծախսեր պահանջելու:⁽⁶⁰⁾

Քաղաքականության գործիքն է (որը հաճախ դառնում է նրա նպատակը) օրենքի նվազագույն խախտումներով սովորական հարկատուից ռեսուրսներ գանձելը և ստացված եկամուտը բազմաթիվ պահանջատերերի միջև այնպես բաշխելը, որ ընտրությունների ժամանակ առավելագույն թվով ձայներ ապահովվեն: Այսինքն, եթե խոսքը գնում է աջակցությունը մոբիլիզացնելու մասին, քաղաքականությունն իրենից ներկայացնում է հաշվարկված խաբեբայության կամ ավելի ճիշտ՝ խաբելու և չբռնվելու արվեստ:⁽⁶⁵⁾

«Ժողովրդավարությունը չի կարող գոյություն ունենալ որպես ղեկավարման մշտական ձև:» Այն կարող է գոյություն ունենալ միայն այնքան ժամանակ, մինչև ըտնրողները հայտնաբերեն, որ իրենց ձայնի միջոցով կարող են առատորեն օգտվել պետական գանձարանից: Այդ պահից սկսած՝ մեծամասնությունը մշտապես քվեարկում է այն թեկնածուների օգտին, որոնք ամենամեծ օգուտներն են խոստանում պետական գանձարանի հաշվին: Արդյունքում ժողովրդավարությունը թույլ հարկաբյուջետային քաղաքականության պատճառով մշտապես փլուզվում է...⁽⁶⁸⁾

Մարդը, ինչպես բոլոր սոցիալապես կազմակերպված էակները, անգործության մատնվելու բնական հակում ունի: Սակայն աշխատելու երկու խթան կա. ապրելու անհրաժեշտությունը և կենսապայմանները բարելավելու ցանկությունը… Մշտական հիմունքով օրինական բարեգործություն տրամադրող և այն վարչականացնող ցանկացած միջոցառում արտադրական և աշխատող դասի հաշվին ապրող անգործ և ծույլ դաս է ստեղծում:⁽⁷⁴⁾

1. Նույնիսկ «աղքատության» սահմանումը հաճախ շփոթեցնող է: Աղքատություն ասելով՝ ոմանք նկատի ունեն «բացարձակ աղքատություն», երբ անհատը կամ ընտանիքը նվազագույն սպառողական զամբյուղով սահմանված ապրանքներ ու ծառայություններ գնելու համար բավարար միջոցներ չունի:
2. Մյուսները այդ սահմանման տակ «հարաբերական աղքատություն» են հասկանում, երբ անհատը կամ ընտանիքը համարվում է աղքատ, եթե նրա եկամուտը եկամտի բաշխման նախասահմանված մակարդակից ցածր է (օրինակ՝ հասարակության միջինացված եկամտի կեսից էլ ցածր է):
3. Հարաբերական աղքատությունն առնչվում է անհավասարությանը, սակայն դրանք նույնը չեն: Պատկերացրեք երկու հասարակություն, որոնցից յուրաքանչյուրը չորս ընտանիքից է բաղկացած: Առաջին հասարակությունում եկամուտները կազմում են 1 000 000 դոլար, 50 000 դոլար, 50 000 դոլար և 4 000 դոլար, իսկ երկրորդում՝ 51 000 դոլար, 50 000 դոլար, 50 000 դոլար և 24 999 դոլար: Երկու հասարակությունում էլ հարաբերական աղքատության ցուցանիշը նույնը կլինի (25%), իսկ անհավասարության մակարդակը՝ բավականին տարբեր:
4. Աղքատության ցուցանիշները երբեմն ներկայացվում են՝ առանց հաշվի առնելու հարկերը (որոնք նվազեցնում են եկամուտը) և տրանսֆերտները (որոնք ավելացնում են եկամուտը): Աղքատության սահմանման ո՞ր տարբերակն է օգտագործվում: Առաջին սահմանման դեպքում աղատության մեջ գտնվող մարդկանց թիվը հաճախ երկու անգամ ավելի մեծ է, քան երկրորդ սահմանման դեպքում:
5. Տարբեր երկրներում և տարբեր ժամանակաշրջաններում նվազագույն սպառողական մակարդակի չափանիշները բավականին տարբեր են: Այսօր միջին և վերին եկամտային շեմ ունեցող երկրներում կենսապահովման ողջամիտ չափանիշների շուրջ հասարակության ակնկալիքներն այնպիսի ապրանքներ ու ծառայություններ են ներառում, որոնք նախորդ սերունդները չէին էլ կարող պատկերացնել (օրինակ՝ բջջային հեռախոսներ կամ հեռուստացույցներ):
6. Եվ վերջապես, կարևոր է տարանջատում կատարել որոշակի ժամանակահատվածում աղքատ լինելու և տևական ժամանակ աղքատ լինելու միջև: Ուսանողության տարիներին ցածր եկամուտ ունենալը նույնը չէ, ինչ տարիներ շարունակ աղքատ լինելը:

Համակարգի մարդն իր պատկերացմամբ շատ իմաստուն է: Նա կարծում է, թե հասարակության տարբեր անդամներին կարելի է տեղաբաշխել նույն հեշտությամբ, որով ձեռքով տեղաշարժում են շախմատի ֆիգուրները, բայց հաշվի չի առնում այն փաստը, որ շախմատի ֆիգուրները ձեռքով տեղաշարժվելուց բացի շարժման այլ սկզբունք չունեն, մինչդեռ մարդկության շախմատի տախտակի վրա յուրաքանչյուր ֆիգուր ունի տեղաշարժվելու իր սեփական սկզբունքը, որը տարբերվում է պետության թելադրած սկզբունքից: Եթե այդ երկու սկզբունքները համընկնեն և համահունչ գործեն, մարդկային հասարակության «խաղը» հեշտ ու ներդաշնակ կընթանա, և շատ հավանական է, որ բոլորը երջանիկ ու հաջողակ կլինեն: Եթե այդ սկզբունքները միմյանց հակասեն կամ տարբեր լինեն, խաղը չի ստացվի, իսկ հասարակությունը մշտապես շատ անկանոն վիճակում կլինի:⁽⁷⁷⁾

«Եթե մարդը ձգտում է բարելավել հասարակական կարգն իր ջանքերի միջոցով՝ տալով ավելի շատ օգուտ, քան վնաս, պետք է իմանա, որ ինչպես այս, այնպես էլ մյուս բոլոր ոլորտներում, որտեղ գերակշռում է կազմակերպման բարդ ձևը, չի կարող ստանալ այն ողջ տեղեկությունը, որը թույլ կտա վերահսկել ողջ իրավիճակը: Հետևաբար, նա պետք է օգտագործի իր գիտելիքները և արդյունքի հասնի՝ ոչ թե արհեստավորի պես կերտելով իր աշխատանքը, այլ աճը խթանող բարենպաստ միջավայր ստեղծելով, ինչպես դա անում է այգեպանը իր բույսերի համար:»⁽⁷⁸⁾

• Միացյալ Նահանգների դաշնային կառավարությունը որոշ գյուղատնտեսների վճարում է, որպեսզի նրանք հացահատիկային կուլտուրաներ չաճեցնեն և միաժամանակ այլոց սուբսիդավորված ոռոգման ծրագրեր է տրամադրում, որպեսզի կարողանան աճեցնել այդ նույն հացահատիկային կուլտուրաները: Եվրոպական Միության նմանատիպ սուբսիդիաները հանգեցրին գյուղատնտեսական մի շարք ապրանքների ավելցուկային արտադրության, որի արդյունքում առաջացավ «կարագի սար» հայտնի արտահայտությունը:
• Կաթնամթերքի արտադրությամբ զբաղվող գյուղատնտեսների համար նախատեսվող Միացյալ Նահանգների պետական ծրագրերը բարձր են պահում կաթի գները, սակայն պետությունը միաժամանակ սուբսիդավորում է դպրոցական լանչի ծրագրերը, որոնց շնորհիվ թանկ կաթն ավելի մատչելի է դառնում:
• Հնդկաստանի սննդարդյունաբերության ոլորտի սուբսիդավորման ծրագրի նպատակն է օգնել ինչպես սպառողներին, այնպես էլ արտադրողներին: Արդյունքում Հնդկաստանը հասավ նրան, որ սպառողներին ցորենի նորման բաժանվում էր արհեստական ցածր գներով, սակայն միաժամանակ կար առաջարկի զգալի ավելցուկ, քանի որ գյուղատնտեսներին ցորենի դիմաց բարձր գներ էին վճարում։ (Գյուղատնտեսներին հատկացվում էին սուբսիդիաներ նաև գյուղատնտեսական այլ ռեսուրսների՝ էլեկտրականության, ջրի և շրջակա միջավայրի համար վնասակար պարարտանյութերի համար): Պետությունը փչացող բրնձի և ցորենի հսկայական պաշարներ գնեց, մինչդեռ սպառողներին հասանելի սահմանափակ քանակը բաշխվեց կոռումպացված եղանակներով՝ հակասելով աղքատներին օգնելու ծրագրի նպատակին:⁽⁷⁹⁾
• Բոլոր երկրները միասին ձկնարդյունաբերության ոլորտի սուբսիդիաների վրա տարեկան 30 միլիարդ ԱՄՆ դոլար են ծախսում, որի 60 տոկոսն ուղղակիորեն անկայուն, կործանարար գործողություններ է խրախուսում: Արդյունքում շուկայի խեղաթյուրումը 2012թ. համաշխարհային տնտեսության համար 83 միլիարդ դոլար արժեցավ:⁽⁸⁰⁾
• 2015 և 2016 թվականներին Մեծ յոթնյակի երկրների կառավարությունները տարեկան առնվազն 81 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի ֆինանսական աջակցություն և 20 միլիարդ ԱՄՆ դոլարի պետական ֆինանսավորում տրամադրեցին նավթի, գազի և ածխի արտադրության և սպառման ոլորտներին՝ միաժամանակ ակտիվորեն սուբսիդավորելով հողմային և արևային էներգիայի արտադրությունը: 2019թ. ակնկալվում էր, որ Միացյալ Թագավորությունը 12 միլիարդ եվրոյի աջակցություն կտրամադրի օրգանական հանածո վառելիքի արտադրության ոլորտին և 8.3 միլիարդ եվրոյի աջակցություն՝ էներգիայի այլընտրանքային աղբյուրների մրցակից ոլորտին:
• Վերադառնանք Հնդկաստան. շրջակա միջավայրի աղտոտումը վերահսկող մարմնի (անգլ. EPCA) կազմած աղտոտման դեմ պայքարելու գործողությունների համալիր ծրագրում ասվում է, որ սեղմված բնական գազի օգտագործումը չպետք է խրախուսվի, քանի որ այն «ազոտային օքսիդների առաջացման հիմնական պատճառներից մեկն է, և ենթադրվում է նաև, որ այն մեծացնում է օդում կոշտ մասնիկների քանակը»: Այս դիրքորոշումն ուղղակիորեն հակասում է Դելի քաղաքի համար Աղտոտման վերահսկման կենտրոնական խորհրդի մշակած 42 կետից բաղկացած գործողությունների ծրագրին (2015թ.), որով քաղաքի իշխանությունները պետք է ներկայացնեին, թե ինչպես են սկսելու հասարակական տրանսպորտի հնարավորինս արագ անցումը սեղմված բնական գազով աշխատելուն:

Մասնավոր և հատկապես՝ պետական կառույցներին բնորոշ է հսկայական իներցիան՝ ստատուս-քվոյի հարկադրանքը: Միայն իրական կամ թվացյալ ճգնաժամն է, որ իրական փոփոխության է հանգեցնում: Երբ այդ ճգնաժամը վրա է հասնում, ձեռնարկվող գործողությունները կախված են լինում հասարակությունում տարածված գաղափարներից: Հենց դա էլ, իմ կարծիքով, մեր հիմնական գործառույթն է. առկա քաղաքականությունների այլընտրանքներ մշակել, դրանք գործուն և պատրաստի վիճակում պահել այնքան ժամանակ, մինչև քաղաքական տեսանկյունից անհնարինը քաղաքական տեսանկյունից անխուսափելի դառնա:⁽⁸³⁾

• Ընտրողները չունեն իրազեկված ընտրություն կատարելու խթան:
• Երբ պետությունը դուրս է գալիս անհատների իրավունքները պաշտպանելու իր իրավասության սահմաններից և ակտիվորեն ներգրավվում է սահմանափակ ռեսուրսները բաշխելու գործընթացում, ընտրված քաղաքական գործիչների մոտ ստեղծվում է լավ կազմակերպված շահերի խմբերի հայացքները հաշվի առնելու խթան:
• Քաղաքական ֆավորիտիզմը վատնողական վարձքի հայտ փնտրելու համար բարենպաստ միջավայր է ստեղծում:
• Քաղաքական գործընթացը դառնում է ոչ հեռանկարային (հաճախ պլանավորվում է մինչև հաջորդ ընտրությունը), որի արդյունքում պետությունը չափից մեծ պարտք և չֆինանսավորվող պարտավորություններ է ստանձնում, որոնք մարելը դժվար է, եթե ոչ անհնար։

1. Ապակենտրոնացում, որի դեպքում տնտեսական քաղաքականության որոշումները հնարավորության սահմաններում ընդունվում են կառավարության այն մակարդակում, որն ամենամոտն է դրանց ազդեցությունը կրող մարդկանց։

   Այս սկզբունքը, որը երբեմն սուբսիդիարություն (լրացուցչություն) են անվանում, սահմանված է Միացյալ Նահանգների Սահմանադրության 10-րդ փոփոխությամբ, համաձայն որի. «Սահմանադրությամբ Միացյալ Նահանգներին չվերապահված կամ Նահանգներին չարգելված լիազորությունները համապատասխանաբար Նահանգներին կամ քաղաքացիներին են վերապահվում»: Համաձայն 1992թ. Մաաստրիխտի պայմանագրի՝ սուբսիդիարությունը նաև «Եվրոպական Միության իրավունքի ընդհանուր սկզբունք է»: 2009թ. Լիսաբոնի պայմանագրի փոփոխությամբ սահմանվել է հետևյալը. «սուբսիդիարության սկզբունքի համաձայն՝ իր բացառիկ իրավասության մեջ չմտնող ոլորտներում Եվրամիությունը գործում է միայն այն դեպքում, երբ անդամ երկրները չեն կարող բավարար չափով իրագործել առաջարկված գործողության նպատակները կենտրոնական, տարածաշրջանային կամ տեղական մակարդակներում...»
   Սուբսիդիարության տրամաբանությունը բխում է տարբեր աղբյուրներից: Եթե կառավարության և քաղաքացիների միջև ուղղակի կապը ոչ թե պետական (կամ ենթապետական), այլ ավելի շուտ տեղական մակարդակում է, դա թույլ է տալիս ավելի լավ բացահայտել քաղաքացիների կարիքներն ու ցանկությունները: Ինչպես արդեն քննարկել ենք, տեղական ինքնակառավարման մարմինների միջև մրցակցությունը քաղաքացիներին ավելի լավ սպասարկելու խթաններ է ստեղծում: Ընդհանուր խնդիրները լուծելու նպատակով քաղաքացիների տեղական խմբերի համար խթաններ կիրառելու արդյունքում տարբեր վարչական միավորների կողմից խնդիրների լուծման համար օգտագործվող մոտեցումների բազմազանությունը կմեծացնի հավանականությունը, որ կառավարման այլ մարմիններ արդյունավետ քաղաքականություններ կբացահայտեն և կընդունեն:
   «Սուբսիդիարության» գաղափարը մարդիկ հասկացել են դեռևս նախքան եզրույթի լայնորեն գործածության մեջ մտնելը, երբ քսաներորդ դարի սկզբին Հռոմի Պիոս 11-րդ պապն այն գործածեց իր Quadragesimo anno («Քառասուներորդ տարի») կոնդակում: Ուսումնասիրելով տասնիններորդ դարի սկզբի Ամերիկան՝ Ալեքսիս դե Թոքվիլը հետևյալ եզրահանգումն է արել.

   Ապակենտրոնացումը ոչ միայն վարչական արժեք, այլև քաղաքացիական կարևորություն ունի, քանի որ մեծացնում է քաղաքացիների՝ պետական հարցերով հետաքրքրվելու հնարավորությունները, թույլ է տալիս նրանց սովորել օգտագործել ազատությունը: Եվ այս տեղական ակտիվ, զգուշություն պահանջող ազատությունների կուտակումից ծնվում է կենտրոնական կառավարության պահանջների ամենաարդյունավետ հակակշիռը, եթե նույնիսկ այն սատարվեր անկողմնակալ, կոլեկտիվ կամքի կողմից:⁽⁸⁴⁾

2. Զսպումների և հակակշիռների համակարգ, որը պետական իշխանությունը հստակորեն բաժանում է անկախ մարմինների միջև

   Պետական իշխանությունը, որպես կանոն, գործունեության երեք ուղղություն ունի.
   1. Օրենսդիր իշխանություն, որն օրենքներ է սահմանում
   2. Գործադիր իշխանություն, որը կազմակերպում է օրենքների կիրառումը
   3. Դատական իշխանություն, որը մեկնաբանում է օրենքները
   Սակայն այս երեք հիմնական գործառույթները բազմաթիվ ինստիտուցիոնալ մեխանիզմներով են կարգավորվում: Եթե անտեսենք միապետությունները, բռնատիրությունները և ռազմական խունտաները (որոնք կարող են ավելի ժողովրդավարական ռեժիմների կողմեր ունենալ, սակայն իրականում ղեկավարվում են մեկ անձի կամ փոքր խմբի կողմից), այս համակարգերի հիմնական տեսակները կարելի է հետևյալ կերպ դասակարգել.
   1. Խորհրդարանային. այս համակարգում գործադիր իշխանությունը պատկանում է խորհրդարանի կողմից ընտրված առաջնորդին («վարչապետ»), և խորհրդարանը վարչապետի միջոցով ընտրում է կառավարության կազմը: Նման համակարգերում վարչապետը գործում է խորհրդարանի կամքով, և նրա լիազորությունները ցանկացած պահի կարող են դադարեցվել: Նման երկրները կարող են պետության ֆիգուրատիվ ղեկավար (օրինակ՝ միապետ, ինչպիսին Անգլիայի թագուհին է) կամ սահմանափակ լիազորություններով նախագահ (ինչպես Գերմանիայում է) ունենալ:
   2. Նախագահական. այս համակարգում գործադիր իշխանությունն ընտրվում է անմիջապես ընտրողների կողմից և նշանակում է իր կառավարության կազմը, որը սովորաբար հաստատվում է միայն օրենսդիր մարմնի կողմից: Նման համակարգի վառ օրինակ է ԱՄՆ-ը:
   3. Կիսանախագահական կամ խառը. այս համակարգում ընտրողներն ընտրում են նախագահին, որը սահմանափակ, բայց կարևոր լիազորություններ ունի, իսկ նախարարների կաբինետը հաշվետու է խորհրդարանին: Նման համակարգ կարելի է տեսնել Ֆրանսիայում:
   Խորհրդարանական համակարգերն ուսումնասիրելիս կարևոր են որոշակի ինստիտուցիոնալ գործոններ: Արդյո՞ք ընտրություններն անցկացվում են փոքր տարածքներում, որտեղ մեկ անդամ է ընտրվում, թե ավելի մեծ ընտրատարածքներում, որտեղ մեկից ավելի անդամներ են ընտրվում: Բազմամանդատ ընտրատարածքների դեպքում արդյո՞ք մանդատները հավաքած ձայների տոկոսային հարաբերակցությամբ են բաշխվում, և նվազագույնը քանի՞ ձայն է անհրաժեշտ օրենսդիր մարմնում ներկայություն ապահովելու համար:
   Հետկոմունիստական անցումային երկրների մեծ մասը (մոտ 60%-ը) խառը համակարգն է ընդունել: Երկրների 30%-ում գործում է խորհրդարանական, իսկ մնացածում՝ նախագահական համակարգ: Ժամանակի ընթացքում որոշ երկրներ, այդ թվում՝ Վրաստանը (2004թ.), Չեխիայի Հանրապետությունը (2012թ.) և Հայաստանը (2015թ.) փոխել են իրենց կառավարման համակարգերը։ Ընդ որում, խառը համակարգն ունեցող երկրներում նախագահի լիազորությունները խիստ տարբեր էին: Նախագահի և խորհրդարանի լիազորությունները հատկապես հաճախ են վերանայվել Ուկրաինայում՝ 1994թ., 1996թ., 2004թ., 2010թ. և 2014թ.: Իշխանության հիմնական ինստիտուտների նման անկայունությունը ներդրողների համար զգալի բարդություններ է ստեղծում պլանավորման գործընթացում:
   Թեև պետության կառավարման վերոնշյալ ձևերն իրենց առավելություններն ու թերություններն ունեն, հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ նախագահական համակարգերը սովորաբար կառավարության առավել փոքր կազմ են ունենում: Դա կարող է լինել այն պատճառով, որ պետության կառավարման խորհրդարանային համակարգերը հիմնականում կոալիցիոն կառավարություններ են, որտեղ բազմաթիվ կուսակցություններ կառավարությանը սատարելու դիմաց իրենց ընտրողների շահերի ու առաջնահերթությունների պահանջներ են ներկայացնում: Մյուս կողմից, ողջ աշխարհում խորհրդարանական համակարգ ունեցող երկրները թերևս ավելի արագ են զարգանում, քան նախագահական համակարգ ունեցող երկրները: Սակայն հետկոմունիստական երկրներում նախագահական համակարգերը թերևս մեկ այլ թերություն ունեն՝ իշխանության կենտրոնացման միտում՝ ընդհուպ մինչև լոկ ժողովրդավարության շղարշով ավտորիտար պետության վերածվելը: Տնտեսագետներ Ռոջեր Մայերսոնը, Ժերար Ռոլանդը և Տիմոֆեյ Միլովանովը հետկոմունիստական երկրների համատեքստում պետության կառուցվածքի տարբեր ձևերի առավելությունների ու թերությունների հիանալի վերլուծություն են կատարել:⁽⁸⁵⁾
   Ռոջեր Մայերսոնը, որին 2007թ. տնտեսագիտության ոլորտում նոբելյան մրցանակ է շնորհվել, զսպումների և հակակշիռների կոնցեպտի հիման վրա մի գործնական կառուցվածք է մշակել: Հաշվի առնելով անցումային տնտեսությամբ երկրներում առկա կոռուպցիայով պայմանավորված ահռելի խնդիրները՝ տրամաբանական լուծում կարող է լինել կառավարության գործունեության պատասխանատվության սահմանազատումը հանցավոր գործունեության հետաքննության և դատական քննության պատասխանատվությունից: Առաջինը կարելի է վերագրել վարչապետին, իսկ վերջինը՝ նախագահի աշխատակազմին: Տարանջատման հիմքում ընկած է այն հիմնական սկզբունքը, որ նույնիսկ կայացած դատաիրավական համակարգում (բայց հատկապես ժողովրդավարության ուղի բռնած երկրներում) կոռուպցիոն գործողությունները հետաքննող անկախ իշխանական մարմնի առկայությունն զգալիորեն նվազեցնում է նման դերակատարների՝ արդարադատությունը խախտելու հնարավորությունը:

3. Անկախ դատական իշխանություն

   Դատավորների նշանակումները վերահսկելը կարևոր է, սակայն միայն այդ գործոնի շնորհիվ չէ, որ դատաիրավական համակարգը զսպումների ու հակակշիռների գործառույթ է կատարում: Տնտեսագիտական հետազոտությունները բազմիցս ցույց են տվել, որ դատաիրավական համակարգի անկախությունը տնտեսական բարեկեցության կարևոր գործոն է: Հստակեցնենք, որ «անկախություն» ասելով՝ նկատի ունենք իրական անկախություն (դե ֆակտո կամ փաստացի անկախություն), այլ ոչ միայն այն, որը ձևականորեն գրված է օրենքում, որից սակայն կարելի է խուսափել (դե յուրե կամ օրենքով անկախություն)։⁽⁸⁶⁾ Նման դատաիրավական համակարգի կայացմանը նպաստող սկզբունքները հետևյալն են.
   1. Իշխանության բաժանում: Դատաիրավական համակարգը չպետք է որևէ կապ ունենա քաղաքական կուսակցությունների, հատկապես՝ իշխող կուսակցության հետ, իսկ գործադիր իշխանության հետ կապը պետք է անվտանգության, ֆինանսական և վարչական հարցերով սահմանափակի:
   2. Վարձատրության ապահովում: Դատավորների աշխատավարձը պետք է ֆիքսված և ապահով լինի:
   3. Երաշխավորված պաշտոնավարում մինչև թոշակի անցնելը կամ լիազորությունների ժամկետի ավարտը: Դատավորների լիազորությունները պետք է դադարեցվեն կամ կասեցվեն միայն «անաշխատունակության» պատճառով, կամ եթե «վարքագիծը համատեղելի չէ պարտականությունների պատշաճ կատարման հետ»: Այդպիսի վարքագիծ կարող էին լինել այնպիսի երևույթներ, ինչպիսին կաշառակերությունն է։
   4. Դռնբաց դատական նիստեր: Հանրությունը պետք է դատական նիստի ընթացքում ցանկացած պահի դատարան մտնելու իրավունք ունենա, իսկ դատական որոշումները պետք է հասանելի լինեն հանրությանը: Լրատվամիջոցներին լուսաբանման վերաբերյալ ուղեցույցները և սկզբունքները պետք է առավելագույն ազատություն պարունակեն՝ դատական գործերի արդարացիությունն ապահովելու համար:
   5. Օրենքի մասին հանրությանն իրազեկելու պահանջ: Նույնիսկ ակտիվ և հետաքրքրված քաղաքացիները չեն կարող քաղաքական առաջնորդներին և պետական մարմիններին ստիպել պատասխանատվություն կրել իրենց գործողությունների (կամ անգործության) համար, եթե չգիտեն, թե իրականում որոնք են տեղական և միջազգային օրենքների պահանջները:
   6. Դատավորների ընտրության արդար գործընթաց: Դատավորներին պետք է ընտրել մարդկանցից, որոնք «համապատասխան մասնագիտություն և որակավորում ունեն», «բարեխիղճ» և «ունակ» են, և պետք է ընտրել առանց խտրականության:
   Այս վերջին սկզբունքը պետք է կիրառվի անկախ նրանից՝ դատավորն ընտրվում է, թե նշանակվում: Ավելին, հիմնականում անիրազեկ ընտրողների կողմից դատավորների ընտրությունը կարող է լուրջ խնդիրներ առաջացնել, եթե հաշվի առնենք պատշաճ արդարադատություն ապահովելու բարդ պահանջները և այն փաստը, որ դատավորները չպետք է փորձեն քաղաքականությամբ զբաղվել:

4. Անկախ կենտրոնական բանկ

   Ի թիվս բազմաթիվ առավելությունների՝ ժողովրդավարական համակարգի թերություններից մեկն այն է, որ ընտրապայքարին մասնակցած քաղաքական գործիչները կարող են որոշումներ կայացնել, որոնք ընթացիկ օգուտներ են ստեղծում, սակայն ապագայում, երբ այդ քաղաքական գործիչներն այլևս չեն պաշտոնավարում, մեծ ծախսեր են առաջացնում: Այս կարճաժամկետ հեռանկարը կարող է բարձր պետական ծախսերի հանգեցնել՝ առանց այդ ծախսերն իրականացնելու նպատակով հարկերի բարձրացման: Բախվելով այս երկընտրանքին՝ քաղաքական գործիչները հաճախ տրվում են իրենց ծախսերը փակելու համար կենտրոնական բանկին փող տպել պատվիրելու գայթակղությանը: Ինչպես տեսանք Մաս 2-ի Բաղադրիչ 5-ում, փողի զանգվածի ավելացումը բերում է գնաճի մակարդակի բարձրացման կամ նույնիսկ գերգնաճի: Տեսությունը և անցյալի փորձը ցույց են տալիս, որ խթանները փոխելու և ապագայի պլանավորումը դժվարացնող անորոշություններ ստեղծելու պարագայում նման գնաճը դանդաղեցնում է տնտեսական աճը և հետագայում նվազեցնում քաղաքացիների բարեկեցության մակարդակը: Երբ կենտրոնական բանկերն անկախ են և կարող են դիմակայել քաղաքական գործիչների ճնշումներին, արդյունքում պահպանվում է գների ցածր մակարդակը և կայունությունը, իսկ աճի տեմպերն արագանում են:

5. Սեփականության իրավունքների պաշտպանություն

   17-րդ դարի վերջում փիլիսոփա Ջոն Լոքը պնդում էր, որ մասնավոր սեփականությունն ունենալու և օգտագործելու իրավունքը «բնական իրավունք» է, և որ «սեփականության պահպանումն» այն «մեծագույն ու գլխավոր նպատակն է», որի համար մարդիկ կառավարություններ են ստեղծել: Գրեթե յուրաքանչյուր երկրի սահմանադրություն սեփականության պաշտպանության մասին դրույթ է պարունակում: Բերենք օրինակներ.
   1. Հիմնարար իրավունքների մասին Եվրոպական Միության խարտիան, որը սահմանում է, որ. «Յուրաքանչյուրն օրինական ձևով ձեռք բերած սեփականություն ունենալու, օգտագործելու, տնօրինելու և այն ժառանգաբար փոխանցելու իրավունք ունի»:
   2. Միացյալ Նահանգների Սահմանադրության մեջ նշված է հաճախակի մեջբերվող հետևյալ սահմանումը. «Ոչ ոք չպետք է ... զրկվի կյանքից, ազատությունից կամ սեփականությունից՝ առանց օրենքով սահմանված կարգի, մասնավոր սեփականությունը չպետք է վերցվի հանրային օգտագործման նպատակով՝ առանց արդար փոխհատուցման»:
   3. Ռուսաստանի Դաշնության Սահմանադրությունն էլ ավելի հստակ սահմանում է պարունակում. «Մասնավոր սեփականության իրավունքը պետք է պաշտպանվի օրենքով: Յուրաքանչյուրը պետք է ունենա սեփականություն ունենալու և այն անձամբ և այլ անձանց հետ համատեղ ունենալու, օգտագործելու և տնօրինելու իրավունք: Ոչ ոք չպետք է զրկվի սեփականությունից՝ բացառությամբ դատարանի որոշմամբ սահմանված դեպքերի: Պետության կարիքների համար սեփականության հարկադիր օտարումը կարող է միայն նախնական և արդարացի փոխհատուցման դեպքում տեղի ունենալ»:
   Ցավոք, այս սահմանումներից շատերն իրականում չեն գործում: Կառավարությունները հաճախ խախտում են սեփականության պաշտպանության սկզբունքները: «Հանրային շահ», «արդարացի փոխհատուցում» կամ «բավարար փոխհատուցում» արտահայտությունները կարելի է տարբեր կերպ մեկնաբանել: Կառավարությունը հաճախ կանոնակարգեր է օգտագործում մասնավոր սեփականությունն առանց փոխհատուցման վերցնելու կամ վերահսկելու համար, նույնիսկ եթե սեփականատերը ոչ ոքի իրավունքը չի խախտել: Դատարանները հիմնականում թույլատրել են մասնավոր սեփականություն բռնագրավել, եթե օրենսդիր մարմինը համարել է, որ գործողությունը բխել է «հանրային շահից», կամ որ բռնագրավման արդյունքում սեփականատերը իր սեփականությունն օգտագործելու բոլոր ձևերից չէ, որ զրկվում է: Սեփականության դե ֆակտո բռնագրավումը (առանց սեփականության իրավունքից զրկելու՝ սեփականության տարբեր կիրառումներից զրկելը) հատկապես խնդրահարույց է: Ի՞նչ իմաստ ունի ունենալ, օրինակ, ափամերձ «սեփականություն», եթե կա կանոնակարգ, որն արգելում է այդ սեփականության տարածքում կառուցապատում իրականացնելը:
   Կարճ ասած՝ տնտեսական աճը խթանելու համար սեփականության իրավունքները պարզապես օրենքով կամ նույնիսկ սահմանադրությամբ ամրագրելը բավարար չէ: Նման իրավունքները պետք է հուսալիորեն պաշտպանված լինեն, որպեսզի պոտենցիալ ներդրողներին վստահություն ներշնչեն: Տնտեսագիտական հետազոտությունը ցույց է տվել, որ սեփականության իրավունքների ազդեցությունը տնտեսական աճի վրա շատ ավելի մեծ է, երբ այն համատեղվում է դատաիրավական համակարգի անկախության և պետական կառուցվածքում զսպումների ու հակակշիռների ավելի բարձր մակարդակի հետ:

6. Խոսքի և մամուլի ազատության երաշխիքներ

   Ինչպես արդեն քննարկել ենք, թեև պետության կառուցվածքում զսպումների և հակակշիռների համակարգի առկայությունը կարևոր է, այն պետք է լրացվի արտաքին վերահսկողությամբ: Սա հատկապես վերաբերում է «կոռուպցիոն համաձայնություն» կոչվող երևույթին, երբ օրենքի առաջ պատասխանատու են և՛ կաշառք վճարողը, և՛ ստացողը, որը զգալիորեն բարդացնում է ապացույցներ ձեռք բերելը, քանի որ մասնակիցներից ոչ մեկը մյուսին մատնելու խթան չունի։ Ճիշտ է՝ ավելի մանրամասն վիճակագրական վերլուծություններ կան, սակայն ստորև ներկայացված գծապատկերից պարզ երևում է ազատ մամուլի և պետության ընդհանուր արդյունավետության (և դրանով պայմանավորված տնտեսական աճի) միջև կապը: Զարմանալի չէ, որ ավտորիտար պետությունում լրագրողները վերահսկվելու, ձերբակալվելու և նույնիսկ սպանվելու սպառնալիքի տակ են:

   

   Աղբյուր՝ «Aymo Brunetti, Beatrice Weder, "A free press is bad news for corruption", Journal of Public Economics, (2003), 87 (7): 1801-1824, 10.1016/S0047-2727(01)00186-4.»։

   Անցած 20 տարվա տեխնոլոգիական առաջընթացի շնորհիվ զգալիորեն մեծացել է քաղաքացիների՝ կառավարությանը վերահսկելու և կառավարությունից հաշվետվողականություն պահանջելու հնարավորությունը: Ստորև ներկայացված պարզ գծապատկերը կրկին ցույց է տալիս համացանցի օգտագործման և կոռուպցիայի ցածր մակարդակի միջև ակնհայտ կապը (Ֆեյսբուքն օգտագործվել է ընդամենը որպես սոցիալական կայքի օրինակ).

   

   Աղբյուր՝ «C.K. Jha, & S. Sarangi "Does social media reduce corruption?" Information Economics and Policy, Volume 39 (June, 2017): 60-71.»:

   «Չինաստանի մեծ ֆայրվոլը» Չինաստանի հասարակությանը վերահսկելու հարցում ակնհայտորեն մեծ դեր է խաղում: Ակնհայտ է նաև տնտեսության անցումային փուլում գտնվող բազմաթիվ երկրներում սոցիալական մեդիայի դերը, քանի որ այն քաղաքացիներին թույլ է տալիս բողոքել և պետությունից պահանջել հաշվետու լինել իրենց: Նմանատիպ օրինակներ են 2018թ. գարնանը Հայաստանում տեղի ունեցած #ՄերժիրՍերժին և 2013-2014թթ. Ուկրաինայում տեղի ունեցած Եվրոմայդանը:⁽⁸⁷⁾
   Մամուլի ազատությունը միայն ԶԼՄ-ներին չճնշելը կամ լրագրողներին չսպառնալը չէ: Պետական վերահսկումը և հեռուստատեսությունը քարոզչության նպատակով օգտագործելը շատ երկրներում դեռևս խնդիր է: Եվս մեկ անհանգստացնող միտում է հարուստ քաղաքական գործիչների կողմից թերթերի սեփական հրատարակչություն, հեռուստաալիքներ և ռադիոկայաններ գնելը: Եթե մասնավոր սեփականատերերի գործերին միջամտելը միշտ կասկածելի է, ապա այս ոլորտում ողջամիտ պետական քաղաքականությամբ կարելի է սահմանափակումներ մտցնել:

7. Տեղաշարժման ազատություն, ներդրումներ և առևտուր

   Անհատների՝ բիզնեսում մրցակցելու և կամավոր փոխանակման գործարքներում ներգրավվելու ազատությունը տնտեսական ազատության և առաջընթացի անկյունաքարն է: Գների վերահսկումը, ձեռնարկատիրական և մասնագիտական գործունեություն ծավալելու ճանապարհին հանդիպող խոչընդոտները, միջսահմանային մակարդակում ապրանքների ու ծառայությունների փոխանակումը սահմանափակող օրենքները և առևտրի սահմանափակման պետական այլ կարգավորումներ արդյունավետ տնտեսական քաղաքականություն չեն համարվում: Մասնագիտական արտոնագրումը, այսինքն մասնագիտական գործունեության, օրինակ, մազ հյուսելու համար պետության թույլտվությունը պահանջելը, լուրջ հակամրցակցային գործիք է, որը սահմանափակում է աշխատանքային հնարավորությունները, այդ թվում՝ հասարակության ոչ այնքան ունևոր անդամների համար: Բնակչությանը պաշտպանելու ավելի նախընտրելի տարբերակ է հավաստագրումը (այն անձի ուսուցման մասին տեղեկություն է տրամադրում, սակայն սպառողներին ուսուցման պատեհությունը գնահատելու ազատություն է տալիս): Հավաստագրման միջոցով գնորդները տեղեկություն են ստանում, որն իրենց թույլ է տալիս ճիշտ ընտրություն կատարել, իսկ ուրիշներին չի խանգարում ապացուցել, որ իրենք ունակ մատակարարներ են: Մինչդեռ արտոնագրումն օգտագործվում է առևտուրը սահմանափակելու և գործող մատակարարների համար մենաշնորհային դիրք ապահովելու համար:
   Առևտրի ազատությունը մարդու հիմնարար իրավունքն է, ինչպես և խոսքի ազատությունը և դավանանքի ազատությունը: Քաղաքացիները պետք է կարողանան լավագույն պայմաններն առաջարկող ցանկացած անձի հետ ազատորեն առուվաճառքի գործարքի մեջ մտնել, նույնիսկ եթե առևտրային գործընկերը մեկ այլ երկրում է ապրում:
   Փոխադարձ ազատ առևտուրը (երբ երկու գործընկերն էլ կարող են ազատորեն միմյանց հետ առևտուր անել) անկասկած շահավետ է, սակայն, որքան էլ զարմանալի է, տնտեսագետների կարծիքով փոխադարձության գործոնն էական չէ: Եթե պետությունը վերացնի ապրանքների ազատ ներմուծման արգելքները, ապա անկախ իր առևտրային գործընկերների իրականացրած առևտրային քաղաքականությունից՝ դա գրեթե միշտ կբարելավի քաղաքացիների կյանքը: Նման «միակողմանի ազատ առևտրի» տրամաբանությունն արտացոլված է 20-րդ դարի ամենայուրօրինակ և ակտիվ տնտեսագետներից մեկի՝ Ջոան Ռոբինսոնի (1903–83) մեջբերման մեջ.

   «Եթե նույնիսկ ձեր առևտրային գործընկերը բեռնատար նավերի մուտքը խոչընդոտելու նպատակով իր նավահանգստում քարեր լցնի, ձեր նավահանգստում ևս քարեր լցնելով՝ դուք միայն կտուժեք»:

   Հանրային քննարկումներում առևտրի ազատության, տեղաշարժման ազատության և ներդրումների ազատության թեմաները հաճախ որպես առանձին թեմաներ են դիտարկում: Դա սխալ է: Եթե որևէ երկրում աշխատողներին ավելի քիչ են վճարում, քան մեկ այլ երկրում, ապա բոլոր երեք ազատություններն էլ գործի կդրվեն: Աշխատողները կփորձեն ավելի բարձր աշխատավարձ վճարող երկրներ արտագաղթել, իսկ ներդրողները կգան ավելի ցածր աշխատավարձով երկրներ, որպեսզի օգտվեն էժան աշխատուժի առավելություններից, քանի որ այդ աշխատուժի արտադրած ապրանքները համաշխարհային շուկայում ավելի ցածր գին կունենան: Այս ազատություններից որևէ մեկի սահմանափակումը միայն կմեծացնի մյուսների վրա ճնշումը:

8. Արտաքին հենակետերի օգտագործում

   Տնտեսապես գրագետ ընտրողները ծախսերը և օգուտները համեմատելով են որոշումներ կայացնում: Քաղաքական գործիչները, ինչպես արդեն քննարկել ենք, հաճախ շատ կարճաժամկետ հեռանկարներ են ունենում (մինչև հաջորդ ընտրությունները): Այս հակասությունը դժվարություններ է ստեղծում և թույլ չի տալիս այնպիսի քաղաքականություններ ընդունել, որոնք կարող են ընթացիկ ծախսեր պահանջել՝ ավելի մեծ և երկարաժամկետ օգուտներ ապահովելու համար: Ժամանակային այս անհամապատասխանությունը բերում է նրան, որ քաղաքական գործիչները խուսափում են նման պարտավորություններ ստանձնելուց: Բացի այդ, սոսկական շահերի խմբերը կարող են ճնշում գործադրել նաև ղեկավար օղակների վրա, որպեսզի վերջիններս հօգուտ նեղ շրջանակի քաղաքականություններ ընդունեն՝ լայն հանրության հաշվին:
   Լուծումներից մեկը կարող է լինել այն, որ հեռատես ղեկավարները սահմանափակեն ճնշմանն արձագանքելու իրենց հնարավորությունը՝ անդամակցելով որևէ միջազգային կազմակերպության, որին անդամակցելու կամ անդամությունը շարունակելու պայման է արդյունավետ քաղաքականության իրականացումը: Բազմաթիվ նման կազմակերպություններ կան։ Եվրոպական Միությունը (ԵՄ) պահանջում է բյուջեի նվազագույն պակասուրդ ունենալ և սահմանափակել պետական պարտքի ընդհանուր չափը: Այն անդամներից պահանջում է նաև ընդհանուր իրավական նորմեր (այսպես կոչված՝ acquis communautaire) ընդունել: Թեև ԵՄ քաղաքականություններից որոշները (օրինակ՝ Միասնական գյուղատնտեսական քաղաքականության շրջանակում հատկացվող գյուղատնտեսական սուբսիդիաները) կարող են արդյունավետ չլինել (կամ նույնիսկ հակասել արդյունավետ տնտեսական քաղաքականության սկզբունքներին), դրանք, որպես կանոն, շատ ավելի արդյունավետ են, քան այն քաղաքականությունները, որոնք հետկոմունիստական երկրներից շատերը կարող էին ընդունել ԵՄ անդամության հեռանկար չունենալու դեպքում: ԵՄ անդամության ողջամիտ ակնկալիք ունեցող երկրները մի քանի ցավագին բարեփոխում են իրականացրել, որոնք այդ երկրների քաղաքացիներին ի վերջո օգուտ են տվել:⁽⁸⁸⁾
   Դրական ազդեցություն կարող է ունենալ նաև այնպիսի կազմակերպությունների անդամ լինելը, ինչպիսիք են ՆԱՏՕ-ն (Հյուսիսատլանտյան դաշինքի կազմակերպությունը), ԱՀԿ-ն (Առևտրի համաշխարհային կազմակերպությունը), ՄԻԵԴ-ը (Մարդու իրավունքների եվրոպական դատարանը), ՏՀԶԿ-ն (Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպությունը) և ՆՎԿՄԿ-ն (Ներդրումային վեճերի կարգավորման միջազգային կենտրոնը): Արժույթի միջազգային հիմնադրամը (ԱՄՀ) հատկապես կարևոր դեր է կատարում, քանի որ անդամակցելով այդ կազմակերպությանը՝ պետությունները տնտեսական աճը խթանող պետական քաղաքականություններ են իրականացնում: Երկրները սովորաբար ԱՄՀ-ի օգնությանն են դիմում այն ժամանակ, երբ չափից մեծ պետական ծախսերի արդյունքում արժութային ճգնաժամ է ստեղծվում, և միջազգային ֆինանսական շուկաներն ավելի մեծ պետական պարտք ֆինանսավորելու համար այլևս հասանելի չեն: Որպես օրինակ կարելի է բերել 2010-2018թթ. Հունաստանի ճգնաժամը: Միայն ԱՄՀ-ի և Եվրոպական կենտրոնական բանկի կողմից ճնշումը Հունաստանի կառավարությանը ստիպեց անհրաժեշտ բարեփոխումներ կատարել:
   Կառավարության գործունեության վրա դրական ազդեցություն կարող են ունենալ նույնիսկ արտաքին վարկանիշները, որոնց համար անդամություն չի պահանջվում: Օրինակ՝ Վրաստանը հպարտ է, որ Համաշխարհային բանկի «Գործարարությամբ զբաղվելու դյուրինություն» ինդեքսով լավագույն երկրների առաջին տասնյակում է, իսկ նախարարները պատասխանատվություն են կրում այն բարեփոխումների իրականացման համար, որոնք նպաստում են այս վարկանիշի բարձրացմանը:

«Ազատության և նույնիսկ ողջ մարդկայնության գինը հավերժ զգոնությունն է»:

Ուսանողներիս միշտ ասում էի, որ կյանքը վիճակախաղ չէ, ոչ էլ խաղ՝ զրոյական գումարով: Ձեր հաջողությամբ մեկ ուրիշի հաջողությունը չեք խլի: Ձեր հաջողությունը կախված է ձեր կատարած ընտրությունից, իսկ ընտրությունն իր հետևանքներն ունի:

Փողն ընդամենը գործիք է. այն ձեզ կտանի ուր ցանկանաք, բայց ձեր փոխարեն վարորդ չի լինի:

Բարդ տոկոսադրույքը տիեզերքի ամենահզոր ուժն է:

Աղբյուր՝ հեղինակի կատարած հաշվարկներ: Պայման՝ օրական 8 դոլար արժողությամբ մեկ տուփ ծխախոտից հրաժարվելը և խնայած գումարը տարեկան 7% եկամտաբերությամբ ներդնելը:

1. Իրական լինելու համար չափազանց լավ է: Սա թերևս ծեծված, սակայն արդիական արտահայտություն է: Ներդրումային առաջարկներ ներկայացնողներից ոմանք գրեթե ամեն ինչի պատրաստ են, միայն թե ստանան ձեր փողը, քանի որ այն ստանալուց անմիջապես հետո նրանք ձեր փողի տնօրինողն են դառնում, իսկ դուք դառնում եք խոցելի:
2. Գործ ունեցեք միայն այնպիսի ընկերությունների հետ, որոնց համար թանկ է հեղինակությունը: Հեղինակություն վայելող և կայացած ընկերությունները դժվար թե ռիսկի դիմեն և իրենց հաճախորդների միջոցները ներդնեն ոչ խոստումնալից նախագծերում: Օրինակ՝ եթե բորսայում բաժնետոմսերի հրապարակային առաջարկը որևէ սկսնակ բրոքերային ընկերության վստահեք, որի մասին շատ քչերը գիտեն, այն ավելի մեծ հավականությամբ կձախողի, քան ցանկացած կայացած ընկերություն, որը մեծ հեղինակություն է վայելում:
3. Երբեք հեռախոսով կամ էլեկտրոնային փոստով առաջարկված ներդրումային առաջարկ մի՛ գնեք: Շուկայավարման այդպիսի մոտեցում հաճախ օգտագործում են նրանք, որոնք դյուրահավատ մարդկանց են փնտրում: Մի՛ դարձեք նրանց զոհը: Ձեր անձնական տվյալները ոչ մի դեպքում մի՛ տրամադրեք այն մարդկանց, որոնց լիարժեք չեք վստահում: Անծանոթներին մի՛ տրամադրեք ձեր սոցիալական ապահովության անհատական համարը, ծննդյան ամսաթիվը, բջջային հեռախոսահամարը և փոստային հասցեն:
4. Թույլ մի՛ տվեք, որ ձեզ ստիպեն արագ որոշում կայացնել: Ներդրումային ռազմավարություն մշակելու համար ժամանակ հատկացրեք: Երբեք թույլ մի՛ տվեք, որ ձեզ վրա ճնշում գործադրեն և ստիպեն առանց մտածելու որոշում կայացնել:
5. Թույլ մի՛ տվեք, որ ընկերներն ազդեն ձեր ներդրումային որոշման վրա: Բազմաթիվ մարդիկ իրենց ընկերների ուղղորդմամբ սխալ ներդրումներ են կատարել: Եթե ցանկանում եք շարունակել ձեր ընկերությունը, փողը երրորդ կողմի օբյեկտիվ խորհրդով ներդրեք:
6. Եթե փորձում են ձեզ վրա մեծ ճնշում գործադրել, վերցրեք ձեր դրամապանակը և փախեք: Գրավիչ ներդրումային առաջարկներն առանց ճնշում գործադրելու են արվում: Եթե արդեն լուրջ ներդրումային պորտֆել եք ձևավորել, միջոցների մի մասը կարող եք մեծ ռիսկ պարունակող նախագծերի ուղղել՝ ձեռք բերելով նաև ցածր հուսալիությամբ պարտատոմսեր և ազնիվ մետաղներ: Սակայն այդ ներդրումներին պետք է ուղղել այն միջոցները, որոնք չեք վախենա կորցնել: Եթե հարստություն կուտակելու հուսալի ճանապարհ եք փնտրում, ձեր միջոցների մեծ մասը պետք է փոքր ռիսկ պարունակող ավելի ավանդական ներդրումների ուղղեք, որոնք կօգնեն լավ դիվերսիֆիկացված պորտֆել ձևավորել:

1. Թեև կարելի է ասել, որ շուկաներ զարգացնելու միտումը գրեթե համատարած կերպով մարդկանց բնորոշ է, եթե հասարակությունը շատ ջանա, կարող է դրանք մարդու բնականոն գործունեությունից վերացնել: Դիտարկեք հետկոմունիստական անցումային փուլի (կամ նույնիսկ՝ Հռոմեական կաթոլիկ եկեղեցու) սկզբնական շրջանը, երբ մարդկանց սովորեցնում էին, որ ապրանքներն ուրույն արժեք ունեն, և մարդիկ հաճախ հրաժարվում էին ենթադրյալ «արժեքից» պակաս գնով վաճառել, նույնիսկ եթե դա սովի հանգեցներ:↩︎
2. Եվրոպայի ամենամեծ ջրվեժը, որը գտնվում է Իսլանդիայում:↩︎
3. Philip K. Howard, The Death of Common Sense (New York: Random House, 1994): 3–5.↩︎
4. Country Gender Assessment for Ukraine 2016, Համաշխարհային բանկ, 48։ [Էլեկտրոնային պաշար] http://documents.worldbank.org/curated/en/128891470822320083/pdf/107673-PUB-P156988-ADD-ISBN-PUBLIC-SoltisBookENweb.pdf:↩︎
5. Տ՛ես՝ «Charlotte Web, “Swedes now spend more on fun than on food: study,” The Local Sweden, September 30, 2009:»։ [Էլեկտրոնային պաշար] https://www.thelocal.se/20090930/22392:↩︎
6. Օրինակ՝ եթե կորպորացիան 100 միլիոն բուլղարական լև է ներդնում՝ որևէ ապրանք, օրինակ՝ շապիկներ արտադրելու նպատակով շինություններ և սարքավորումներ ձեռք բերելու համար, ապա հրաժարվում է այն եկամուտներից, որոնք կստացվեին, եթե այդ միջոցներն այլ կերպ ներդրվեին (օրինակ՝ ներդրվեին մոտոցիկլետների արտադրության մեջ)։ Կորպորացիան կարող էր այդ 100 միլիոն բուլղարական լևը պարզապես ներդնել բանկում, օրինակ՝ 5 տոկոս տոկոսադրույքով և տոկոսներ ստանալ այդ գումարի դիմաց: Մեկ տարում այդ տոկոսներից ստացվող եկամուտը կկազմեր ընդհանուր 5 միլիոն բուլղարական լև: Տոկոսներից չստացված 5 միլիոն բուլղարական լևը համարվում է կորպորացիայի գործունեության այլընտրանքային ծախսը, սակայն այն չի արտացոլվի կազմակերպության հաշվապահական հաշվետվություններում: Եվ քանի որ այս այլընտրանքային ծախսը հաշվի չի առնվում, հաշվապահական հաշվարկներում օգտագործված ռեսուրսների այլընտրանքային ծախսերն անտեսվում են: Այդ պատճառով զուտ եկամտի մեջ շահույթը չափազանցված է:↩︎
7. Տե՛ս՝ Կոտրված պատուհանի մասին առակը, Wikipedia (վերջին անգամ խմբագրվել է 2019թ. հունիսին), հղում՝ https://en.wikipedia.org/wiki/Parable_of_the_broken_window:↩︎
8. Adam Smith, An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, Volume II Glasgow Edition (Indianapolis: Liberty Fund, Inc., [1776] 1981): 454. Հասանելի է նաև առցանց, հետևյալ հղումով՝ http://www.econlib.org/library/Smith/smWN.html:↩︎
9. F. A. Hayek, “The Use of Knowledge in Society,” American Economic Review 35 (September 1945): 519–530.↩︎
10. Henry Hazlitt, Economics in One Lesson (New Rochelle: Arlington House, 1979): 103↩︎
11. Տե՛ս՝ «“SCIENCE WATCH: Seat Belts and Pedestrians.” The New York Times (June 18, 1985). Section C, 9:»։ https://www.nytimes.com/1985/06/18/science/science-watch-seat-belts-and-pedestrians.html:↩︎
12. Luxembourg: Publications Office of the European Union, 2012. “The Common Agricultural Policy—A Story to be Continued” http://doi.org/10.2762/35894:↩︎
13. Տե՛ս՝ «Patrick Jomini, Pierre Boulanger, Xiao-guang Zhang, Catherine Costa, and Michelle Osborne, “The common agricultural policy and the French, EU and global economies,” Groupe d’Économie Mondiale (GEM), (October 2009. Revised February 2, 2010):»։ https://ecipe.org/wp-content/uploads/2014/12/Jomini_boulanger-The_Common_Agricultural_policy_and_the_French.pdf:↩︎
14. Տե՛ս՝ «Pierre Boulanger and Patrick Jomini, “Of the benefits to the EU of removing the Common Agricultural Policy” Groupe d’Économie Mondiale (GEM), (November 19, 2009. Revised February 2, 2010)»։ https://ecipe.org/wp-content/uploads/2014/12/BoulangerJomini_removingCAP112009.pdf:↩︎
15. Այս դիագրամը վերցված է Հանս Ռոսլինգի նախաձեռնած շատ ավելի մեծ նախագծից, որի իրականացմամբ ներկայումս զբաղվում են նրա որդին և հարսը: https://www.gapminder.org կայքում կարող եք գտնել նմանատիպ շատ այլ դիագրամներ, ինչպես նաև կարող եք ստեղծել ձերը:↩︎
16. Տե՛ս` «Robert E. Lucas Jr., “On the Mechanics of Economic Development,” Journal of Monetary Economics 22, No. 1 (1988), 3–42»։↩︎
17. Ընդհանուր արտադրանքի և եկամտի չափման համար առավել լայնորեն կիրառվող ցուցանիշ է համախառն ներքին արդյունքը (ՀՆԱ): ՀՆԱ-ի փոփոխությունները նույնպես լայնորեն օգտագործվում են տնտեսական աճը գնահատելու համար:↩︎
18. Թեև աճը և զարգացումը պայմանավորված են մի շարք տարբեր գործոններով, ժամանակակից պատկերացումներով կենտրոնական դեր է հատկացվում ինստիտուտներին և քաղաքականություններին: Ժամանակակից տեսակետի տարածման գործում զգալի ներդրում են ունեցել Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր Դուգլաս Նորթը, անգլիացի տնտեսագետ Փիթեր Բաուերը, Մասաչուսեթսի տեխնոլոգիական ինստիտուտից Դարոն Աճեմօղլուն և Հարվարդից Ջեյմս Ռոբինսոնը: Տե՛ս` «Peter T. Bauer, Dissent on Development: Studies and Debates in Development Economics (Cambridge: Harvard University Press, 1972); D.C. North, Institutions, Institutional Change, and Economic Performance (Cambridge: Cambridge University Press, 1990); and Daron Acemoglu and James A. Robinson, Why Nations Fail: The Origins of Power, Prosperity, and Poverty (New York: Crown, 2012)»։↩︎
19. Տե՛ս, օրինակ, «Randall K. Filer and Jan Hanousek, “Output Changes and Inflationary Bias in Transition,” Economic Systems, Vol. 24, Issue 3»։ Հասանելի է հետևյալ հղումով՝ https://ideas.repec.org/p/wpa/wuwpma/0012010.html):↩︎
20. Tom Bethell, The Noblest Triumph (New York: St. Martin’s Press, 1998): 10.↩︎
21. Լրացուցիչ տեղեկությունների համար տե՛ս` «John McMillan, Reinventing the Bazaar: A Natural History of Markets (New York: W. W. Norton, 2002): 94–101»: Ինչպես նշում է Մաքմիլանը, ավելի նախընտրելի կլիներ իրական մասնավորեցումը: Այնուամենայնիվ, մասնավոր սեփականությունը պաշտպանող շարժումը «աղքատության կրճատմանն ուղղված՝ աշխարհում երբևէ իրականացված ամենամեծ ծրագիրն էր»:↩︎
22. Գոմշացլերի վերաբերյալ քննարկման համար տե՛ս՝ «Lueck, Dean “The Extermination and Conservation of the American Bison” in The Journal of Legal Studies Vol. 31, No. S2, The Evolution of Property Rights: A Conference Sponsored by the Searle Fund and Northwestern University School of Law (June 2002), pp. S609–S652»։ Եղել են նաև այլ դեպքեր, երբ մարդկությունը, որոշ կենդանատեսակներ որսալով, բնաջնջել է դրանք։ Օրինակ են հանդիսանում թափառող աղավնիները: Նրանց որսում էին մսի, իսկ կետերին՝ հիմնականում ճարպի համար: Բայց աղավնիները մսի շուկայի այնքան փոքր մաս էին կազմում, որ երբ սկսեցին վերանալ, մսի գինն այնքան չբարձրացավ, որ մարդկանց դրդեր նրանց պահպանմանն ուղղված միջոցառումներ ձեռնարկել կամ մսամթերքի մեծածավալ արտադրություն սկսել: Ճգնաժամ չկար: Այդ պատճառով էլ նրանք իսպառ վերացան: Եթե կետերին մեծ ծավալներով որսային միայն նրանց մսի, այլ ոչ թե հիմնականում ճարպի համար, նրանք միգուցե նույնպես վերանային: Բայց կետի ճարպն այնքան կարևոր էր լույսի շուկայում, որ երբ դրա գինը կտրուկ բարձրացավ, գտան փոխարինող ապրանք, որը նվազեցրեց կետի ճարպի պահանջարկն ու իջեցրեց գինը՝ փրկելով կետերին:↩︎
23. Clair Wilcox. Competition and Monopoly in American Industry Monograph. No. 21, Temporary National Economic Committee, Investigation of Concentration of Economic Power, 76^th Cong. 3^d sess. (Washington, D.C.: United States Government Printing Office, 1940).↩︎
24. Adam Smith. An Inquiry into the Nature and Causes of the Wealth of Nations, Volume I Glasgow Edition (Indianapolis: Liberty Fund, Inc., [1776] 1981): 18. Հասանելի է նաև առցանց, հետևյալ հղումով՝ www.econlib.org/library/Smith/smWN.html:↩︎
25. World Bank, Doing Business Project (doingbusiness.org). “Time required to start a business (days).”↩︎
26. Աղքատ բնակչության վրա նվազագույն աշխատավարձի մասին օրենքի ունեցած ազդեցության ամբողջական վերլուծությունը տե՛ս` «Thomas MaCurdy, “How Effective Is the Minimum Wage at Supporting the Poor?” Journal of Political Economy 123 (2015)». հղում՝ http://www.jstor.org/stable/full/10.1086/679626:↩︎
27. Այս հարցի վերաբերյալ վկայությունները տե՛ս՝ «Edward Bierhanzl and James Gwartney, “Regulation, Unions, and Labor Markets,” Regulation (Summer 1998): 40–53»:↩︎
28. Muravyev, A., Oshchepkov, A. (2016) “The effect of doubling the minimum wage on employment: evidence from Russia.” IZA J Labor Develop 5, 6.↩︎
29. Maria Koumenta and Mario Pagliero, 2018 “Occupational Licensing in the European Union: Coverage and Wage Effects,” CEPR Discussion Paper 12577, CEPR Discussion Papers Series.↩︎
30. Տե՛ս՝ «the Department of Treasury, Office of Economic Policy, Occupational Licensing: A Framework for Policymakers, 2015; Morris M. Kleiner, “Why License a Florist?” New York Times, May 28, 2014; Jacob Goldstein, “So You Think You Can Be a Hair Braider?” New York Times, June 12, 2012; and Dick M. Carpenter II, Lisa Knepper, Angela C. Erickson, and John K. Ross, License to Work: A National Study of Burdens from Occupational Licensing, Institute for Justice, May 2012»:↩︎
31. Ուշադիր լինելու դեպքում նկատած կլինեք, որ նկարների շարքի ամենահին նկարն արվել է 1990 թվականին, երբ Խորհրդային Միությունը մոտ էր փլուզման: Դա մասամբ պայմանավորված է նրանով, որ խորհրդային օդային տարածքից լուսանկարելը հեշտ չէր: Ավելին, 1990 թվականից հետո ծովի չորացումը ևս մեծամասամբ խորհրդային քաղաքականությունների հետևանք էր: Երբ տարածաշրջանային տնտեսությունը կառուցվում է անտրամաբանական արտադրական գործունեություն պարտադրելու սխեմայով, ենթակառուցվածքը և ներգրավված աշխատողների հմտությունները փոխելը շատ դժվար է: Ի՞նչ են անելու Կասպից ծովի ձկնորսները, եթե հանկարծ նրանց ասեն. «Այլևս ձուկ չորսաք. այլ աշխատանք գտեք»:↩︎
32. Այս ցուցանիշները վերցված են Պատասխանատու քաղաքականության կենտրոնի «Lobbying: Top Spenders (2008)» ցանկից, հղում՝ http://www.opensecrets.org/lobby/top.php?indexType=s (մանրամասն տեղեկությունների համար տե՛ս՝ «Peter J. Wallison and Charles W. Calomiris, “The Destruction of Fannie Mae and Freddie Mac,” American Enterprise Institute (2008)», հղում՝ https://www.aei.org/research-products/report/the-last-trillion-dollar-commitment/)↩︎
33. Տե՛ս՝ «Peter Nyberg (2011) “Report of the Commission of Investigation into the Banking Sector in Ireland (Dublin) https://merrionstreet.ie/en/News-Room/Releases/commission-of-investigation-into-the-banking-sector.38671.shortcut.html, and Ron Wright Strengthening the Capacity of the Department of Finance (Dublin)», հղում՝ https://web.archive.org/web/20110310164641/http://www.finance.gov.ie/documents/publications/reports/2011/deptreview.pdf:↩︎
34. Ուշադրություն դարձրեք, որ կրեդիտային (և դեբետային) քարտերը փող չեն հանդիսանում: Կրեդիտային քարտը պարզապես ավտոմատ կերպով վարկ ստանալու միջոց է, որն արագ հետ վճարելու դեպքում տոկոս չի հաշվարկվում, իսկ դեբետային քարտն ընդամենը բանկային հաշվում առկա ավանդների (որոնք իրական փող են) հեշտ փոխանցման միջոց է:↩︎
35. Իհարկե, ինչպես տնտեսագետներն են սիրում ասել, փոխկապակցվածություն չի նշանակում պատճառահետևանքային կապ: Միգուցե գնաճի բարձր ցուցանիշներ ունեցող երկրներն ավելի շատ փող են տպում, որպեսզի պարզապես փորձեն հետ չմնալ: Սակայն տվյալների խորը վերլուծությունից վստահորեն կարելի է եզրակացնել, որ գնաճի պատճառը հենց ավելցուկային փող տպելն է (սովորաբար պետական ծախսերն առանց հարկերը բարձրացնելու վճարելու համար): Ըստ Միլթոն Ֆրիդմանի հանրահայտ սահմանման՝ «գնաճը միշտ և ամենուրեք փողային երևույթ է»:↩︎
36. Frye, T. (2002). The Perils of Polarization: Economic Performance in the Postcommunist World. World Politics, 54(3), 308-337. http://doi.org/10.1353/wp.2002.0008:↩︎
37. Հետկոմունիստական երկրներում ՀՆԱ-ի ցուցանիշի անկման իրական չափը հաշվարկելը ծայրահեղ դժվար է: Կենտրոնական պլանավորման պայմաններում քվոտաները բավարարելու համար արտադրողները շահագրգռված էին հաշվետվություններում արտադրանքի ծավալները ավել ներկայացնել: Շուկայական տնտեսությունում խթանը փոխվել է. հարկերից խուսափելու նպատակով արտադրանքի ծավալները հաշվետվություններում փոքրացվում են: Բացի այդ, մրցակցային միջավայրում սպառողի պահանջները բավարարելու համար կատարվող որակի բարելավումներ գրեթե անհնար էր իրականացնել: Տե՛ս, օրինակ, «Randall Filer and Jan Hanousek (2003) “Output Changes and Inflationary Bias in Transition”, Economic Systems, Vol. 24. http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.1516073»:↩︎
38. Anders Aslund, Ukraine: What Went Wrong and How to Fix It (Peterson Institute, 2015): 48–49։↩︎
39. Տե՛ս` https://www.doingbusiness.org/en/methodology/paying-taxes:↩︎
40. Համաշխարհային բանկը լրջորեն է մոտենում «մեկ երկիր, երկու համակարգ» հայեցակարգին և Հոնկոնգի հարկային համակարգը գնահատում է մայրցամաքային Չինաստանի համակարգից անկախ:↩︎
41. Henry George, Protection or Free Trade (New York: Robert Schalkenbach Foundation, 1980).↩︎
42. «Աշխատատեղեր փրկողներից» շատերն այնպես են իրենց պահում, կարծես օտարերկրացիները ցանկանում են ապրանքներ մատակարարել, սակայն ստացած դոլարներով կամ եվրոներով ոչինչ չեն գնելու: Իրականում այդպես չէ: Ասել, թե օտարերկրացիները ձգտում են ամերիկացիներին դոլարով կամ եվրոպացիներին եվրոյով ապրանքներ վաճառել՝ առանց դոլարները կամ եվրոները երբևէ ապրանքներ գնելու վրա ծախսելու, նույնն է, թե ասել, որ ամերիկացիներն ու եվրոպացիները ներմուծվող ապրանքների համար կարող են չեկեր դուրս գրել, որոնք սակայն ոչ ոք չի կանխիկացնելու, կամ կարող են գեղեցիկ թղթի կտորներ արտահանել, որոնց վրա ազգային հերոսներ (Միացյալ Նահանգների թղթադրամները) կամ նույնիսկ մտացածին կամուրջներ (եվրոյի թղթադրամները) են պատկերված: Հիանալի կլիներ, չէ՞: Բայց իրականում ներմուծվող ապրանքների և ծառայությունների արտադրողները կանխիկացնում են իրենց կողմից ստացված չեկերը: Նրանց թղթի կտորները չեն պետք. նրանց պետք է այդ թղթի կտորների գնողունակությունը՝ իրենց ուզած ապրանքները գնելու կամ արտադրական ակտիվներում ներդրումներ կատարելու համար: Եվ այն ապրանքները, որ նրանք ցանկանում են գնել, հաճախ այն ապրանքներն են, որ Ամերիկան և Եվրոպան արտահանում են։ Այսպիսով, ներմուծումներն օգնում են արտահանման պահանջարկ ստեղծելու հարցում։↩︎
43. Երբ փոխարժեքը պայմանավորվում է շուկայի ուժերով, այդ շուկայում տիրող հավասարակշռությունը կայունության կբերեն օտարերկրացիներից գնված ապրանքները, ծառայությունները և ակտիվները (ներառյալ նյութական և ֆինանսական ակտիվները, օրինակ՝ պարտատոմսերը) և օտարերկրացիներին դրանց վաճառքը: Վերջին մի քանի տասնամյակում Միացյալ Նահանգներում ապրանքների ու ծառայությունների ներմուծումները շարունակ գերազանցել են արտահանումները: Երբ փոխարժեքները պայմանավորված են շուկայի ուժերով, առևտրի նման պակասուրդը մեծապես կփոխհատուցվի նույն չափի կապիտալի ներհոսքով: Կապիտալի ներհոսքի արդյունքում տոկոսադրույքները կնվազեն, ներդրումները կաճեն, իսկ զբաղվածությունը կավելանա: Հետևաբար, նույնիսկ այս դեպքում զբաղվածության վրա բացասական ազդեցություն ակնկալելու որևէ պատճառ չկա: Չնայած, որ առևտրի դեֆիցիտները 1980-2005թթ. ժամանակահատվածում մեծամասամբ առկա են եղել, Միացյալ Նահանգներում զբաղվածության ցուցանիշն ավելի քան 35 միլիոնով ավելացել է։↩︎
44. Նույն տրամաբանությունը գործում է «արտապատվիրման» դեպքում, երբ գործունեության որոշ մասը ծախսերը կրճատելու նպատակով իրականացվում է արտերկրում: Եթե հնարավոր է գործունեությունն իրականացնել արտերկրում ավելի ցածր ծախսերով, դա կազատի տեղական ռեսուրսները, որոնք կարող են օգտագործվել ավելի բարձր արտադրողականություն ապահովող գործունեության մեջ: Արդյունքում կթողարկվի ավելի մեծ ծավալով արտադրանք, իսկ եկամտի մակարդակը կբարձրանա:↩︎
45. «Էժան» չի նշանակում «ցածրորակ»: Մենք որակի մակարդակը միանշանակորեն պահպանում ենք: Տնտեսագետների համար տարբեր որակի ապրանքները միանգամայն տարբեր ապրանքներ են: West Texas Intermediate չմշակված նավթը տարբերվում է Louisiana Light նավթից, ինչպես և Mercedes-ն ու Kia-ն են տարբեր արտադրանք, այլ ոչ պարզապես «ավտոմեքենա»:↩︎
46. S. Hong, H. Han, and C.S. Kim, “World distribution of income for 1970–2010,” Empirical Economics (2019). https://doi.org/10.1007/s00181-019-01657-w:↩︎
47. Համաձայն հետևյալ աշխատանքից մեջբերման. «Frank Whitson Fetter, “Congressional Tariff Theory,” American Economic Review, 23 (September 1933): 413–27»։↩︎
48. «Douglas A. Irwin, “GATT’s contribution to economic recovery in post-war Western Europe” in: Europe’s Postwar Recovery, ed. B. Eichengreen (Cambridge: Cambridge University Press, 1995): 127–150»։ Գրաֆիկներում ներկայացված տեղեկությունը տե՛ս Իրվինի գրքում։↩︎
49. Նույն տեղում, էջ 7:↩︎
50. Նույն տեղում, էջ 2։↩︎
51. Տե՛ս, օրինակ, «Havrylyshyn, and Tupy (2016) “25 Years of Reforms in Ex‐Communist Countries: Fast and Extensive Reforms Led to Higher Growth and More Political Freedom,” CATO Institute Policy Analysis No. 795»։↩︎
52. Այս թվերը 2011թ. «միջազգային դոլարով» են՝ համեմատություններն առավել պարզ ներկայացնելու համար: Միջազգային դոլարը օգտագործվում է տարբեր երկրների գնային տարբերությունները ճշգրտելու նպատակով:↩︎
53. Ջեյմս Բյուքենենին 1986թ. շնորհվել է Նոբելյան մրցանակ տնտեսագիտության բնագավառում՝ հանրային ընտրության տեսության մշակման մեջ դերակատարման համար: Հանրային ընտրության շուրջ պարզ և ամբողջական վերլուծությունը տե՛ս հետևյալ գրքում. «Randy Simmons, Beyond Politics: The Roots of Government Failure (Oakland, California: The Independent Institute, 2011):↩︎
54. Ա. Ս. Պիգուն, որին շատերը համարում են բարեկեցության տնտեսագիտական տեսության հայր, այդ նույն տեսակետն է ապացուցում: Իր 1932թ. «Բարեկեցության տնտեսագիտական տեսություն» աշխատությունում (մաս II, գլուխ 20, բաժին 4) Պիգուն նշել է. «Բավարար չէ տնտեսագետների կողմից իրենց ուսումնասիրություններում ներկայացված լավագույն կարգավորումները ուղղակիորեն համեմատել առանց սահմանափակումների գործող մասնավոր ձեռնարկության անկատար կարգավորումների հետ: Չէ՞ որ չենք կարող ակնկալել, որ որևէ պետական մարմին կհասնի կամ թեկուզ անկեղծորեն կձգտի հասնել այդ իդեալին: Նման կազմակերպությունները համատարած կերպով հակված են տգիտության, խմբավորումների կողմից ճնշման և մասնավոր շահից բխող կոռուպցիայի: Նրանց ընտրազանգվածի բարձրագոչ ու ազդեցիկ հատվածը քվեարկությունը ճիշտ կազմակերպելու դեպքում կարող է հեշտությամբ իր ձայնով ճնշել մեծամասնությանը»:↩︎
55. Thomas Sowell, Is Reality Optimal and Other Essays (Stanford: Hoover Institution Press, 1993).↩︎
56. Տե՛ս` «Jared Meyer and Preston Cooper, “Sugar Subsidies Are a Bitter Deal for American Consumers,” Economic Policies for the 21^st Century at the Manhattan Institute, Manhattan Institute (June 23, 2014)»: Հղում՝ economics21.org/commentary/sugar-subsidies-are-bitter-deal-american-consumers։ Վերջին տարիներին հրուշակեղեն արտադրողները և շաքարի այլ խոշոր սպառողներ տեղափոխվում են Կանադա, Մեքսիկա և այլ երկրներ, որտեղ կարելի է շաքար գնել միջազգային շուկայական գնով: Ինչպես ցույց են տալիս առևտրի թեմայով մեր նախորդ քննարկումները, շաքարի արդյունաբերության ոլորտում աշխատատեղեր «պահպանած» ներմուծման սահմանափակումները հանգեցրին նրան, որ արդյունաբերական այլ, մասնավորապես՝ շաքարը որպես հիմնական հումք օգտագործող ոլորտներում աշխատատեղեր կրճատվեցին:↩︎
57. Jeffrey Frankel, “The arguments against food and energy subsidies,” World Economic Forum, August 18, 2014. https://www.weforum.org/agenda/2014/08/food-energy-subsidies-egypt-india-indonesia.↩︎
58. Տե՛ս՝ «Holman W. Jenkins Jr., “How Uber Won the Big Apple”» Wall Street Journal, July 24, 2015»։ http://www.wsj.com/articles/how-uber-won-the-big-apple-1437778176:↩︎
59. Տե՛ս՝ «John Voelcker, “Where Can Tesla Legally Sell Cars Directly To You?» State-By-State Map: LATEST UPDATE.” Green Car Reports, April 22, 2015, n.p. www.greencarreports.com/news/1095337_where-can-tesla-legally-sell-cars-directly-to-you-state-by-state-map; Phil Kerpen, “Tesla and Its Subsidies.” National Review Online, January 26, 2015, n.p. http://www.nationalreview.com/article/397162/tesla-and-its-subsidies-phil-kerpen»:↩︎
60. James Buchanan, The Deficit and American Democracy (Memphis: P. K. Steidman Foundation, 1984).↩︎
61. Ashley Kirk, “European debt crisis: It’s not just Greece that’s drowning in debt,” Daily Telegraph, February 8, 2017: https://www.telegraph.co.uk/news/0/european-debt-crisis-not-just-greece-drowning-debt.↩︎
62. Այս օրինակի համար խորին շնորհակալություն ենք հայտնում Հյուսիսային Կարոլինա նահանգի համալսարանի տնտեսագիտության վաստակավոր դասախոս Է. Պասուր Կրտսերին:↩︎
63. Eurostat, Statistics Explained, “Government expenditure on social protection.” http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Government_expenditure_on_social_protection.↩︎
64. Eurostat, Statistics Explained, “Population structure and ageing.” http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Population_structure_and_ageing.↩︎
65. James R. Schlesinger, “Systems Analysis and the Political Process,” Journal of Law & Economics (October 1968): 281.↩︎
66. Համաշխարհային բանկ, «“Subsidies and other transfers (% of expense),” International Monetary Fund, Government Finance Statistics Yearbook and data files», հղում՝ https://data.worldbank.org/indicator/GC.XPN.TRFT.ZS:↩︎
67. Eurostat, Statistics Explained, “Total general government expenditure on social protection, 2016 (% of GDP % of total expenditure.”, http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=File:Total_general_government_expenditure_on_social_protection,_2016_(%25_of_GDP_%25_of_total_expenditure).png.↩︎
68. Այս պնդումը վերագրում են նաև Լորդ Թոմաս Մակոլեին: Հեղինակին հնարավոր չէ ստույգ որոշել: Այս թեմայի վերաբերյալ մանրամասն տե՛ս` «Loren Collins, “The Truth About Tytler”», հղում՝ http://www.lorencollins.net/tytler.html:↩︎
69. Այս խնդրի մանրամասն վերլուծությունը կարդալու համար տե՛ս` «James Gwartney and Richard Stroup, “Transfers, Equality, and the Limits of Public Policy,” Cato Journal, (Spring/Summer 1986)»:↩︎
70. Տե՛ս, օրինակ, «Anna Kiersztyn, “Stuck in a mismatch? The persistence of overeducation during twenty years of the post-communist transition in Poland,” Economics of Education Review, 32:1 (2013), p. 78–91»:↩︎
71. Այս հարցի շուրջ վկայությունը տե՛ս` «Lawrence Katz and Bruce Meyer, “The Impact of the Potential Duration of Unemployment Benefits on the Duration of Unemployment,” Journal of Public Economics 41, No. 1 (February 1990): 45–72. Also see Daniel Aaronson, Bhashkar Mazumder, and Shani Schechter, “What Is Behind the Rise in Long-Term Unemployment?” Federal Reserve Bank of Chicago, Economic Perspectives (Second Quarter 2010): 28–51»:↩︎
72. Federal Safety Net, “Poverty and Spending Over the Years.” Figures exclude spending on medical insurance for the poor (Medicaid). http://federalsafetynet.com/poverty-and-spending-over-the-years.html.↩︎
73. OECD Data (2019), “Financial disincentive to return to work” (indicator). http://doi.org/10.1787/3ef6e9d7-en.↩︎
74. Անգլերեն թարգմանությունը Սեյմուր Դրեշերի (Seymore Drescher) (London: Civitas, 1997). 27–28:↩︎
75. Ron Haskins and Isabel V. Sawhill, Opportunity Society (Washington, D.C.: Brookings Institution Press, 2009).↩︎
76. Կատոնի ինստիտուտից Մայքլ Թենները վկայում է, որ Միացյալ Նահանգներում թիրախային շահառուներին հասնում է պետական նպաստների միայն 30%-ը, իսկ նմանատիպ մասնավոր բարեգործական ծրագրերի միջոցների՝ 82%-ը:↩︎
77. Adam Smith, The Theory of Moral Sentiments, Glasgow Edition of Oxford University Press (Indianapolis: Liberty Fund, Inc., [1790] 1976): 233–34. Հասանելի է նաև հետևյալ հղումով՝ https://www.econlib.org/library/Smith/smMS.html?chapter_num=7 - book-reader:↩︎
78. Friedrich Hayek, “Pretence of Knowledge.” Nobel Prize Lecture in Economics. Stockholm, Sweden. December 11, 1974.↩︎
79. Jeffrey Frankel, “The arguments against food and energy subsidies,” World Economic Forum, August 18, 2014. https://www.weforum.org/agenda/2014/08/food-energy-subsidies-egypt-india-indonesia:↩︎
80. Oby Ezekwesili, “Why we need to end fisheries subsidies,” World Economic Forum, October 2, 2015. https://www.weforum.org/agenda/2015/10/why-we-need-to-end-fisheries-subsidies.↩︎
81. Մեջբերում «Omnipotent Government: The Rise of the Total State and Total» War գրքից (New Haven: Yale University Press, 1944)։↩︎
82. M. Czaika and C.R. Parsons, “The Gravity of High-Skilled Migration Policies,” Demography, 54 (2017): 603.↩︎
83. Freidman, Milton, Capitalism and Freedom (Chicago: University of Chicago Press, 2002).↩︎
84. Alexis de Tocqueville, Democracy in America (New York: George Dearborn & Co., Adlard and Saunders, 1835): Volume 1, Chapter 5: Մենք չենք քննարկի այն հարցը, թե արդյոք Միացյալ Նահանգները տեղական կառավարման մարմիններում այսօր իշխանության նույն մակարդակն է պահպանում: Դա բաց հարց է:↩︎
85. 2019թ. վերջերում պրոֆեսոր Միլովանովը հեռացավ Պիտսբուրգի համալսարանում պրոֆեսորի իր պաշտոնից՝ Ուկրաինայի Էկոնոմիկայի, առևտրի և գյուղատնտեսության զարգացման նախարարը դառնալու նպատակով, որտեղ նա պաշտոնավարեց մինչև 2020թ. մարտ ամիսը:↩︎
86. Տե՛ս՝ «Stefan Voigt, Stefan, Jerg Gutmann, and Lars P. Feld (2015) “Economic growth and judicial independence, a dozen years on: Cross-country evidence using an updated Set of indicators,” European Journal of Political Economy 38 p: 197–211»։↩︎
87. Իհարկե, ճնշման գործիք կարող են դառնալ նաև տեխնոլոգիաները, ինչպես, օրինակ, դեմքի ճանաչման հնարավորությունը կարող է կիրառվել պառակտիչների ու փոքրամասնությունների նկատմամբ հսկողություն իրականացնելու համար:↩︎
88. Այն, թե ԵՄ անդամության հնարավորությունն ինչպես է նպաստել հետկոմունիստական երկրներում բարեփոխումների ավելի հաջող իրականացմանը, քննարկված է հետևյալ աշխատանքում. «Chapter 6 of Oleh Havrylyshyn, Present at the Transition (Cambridge: Cambridge University Press, 2020)»:↩︎
89. “Buy any deans necessary, Letting academics pick magistrates has not worked in Guatemala,” The Economist (July 25, 2019): 37. https://www.economist.com/the-americas/2019/07/25/letting-academics-pick-magistrates-has-not-worked-in-guatemala.↩︎
90. Յոգին նաև ասել է. «Երբ ճամփաբաժանի ես հասնում, վստահ առաջ շարժվիր»:↩︎
91. Արթուր Բրուքսը՝ Ձեռներեցության ամերիկյան ինստիտուտի նախագահը, երջանկության որոշիչ գործոնների ուսումնասիրման առաջատար գիտաշխատողներից է: Նրա գաղափարները տե՛ս այստեղ՝ «“A Formula for Happiness,” New York Times, December 14, 2013 at: http://www.nytimes.com/2013/12/15/opinion/sunday/a-formula-for-happiness.html»:↩︎
92. Հաճախ սպառողների համար կարծես բարձր արժեք է ներկայացնում ոչ թե այն, ինչ «պլանավորողները» կցանկանային, այլ միանգամայն այլ ապրանքներ ու ծառայություններ: 2019թ. աշխարհի ամենաերիտասարդ միլիարդատերը Քայլի Ջեններն էր: Մենք որակումներ չենք տալիս շուրթերի փայլի նրա ապրանքատեսակին, այլ ընդամենը փաստում ենք, որ ազատ ընտրություն ունեցող քաղաքացիները հազարավոր այլընտրանքներից կարծես նրա ապրանքանիշն են նախընտրում:↩︎
93. Տե՛ս` «“What is Emotional Intelligence (EQ)?” by Michael Akers and Grover Porter»։ Հղում՝ http://psychcentral.com/lib/what-is-emotional-intelligence-eq/:↩︎
94. Այս գրքի հեղինակներից մեկը մոտեցման առանձնահատկությունների և տնտեսական հաջողության միջև կապը բացահայտող ամենաառաջին ուսումնասիրություններից մեկն է կատարել: Տե՛ս՝ «Randall K. Filer, “The Influence of Affective Human Capital on the Wage Equation,” in Ronald Ehrenberg, ed., Research in Labor Economics, Vol. 4 (Greenwich: JAI Press, 1981)»:↩︎
95. Theresa Harold, “How a former Soviet state became one of the world’s most advanced digital nations,” Alphr.com, (30 Oct 2017) http://www.alphr.com/technology/1007520/how-a-former-soviet-state-became-one-of-the-worlds-most-advanced-digital-nations.↩︎
96. Adidas AG, Financial Publications: https://www.adidas-group.com/en/investors/financial-reports.↩︎
97. Michael Jarrett and Quy Nguyen Huy, “IKEA’s Success Can’t Be Attributed to One Charismatic Leader,” Harvard Business Review (hbr.org), February 2, 2018. https://hbr.org/2018/02/ikeas-success-cant-be-attributed-to-one-charismatic-leader.↩︎
98. The World Bank, “Self-employed, total (% of total employment) (modeled ILO estimate),” International Labour Organization, ILOSTAT database data retrieved in April 2019. https://data.worldbank.org/indicator/SL.EMP.SELF.ZS.↩︎
99. Janene Pieters, “A Fifth Of Dutch Millionaires Are Farmers,” NLTimes.NL, September 12, 2017. https://nltimes.nl/2017/09/12/fifth-dutch-millionaires-farmers.↩︎
100. Bruno Dallago, Kier Discussion Paper No. 968, “Diverging Paths of Entrepreneurship in Post-Transformation Countries, a Comparative View”; Kyoto Institute of Economic Research, March 2017. http://www.kier.kyoto-u.ac.jp/DP/DP968.pdf.↩︎
101. Թոմաս Սթենլին և Ուիլյամ Դ. Դանկոն իրենց «Միլիոնատեր հարևանը» բեսթսելլերում (Ատլանտա, Longstreet Press հրատարակություն, 1996թ.) նշում են, որ միլիոնատերերին ամենաբնորոշ գիծն այն է, որ նրանք երկար ժամանակ ապրել են տնտեսելով: Նրանց կեսից ավելին երբեք ժառանգություն չի ստացել, և միայն քսան տոկոսից պակասն է իր հարստության տասը տոկոսը կամ ավելին որպես ժառանգություն ստացել:↩︎
102. Տե՛ս՝ «“Your Top Debt Management Questions Answered.” Dave Ramsey. N.p., October 25, 2014: Հղում՝ https://www.daveramsey.com/blog/the-truth-about-debt-management:↩︎
103. Կրեդիտային քարտով պահի ազդեցությամբ գնումներ կատարելու ցանկությունը վերահսկելու համար ոմանց գուցե ստեղծարար մեթոդներ անհրաժեշտ լինեն: Եթե ձեզ մոտ այդ դեպքն է, տնտեսագետ և ֆինանսական խորհրդատու Ուիլյամ Ք. Վուդը առաջարկում է կրեդիտային քարտը դնել սառնարանը և սառեցնել մի կտոր սառույցի մեջ:↩︎
104. Justin Higginbottom, “Governments Finally Embrace The Sharing Economy,” Ozy.com, September 30, 2018. https://www.ozy.com/fast-forward/governments-finally-embrace-the-sharing-economy/89688.↩︎
105. Պրոֆեսոր Ուիլիամ Վուդը նման ծախսերն անվանում է «SIT ծախսեր»: Վուդը նշում է. «SIT-ն ունի հետևյալ երկու նշանակությունը. 1) հաշտվել, երբ անսպասելի ծախսերի հաշիվ ես ստանում և 2) անակնկալներ, ապահովագրություն և հարկեր (անգլ. surprises, insurance, and taxes)»:↩︎
106. Բացի այդ, Շարիաթը որոշ մուսուլմանների արգելում է տոկոսավճարներ ստանալ. նրանց եկամուտն արտահայտվում է շահույթում ունեցած մասնաբաժնի տեսքով (որը գրեթե նույն նպատակին է ծառայում), ինչպես նկարագրված է այս բաղադրիչի վերջում:↩︎
107. Nils-Gerrit Wunsch, “Retail price of a premium pack of 20 cigarettes in selected European countries in 2017 (in GBP),” April 3, 2019. https://www.statista.com/statistics/415034/cigarette-prices-across-europe,↩︎
108. Մեր հաշվարկներում մենք ենթադրում ենք, որ ձեր ներդումների եկամտաբերությունը տարեկան յոթ տոկոս է: Ակնհայտորեն դրա հավանականությունը փոքր է: Ճիշտ է՝ դուք կարող եք տարեկան մոտ յոթ տոկոս միջին եկամտաբերություն ակնկալել, սակայն այդ եկամուտը տարեցտարի կտարբերվի: Դա կարող է ազդել կենսաթոշակի անցնելիս կուտակվող գումարի չափի վրա, սակայն տարբերությունը հավանաբար փոքր կլինի:↩︎
109. Եկամտաբերության այս միջին ցուցանիշները վերաբերում են Միացյալ Նահանգների շուկաներին, սակայն այլ զարգացած երկրների շուկաներում ցուցանիշները գրեթե նույնն են: Եթե, օրինակ, ցուցանիշները Միացյալ Թագավորությունում ավելի լավը լինեին, քան Միացյալ Նահանգներում, միջազգային ներդրողները միջոցները կտեղափոխեին Միացյալ Թագավորություն և կպահեին քանի դեռ այդպես լիներ: Երբ ինչ-որ երկրում պարտատոմսերի եկամտաբերությունը մշտապես բարձր է, դա նշանակում է, որ ներդրողներն զգում են, որ այդ երկրում ռիսկը մեծ է՝ հատկապես պարտավորությունների չկատարման (դեֆոլտի) կամ արժույթի արժեզրկման դեպքում: Այլ կերպ ասած՝ պետական պարտատոմսերի ակնհայտորեն բարձր եկամտաբերությունը սովորաբար վատ կառավարման լուրջ նշան է։ Որոշ բաժնետոմսերի (օրինակ՝ Dell և Microsoft ընկերությունների բաժնետոմսերի) համեմատ՝ 7% իրական (գնաճից հետո) եկամտաբերությունը կարող է աննշան թվալ: Սակայն 7% բարդ տոկոսադրույքով տարեկան եկամտաբերությունը նշանակում է, որ ձեր խնայողությունների արժեքը յուրաքանչյուր տասը տարին մեկ կկրկնապատկվի: Եվ հակառակը, խնայողական հաշիվներում և փողի շուկայի ներդրումային փոխադարձ ֆոնդերում 2% տոկոսադրույքով ներդրում անելու դեպքում երեսունհինգ տարի կպահանջվի, որ հարկերը պահելուց հետո գումարը կրկնապատկվի: Ծանոթություն. որպեսզի մոտավորապես հաշվարկեք տարիների քանակը, որ կպահանջվի գումարն այլ տոկոսադրույքներով ներդնելու դեպքում կրկնապատկելու համար, ձեր ստացած եկամուտը (ձեր գումարի ներդրումից ստացվող միջին տարեկան եկամուտը) պետք է պարզապես 70-ի բաժանել: Սա երբեմն անվանում են «70-ի կանոն» կամ ավելի ճշգրիտ` «72-ի կանոն»:↩︎
110. Krystyna Krzyzak, “CEE: A System In Flux,” Investment & Pensions Europe, January 2018 (Magazine). https://www.ipe.com/pensions/country-reports/cee/cee-a-system-in-flux/10022463.article.↩︎
111. Christopher Jarvis, “The Rise and Fall of Albania’s Pyramid Schemes,” Finance & Development, a quarterly magazine of the IMF, March 2000, Volume 37, Number 1. https://www.imf.org/external/pubs/ft/fandd/2000/03/jarvis.htm.↩︎
112. Առանձին ֆոնդերի հիշատակումը չի նշանակում, որ մեր կարծիքով դրանք ցանկացած այլընտրանքից ավելի նախընտրելի են: Ներդրում կատարելուց առաջ անհրաժեշտ է լուրջ հետազոտություն կատարել: Հիշե՛ք, որ ձեր ապագայի համար եք ներդրում կատարում:↩︎
113. Dimitar Boyadzhiev et al., Morningstar Manager Research EMEA, “Morningstar’s European Active/Passive Barometer,” February 2019. https://www.morningstar.com/en-uk/lp/european-active-passive-barometer.↩︎
114. Տե՛ս՝ «Jeremy J. Siegal, Stocks for the Long Run, 3^rd edition (New York: McGraw Hill, 2002): 342–43»:↩︎
115. Տե՛ս՝ «Burton G. Malkiel, A Random Walk Down Wall Street: The Time Tested Strategy for Successful Investing (New York: W. W. Norton & Company, 2015): 177–78»։↩︎
116. Տե՛ս՝ «Burton G. Malkiel, A Random Walk Down Wall Street: The Time-Tested Strategy for Successful Investing (New York: W. W. Norton & Company, 2003): 189–190»։↩︎
117. Տե՛ս՝ «Burton G. Malkiel, A Random Walk Down Wall Street: The Time-Tested Strategy for Successful Investing (New York: W. W. Norton & Company, 2003): 180–181»:↩︎
118. Abraham Okusanya, “Lessons from 118 years of asset class returns data,” FinalytiQ, March 28, 2018. https://finalytiq.co.uk/lessons-118-years-capital-market-return-data/".↩︎
119. Նույնիսկ ինդեքսային ֆոնդերում ներդրում կատարողները պետք է խորհրդակցեն փորձագետների հետ: Կան հարկային և իրավական մի շարք հարցեր, ինչպիսիք են հարկերի հետաձգման հնարավորություններից օգտվելը, կտակների և հավատարմագրային կառավարման պայմանագրերի կազմումը, ապահովագրության ճիշտ ընտրությունը և այլն, որոնց շուրջ անհրաժեշտ է մասնագետների խորհուրդը:↩︎
120. Տե՛ս՝ «Liqun Liu, Andrew J. Rettenmaier, and Zijun Wang, “Social Security and Market Risk,” National Center for Policy Analysis Working Paper, No. 244, July 2001»:↩︎
121. Ի թիվս այլ երկրների՝ գնաճով ինդեքսավորվող պարտատոմսեր թողարկվում են նաև Միացյալ Թագավորությունում, Գերմանիայում, Ռուսաստանի Դաշնությունում և Շվեդիայում:↩︎
122. OECD, Directorate for Employment, Labour and Social Affairs: Pension systems: “Ukraine: Pension system profile.” https://www.oecd.org/countries/ukraine/45336467.pdf.↩︎
123. OECD Project on Financial Incentives and Retirement Savings, Policy Brief N°1, “The tax treatment of retirement savings in private pension plans,” December 2018. https://www.oecd.org/daf/fin/private-pensions/Tax-treatment-of-retirement-savings-Policy-Brief-1.pdf.↩︎
124. Tranio, “Real estate agency commission rates in different countries,” September 18, 2017. https://tranio.com/articles/real_estate_agents_commissions_in_various_countries.↩︎
125. Bank for International Settlements, Joint Forum, “Mortgage insurance: market structure, underwriting cycle and policy implications,” August 2013. https://www.bis.org/publ/joint33.pdf.↩︎
126. «Eurostat, “Mean and median income by educational attainment level–EU-SILC survey.”»։ [Էլեկտրոնային պաշար] Հասանելի էր 2019թ. օգոստոսի 27-ին՝ հետևյալ հղումով՝ https://ec.europa.eu/eurostat/en/web/products-datasets/-/ILC_DI08:↩︎
127. «Pay Scale, Inc. College Salary Report Updated for 2019»։ [Էլեկտրոնային պաշար] Կայք՝ www.payscale.com/college-salary-report/majors-that-pay-you-back/bachelors։↩︎
128. Bitcoin.org, “Avoid Scams: Familiarize yourself with some of the most commonly observed bitcoin scams to help protect yourself and your finances—Free Giveaways.” https://bitcoin.org/en/scams#free-giveaways:↩︎
129. Համաչափ մետաղադրամը հավասար՝ 50% հավանականությամբ, կարող է «գիր» կամ «ղուշ» ցույց տալ: «Գիրը» և «ղուշը» պայմանական անվանումներ են. «ղուշը» համապատասխանում է մետաղադրամի վրա փորագրված թագավորների, թագուհիների կամ նախագահների պատկերներին: Եվրոյի մետաղադրամի դեպքում «ղուշը» ազգային խորհրդանիշի պատկերն է: Հետաքրքրական է այն, որ որոշ հետազոտությունների համաձայն եվրոյի տիպիկ մետաղադրամը համաչափ չէ և ավելի հաճախ «ղուշ» երեսով է ընկնում։ (Հեղինակները պատասխանատվություն չեն կրում, եթե այս տեղեկությունն օգտագործելով՝ արդյունքում գումար կորցնեք☺։)↩︎

1. Խթանների ուժը
2. Չանցած ճանապարհ
3. Այլընտրանքներ և ծախսեր
4. Շուկաներ և մարժինալիզմ
5. Մասնագիտացում և հարստություն
6. Շահույթ՝ մարդկային կյանքերի գնով
7. Ես՝ մատիտս, իմ տոհմածառը
8. Ստեղծել աշխատատեղեր, թե հարստություն
9. Ինչն է տեսանելի, և ինչը տեսանելի չէ
10. Ի՞նչ է համախառն ներքին արդյունքը, և ինչպե՞ս են այն չափում
11. Մասնավոր սեփականություն և այլընտրանքային ծախսեր
12. Գյուղատնտեսական նշանակության հողերը սպառվում են
13. Օգնության կանչերի վերահսկում
14. Շուկաներ և ազատություն
15. Անարդար մրցակցություն արևի հետ
16. Ձերը չէ, որ տաք
17. Քաղաքականություն և արտաքին առևտուր
18. Էլեկտրաէներգիայի արտադրություն և պահպանություն
19. Սոցիալական համագործակցություն և շուկաներ
20. Ինչո՞ւ է անհրաժեշտ Ուկրաինայում սահմանադրական բարեփոխումներ իրականացնել

1. Մարզադաշտերին պետական միջոցներ հատկացնելու կողմնակիցները հաճախ պնդում են, թե այս հատկացման շնորհիվ մեծանում է զբաղվածությունը: Գնահատե՛ք այս տեսակետը:
2. ԱՄՆ դաշնային կառավարությունը միլիարդավոր դոլարներ է ծախսում գյուղատնտեսության ոլորտը սուբսիդավորելու համար: Արդյո՞ք այդ սուբսիդիաներն ավելացնում են զբաղվածությունն ու արտադրության ծավալները: Բացատրե՛ք: